SCANNED FROM: Bibliotheque Augustinienne, Oeuvres de Saint Augustin. V. Dialogues philosophiques. II. Dieu et l'ame. Ed. de Pierre de Labriolle, Desclee, De Brouwer et Cie 1939, pp.170-218. AURELII AUGUSTINI: DE IMMORTALITATE ANIMAE [1.1] Si alicubi est disciplina, nec esse nisi in eo quod uiuit potest, et semper est, neque quidquam in quo quid semper est potest esse non semper; semper uiuit in quo est disciplina. Si nos sumus qui ratiocinamur, id est animus noster nec recte ratiocinari sine disciplina potest, nec sine disciplina esse animus, nisi in quo disciplina non est, potest, est in hominis animo disciplina. Est autem alicubi disciplina: nam est, et quidquid est nusquam esse non potest. Item disciplina non potest esse, nisi in eo quod uiuit. Nihil enim quod non uiuit, aliquid discit; nec esse in eo quod nihil discit,disciplina potest. Item semper est disciplina. Nam quod est atque immutabile est, semper sit necesse est. Esse autem disciplinam, nemo negat. Et quisquis fatetur fieri non posse, ut ducta per medium circulum linea non sit omnium, quae non per medium ducuntur maxima, idque esse alicuius disciplinae; immutabilem disciplinam esse non negat. Item nihil in quo quid semper est, potest esse non semper. Nihil enim quod semper est, patitur sibi subtrahi aliquando id in quo semper est. Iamuero cum ratiocinamur, animus id agit. Non enim id agit, nisi qui intelligit: nec corpus intelligit, nec animus auxiliante corpore intelligit; quia cum intelligere uult, a corpore auertitur. Quod enim intelligit, eiusmodi est semper; nihilque corporis eiusmodi est semper: non igitur potest adiuuare animum ad intellectum nitentem, cui non impedire satis est. Item nemo sine disciplina recte ratiocinatur. Est enim recta ratiocinatio a certis ad incertorum indagationem nitens cogitatio: nihilque certum est in animo quod ignorat. Omne autem quod scit animus, in sese habet; nec ullam rem scientia complectitur, nisi quae ad aliquam pertineat disciplinam. Est enim disciplina quarumcumque rerum scientia. Semper igitur animus humanus uiuit. [2.2] Ratio profecto aut animus est, aut in animo. Melior autem ratio rostra, quam corpus nostrum: et corpus nostrum nonnulla substantia est, et melius est esse substantiam, quam nihil: non est igitur ratio nihil. Rursum, quaecumque harmonia corporis est, in subiecto corpore sit necesse est inseparabiliter, nec aliud quidquam in illa harmonia esse credatur, quod non aeque necessario sit in subiecto illo corpore, in quo et ipsa harmonia non minus inseparabiliter. Mutabile est autem corpus humanum, et immutabilis ratio. Mutabile est enim omne quod semper eodem modo non est. Et semper eodem modo est, Duo et quatuor, sex. Item semper eodem modo est quod est, quod quatuor habent duo et duo; hoc autem non habent duo: duo igitur quatuor non sunt. Est autem ista ratio immutabilis: igitur ratio est. Nullo modo autem potest, mutato subiecto, id quod in eo est inseparabiliter non mutari. Non est igitur harmonia corporis animus. Nec mors potest accidere immutabilibus rebus. Semper ergo animus uiuit, siue ipse ratio sit, siue in eo ratio inseparabiliter. [3.3] Quaedam constantiae uirtus est, et omnis constantia immutabilis est, et omnis uirtus potest aliquid agere, nec cum non agit aliquid, uirtus non est. Omnis porro actio mouetur, aut moues. Aut igitur non omne quod mouetur, aut certe non omne quod moues, mutabile est. At omne quod ab alio mouetur, nec moues ipsum, aliquid mortale est. Neque mortale quidquam immutabile. Quare de certo iam et sine ulla disiunctione concluditur, non omne quod moues mutari. Nullus autem motus sine substantia: et omnis substantia aut uiuit, aut non uiuit: atque omne quod non uiuit, exanime est; nec est ulla exanimis actio. Illud igitur quod ita moues ut non mutetur, non potest esse nisi uiua substantia. Haec autem omnis per quoslibet gradus corpus moues. Non igitur omne quod corpus moues, mutabile est. Corpus autem non nisi secundum tempus mouetur: ad hoc enim pertinet tardius et celerius moueri: conficitur esse quiddam quod tempore moueat, nec tamen mutetur. Omne autem quod tempore moues corpus, tametsi ad unum finem tendat, tamen nec simul potest omnia facere, nec potest non plura facere: neque enim ualet quauis ope agatur, aut perfecte unum esse, quod in parses secari potest, aut ullum est sine partibus corpus, aut sine morarum interuallo tempus, aut uero uel breuissima syllaba enuntietur, cuius non tunc finem audias, cum iam non audis initium. Porro quod sic agitur, et exspectatione opus est ut peragi, et memoria ut comprehendi queat quantum potest. Et exspectatio futurarum rerum est, praeteritarum uero memoria. At intentio ad agendum praesentis est temporis, per quod futurum in praeteritum transit, nec coepti motus corporis exspectari finis potest sine ulla memoria. Quomodo enim exspectatur ut desinat, quod aut coepisse excidit, aut omnino motum esse. Rursus intentio peragendi quae praesens est, sine exspectatione finis qui futurus est, non potest esse: nec est quidquam quod aut nondum est, aut iam non est. Potest igitur in agendo quiddam esse, quod ad ea quae nondum sunt pertineat. Possunt simul in agente plura esse, cum ea plura quae aguntur simul esse non possint. Possunt ergo etiam in mouente, cum in eo quod mouetur non possint. At quaecumque in tempore simul esse non possum, et tamen a futuro in praeteritum transmittuntur, mutabilia sint necesse est. [3.4] Hinc iam colligimus, posse esse quiddam quod cum moues mutabilia, non mutatur. Cum enim non mutatur mouentis intentio perducendi ad finem quem uoles corpus quod moues, illudque corpus de quo aliquid fit eodem motu per momenta mutetur, atque illa intentio perficiendi quam immutatam manere manifestum est, et ipsa membra artificis, et lignum aut lapidem artifici subiectum moueat, quis dubitet consequens esse quod dictum est? Non igitur si qua mutatio corporum mouente animo fit, quamuis in eam sit intentus, hinc eum necessario mutari, et ob hoc etiam mori arbitrandum est. Potest enim in hac intentione simul et memoriam praeteritorum et exspectationem futurorum habere, quae omnia sine uita esse non possum. Quanquam etsi nullus interitus sine mutatione sit, et nulla mutatio sine motu; non tamen omnis mutatio interitum, omnisque motus mutationem operatur. Licet enim ipsum corpus nostrum, et motum plerumque qualibet actione, et mutatum certe uel aetate dicere, tamen nondum interisse, id est non esse sine uita. Liceat igitur et animum non continuo putare priuari uita, quanquam ei fortasse per motum mutatio nonnulla contingat. [4.5] Si enim manes aliquid immutabile in animo, quod sine uita esse non possit; animo etiam uita sempiterna maneat necesse est. Nam hoc prorsus ita se habet, ut si primum est, sit secundum. Est autem primum. Quis enim, ut alla omittam, aut rationem numerorum mutabilem esse audeat dicere, aut artem quamlibet non ista ratione constare; aut artem non esse in artifice, etiam cum eam non exercet; aut eius esse, nisi in animo; aut ubi uita non sit, esse posse; aut quod immutabile est, esse aliquando non posse; aut aliud esse artem, aliud rationem? Quamuis enim ars una multarum quasi quidam coetus rationum esse dicatur, tamen ars etiam una ratio dici uerissime atque intelligi potest. Sed siue hoc, siue illud sit, non minus immutabilem artem esse conficitur: artem autem non solum esse in animo artificis, sed etiam nusquam esse nisi in animo manifestum est, idque inseparabiliter. Nam si ars ab animo separabitur, aut erit praeter quam in animo, aut nusquam erit, aut de animo in animum continuo transibit. At ut sedes arti nulla sine uita est, ita nec uita cum ratione ulli nisi animae. Nusquam porro esse quod est, uel quod immutabile est non esse aliquando non potest. Si uero ars de animo in animum transit, in illo mansura deserens istum; nemo artem docet nisi amittendo, aut etiam non nisi docentis obliuione fit aliquis peritus, siue morte. Quae si absurdissima et falsissima sunt, sicuti sunt, immortalis est animus humanus. [4.6] At enim si ars aliquando est, aliquando non est in animo, quod per obliuionem atque imperitiam satis notum est; nihil ad eius immortalitatem affert argumenti huius connexio, nisi negetur antecedens hoc modo. Aut est aliquid in animo, quod in praesenti cogitatione non est; aut non est in erudito animo ars musica, cum de sola geometrica cogitat. Hoc autem falsum est; illud igitur uerum. Non autem quidquam se habere animus sentit, nisi quod in cogitationem uenerit. Potest igitur aliquid esse in animo, quod esse in se animus ipse non sentiat. Id autem quamdiu sit, nihil interest. Namque si diutius fuerit in aliis animus occupatus, quam ut intentionem suam in ante cogitate facile possit refiectere, obliuio uel imperitia nominatur. Sed cum uel nos ipsi nobiscum ratiocinantes, uel ab alio bene interrogati de quibusdam liberalibus artibus ea quae inuenimus, non alibi quam in animo nostro inuenimus: neque id est inuenire, quod facere aut gignere; alioquin aeterna gigneret animus inuentione temporali. Nam aeterna saepe inuenit; quid enim tam aeternum quam circuli ratio, uel si quid aliud in huiuscemodi artibus? Nec non fuisse aliquando, nec non fore comprehenditur. Manifestum etiam est, immortalem esse animum humanum, et omnes ueras rationes in secretis eius esse, quamuis eas siue ignoratione siue obliuione, aut non habere, aut amisisse uideatur, [5.7] Nunc autem quatenus accipienda sit animi mutatio uideamus. Si enim subiectum est animus, arte in subiecto existente, neque subiectum immutari potest quin et id quod in subiecto est immutetur; qui possumus obtinere immutabilem esse artem atque rationem, si mutabilis animus in quo illa sunt esse conuincitur? Quae autem maior quam in contraria solet esse mutatio? et quis negat animum, ut omittam caetera, stultum alias, alias uero esse sapientem? Prius ergo quot modis accipiatur, quae dicitur animae mutatio, uideamus; qui, ut opinor, manifestiores duntaxat clarioresque nobis duo sunt genere, specie uero plures inueniuntur. Namque aut secundum corporis passiones, aut secundum suas, anima dicitur immutari. Secundum corporis, ut per aetates, per morbos, per dolores, labores, offensiones, per uoluptates. Secundum suas autem, ut cupiendo, laetando, metuendo, aegrescendo, studendo, discendo. [5.8] Hae omnes mutationes, si non necessario argumento sunt mori animam, nihil quidem metuendae sunt per se ipsae separatim: sed ne rationi nostrae aduersentur, qua dictum est, mutato subiecto omne quod in subiecto est necessario mutari, uidendum est. Sed non aduersantur. Nam illud secundum hanc mutationem subiecti dicitur, per quam omnino mutare cogitur nomen. Nam si ex albo cera nigrum colorem ducat alicunde, non minus cera est; et si ex quadrata rotundam formam sumat, et ex molli durescat, frigescatque ex calida: at ista in subiecto sunt, et cera subiectum. Manet autem cera non magis minusue cera, cum illa mutentur. Potest igitur aliqua mutatio fieri eorum quae in subiecto sunt, cum ipsum tamen iuxta id quod hoc est ac dicitur, non mutetur. At si eorum quae in subiecto sunt, tanta commutatio fieret, ut illud quod subesse dicebatur, dici iam omnino non posset; ueluti cum calore ignis cera in auras discedit, eamque mutationem patitur ut recte intelligatur mutatum esse subiectum, quod cera erat, et cera iam non est: nullo modo aliqua ratione quidquam eorum, quae in illo subiecto ideo erant quia hoc erat, remanere putaretur. [5.9] Quamobrem si anima subiectum est, ut supra diximus, in quo ratio in separabiliter, ea necessitate quoque qua in subiecto esse monstratur, nec nisi uiua anima potest esse anima, nec in ea ratio potest esse sine uita, et immortalis est ratio; immortalis est anima. Prorsus enim nullo pacto non existente subiecto suo immutabilis ratio permaneret. Quod eueniret, si tanta accideret animae mutatio, ut eam non animam faceret, id est mori cogeret. Nulla autem illarum mutationum, quae siue per corpus, siue per ipsam animam fiunt (quamuis utrum aliquae per ipsam fiant, id est quarum ipsa sit cause, non parue sit quaestio), id agit ut animam non animam faciat. Iam igitur non solum per se, uerum nec nostris rationibus formidandae sunt. [6.10] Ergo incumbendum omnibus ratiocinandi uiribus uideo, ut ratio quid sit, et quoties definiri possit sciatur, ut secundum omnes modos et de animae immortalitate constet. Ratio est aspectus animi, quo per seipsum, non per corpus uerum intuetur: aut ipsa ueri contemplatio, non per corpus; aut ipsum uerum quod contemplatur. Primum illud in animo esse nemo ambigit: de secundo et tertio quaeri potest; sed et secundum sine animo esse non potest. De tertio magna quaestio est, utrum uerum illud quod sine instrumento corporis animus intuetur sit per seipsum, et non sit in animo, aut possit esse sine animo. Quoquolibet modo autem se habeas, non id posses contemplari animus per seipsum, nisi aliqua coniunctione cum eo. Nam omne quod contemplamur, siue cogitatione capimus, aut sensu aut intellectu capimus. Sed ea quae sensu capiuntur, extra etiam nos esse sentiuntur, et locis continentur, uncle nec percipi quidem posse affirmantur. Ea uero quae intelliguntur, non quasi alibi posita intelliguntur, quam ipse qui intelligit animus: simul enim etiam intelliguntur non contineri loco. [6.11] Quare ista coniunctio intuentis animi, et eius ueri quod intuetur, aut ita est ut subiectum sit animus, uerum autem illud in subiecto; aut contra subiectum uerum, et in subiecto animus; aut utrumque substantia. Horum autem trium si primum est, tam est immortalis animus quam ratio, secundum superiorem disputationem, quod inesse illa nisi uiuo non potest. Eadem necessitas in secundo est. Nam si uerum illud quod ratio dicitur, nihil habet commutabile sicut apparet; nihil commutari potest quod in eo tanquam in subiecto est. Remanet igitur omnis pugna de tertio. Nam si animus substantia est, et substantia ratio cui coniungitur; non absurde quis putauerit fieri posse, ut manente illa hic esse desinat. Sed manifestum est quamdiu animus a ratione non separatur eique cohaeret, necessario eum manere atque uiuere. Separari autem qua tandem ui potest? Num corporea, cuius et potentia infirmior, et origo inferior, et ordo separatior? Nullo modo. Animali ergo? Sed etiam in quo modo? An alter animus potentior quisquis est, contemplari rationem non potest, nisi alterum inde separauerit? At neque ratio cuiquam contemplanti defuerit, si omnes contemplentur: et cum nihil sit ipsa ratione potentius, qua nihil est incommutabilius; nullo pacto erit animus nondum rationi coniunctus, eo qui est coniunctus potentior. Restat ut aut ipsa ratio a se ipsum separet, aut ipse animus ab ea uoluntate separetur. Sed nihil est in illa natura inuidentiae, quominus fruendam se animo praebeat. Deinde quo magis est, eo quidquid sibi coniungitur facit ut sit, cui rei contrarius est interitus. Voluntate autem animum separari a ratione non nimis absurde quis diceret, si ulla ab inuicem separatio posset esse rerum quas non continet locus. Quod quidem dici aduersus omnia superiora potest, quibus alias contradictiones opposuimus. Quid ergo? Iamne concludendum est, animum esse immortalem? an etiamsi separari non potest, exstingui potest? At si illa rationis uis ipsa sua coniunctione afficit animum; neque enim non afficere potest; ita profecto afficit ut ei esse tribuat. Est enim maxime ipsa ratio, ubi summa etiam incommutabilitas intelligitur. Itaque eum quem ex se afficit, cogit esse quodammodo. Non ergo exstingui animus potest, nisi a ratione separatus; separari autem non potest, ut supra ratiocinati sumus: non potest igitur interire. [7.12] At enim auersio ipsa a ratione per quam stultitia contingit animo, sine defectu eius fieri non potest: si enim magis est ad rationem conuersus eique inhaerens, ideo quod inhaeret incommutabili rei quae est ueritas, quae et maxime et primitus est; cum ab ea est auersus, idipsum esse minus habet, quod est deficere. Omnis autem defectus tendit ad nihilum; et interitum nullum magis proprie oportet accipi, quam cum id, quod aliquid erat, nihil fit. Quare tendere ad nihilum, est ad interitum tendere. Qui cur non cadet in animum, uix est dicere, in quem defectus cadit. Dantur hic caetera: sed negatur esse consequens interire id quod tendit ad nihilum, id est ad nihilum peruenire. Quod in corpore quoque animaduerti potest. Nam quondam quodlibet corpus pars est mundi sensibilis, et ideo quanto maius est locique plus occupat, tanto magis propinquat uniuerso: quantoque id magis facit, tanto magis est. Magis enim est totum quam pars. Quare etiam minus sit, cum minuitur, necesse est. Defectum ergo patitur cum minuitur. Porro autem minuitur, cum ex eo aliquid praecisione detrahitur. Ex quo conficitur ut tall detractione tendat ad nihilum. At nulla praecisio perducit ad nihilum. Omnis enim pars quae remanet, corpus est, et quidquid hoc est, quantolibet spatio locum occupat. Neque id posses, nisi haberet parses in quas identidem caederetur. Potest igitur infinite caedendo infinite minui, et ideo defectum pati atque ad nihilum tendere, quamuis peruenire nunquam queat. Quod item de ipso spatio et quolibet interuallo dici atque intelligi potest. Nam et de his etiam terminatis, dimidiam, uerbi gratia, partem detrahendo, et ex eo quod restat, semper dimidiam, minuitur interuallum, atque ad finem progreditur, ad quem tamen nullo peruenitur modo. Quo minus hoc de animo formidandum est. Est enim profecto corpore melior et uiuacior, a quo huic uita tribuitur. [8.13] Quod si non id quod est in mole corporis, sed id quod in specie facit corpus esse, quae sententia inuictiore ratione approbatur: tanto enim magis est corpus, quanto speciosius est atque pulchrius; tantoque minus est, quanto foedius ac deformius; quae defectio non praecisione molis, de qua iam satis actum est, sed speciei putatione contingit. Quaerendum de hac re diligenter ac discutiendum est, ne quis affirmet animum tali defectu interire; ut quoniam specie aliqua sua priuatur dum stultus est, credatur in tantum augeri posse hanc priuationem, ut omni modo specie spoliet animum, et ea labe ad nihilum redigat cogatque interire. Quamobrem si potuerimus impetrare ut ostendatur, ne corpori quidem hoc posse accidere, ut etiam ea specie priuetur qua corpus est; iure fortasse obtinebimus multo minus auferri posse animo quo animus est. Siquidem nemo se bene inspexit, qui non omni corpori qualemlibet animum praeponendum esse fateatur. [8.14] Sit igitur nostrae ratiocinationis exordium, quod nulla res se facit aut gignit, alioquin erat antequam esset: quod si falsum est, illud est uerum. Item quod factum ortumue non est, et tamen est, sempiternum sit necesse est. Quam naturam et excellentiam quisquis ulli corpori dat, errat uehementer quidem. Sed quid pugnamus? multo enim magis eam dare animo cogimur. Ita si corpus ullum est sempiternum, nullus animus non sempiternus est, quoniam quilibet animus cuilibet corpori praeferendus est, et omnia sempiterna non sempiternis. At si, quod uere dicitur, factum est corpus, aliquo faciente factum est, nec eo inferiore. Neque enim esset potens ad dandum ei quod faceret, quidquid illud est quod est, id quod faciebat. Sed ne pari quidem: oportet enim facientem melius aliquid habere ad faciendum, quam est id quod facit. Nam de gignente non absurde dicitur, hoc eum esse, quod est illud quod ab eo gignitur. Uniuersum igitur corpus ab aliqua ui et natura potentiore atque meliore factum est, non utique corporea. Nam si corpus a corpore factum est, non potuit uniuersum fieri. Verissimum est enim quod in exordio ratiocinationis huius posuimus, nullam rem a se posse fieri. Haec autem uis et natura incorporea effectrix corporis uniuersi praesente potentia tenet uniuersum. Non enim fecit, atque discessit effectumque deseruit. Ea quippe substantia quae corpus non est, neque, ut ita dicam, localiter mouetur, ut ab ea substantia quae locum obtinet, separari queat; et illa effectoria uis uacare non potest, quin id quod ab ea factum est, tueatur, et specie carere non sinat, qua est in quantumcumque est. Quod enim per se non est, si destituatur ab eo per quod est, profecto non erit: et non possumus dicere id accepisse corpus cum factum est, ut seipso iam contentum esse posset, etiamsi a conditore desereretur. [8.15] Quanquam si ita est, magis id habet animus, quem corpori praestare manifestum est. Atque ita de proximo immortalis probatur, si potest esse per seipsum. Quid quid enim tale est, in corruptibile sit necesse est, ac per hoc interire non possit, quia nihil se deserit. Sed corporis mutabilitas in promptu est, quod ipsius uniuersi corporis uniuersus motus satis indicat. Unde diligenter inspicientibus quantum talis natura inspici potest, ordinata mutabilitate id quod mutabile est mutari reperitur. Quod autem per se est, ne motu quidem opus habet ullo, omni copia sibi seipso existente; quia motus omnis ad aliud est, cuius indiget quod mouetur. Adest igitur species uniuerso corpori, meliore natura sufficiente atque obtinente quae fecit: quare illa mutabilitas non adimit corpori corpus esse, sed de specie in speciem transire facit motu ordinatissimo. Non enim quaepiam eius pars ad nihilum redigi sinitur, cum totum capessat uis illa effectoria nec laborante nec deside potentia, dans ut sit omne quod per illam est, in quantum est. Quamobrem nemo tam deuius a ratione debet esse, cui aut non sit certum corpore animum esse meliorem, aut qui hoc concesso arbitretur corpori non accidere ut corpus non sit, animo accidere ut animus non sit. Quod si non accidit, neque animus esse nisi uiuat, potest, nunquam profecto animus moritur. [9.16] Quod si quisquam non eum interitum dicit formidandum animo, quo efficitur ut nihi1 sit quod aliquid fuit, sed eum quo dicimus ea mortua quae uita carent; attendat quod nulla res seipsa caret. Est autem animus uita quaedam: uncle omne quod animatum est, uiuere; omne autem inanime quod animari potest, mortuum, id est uita priuatum intelligitur. Non ergo potest animus mori. Nam si carere poterit uita, non animus sed animatum aliquid est. Quod si absurdum est, multo minus hoc genus interitus timendum est animo, quod uitae certe non est timendum. Nam prorsus si tune moritur animus, cum eum deserit uita illa, ipsa uita quae hunc deserit multo melius intelligitur animus, ut iam non sit animus quidquid a uita deseritur, sed ea ipsa uita quae deserit. Quidquid enim uita desertum mortuum dicitur, id ab anima desertum intelligitur: haec autem uita, quae deserit ea quae moriuntur, quia ipsa est animus, et seipsam non deserit; non moritur animus. [10.17] Nisi forte uitam temperationem aliquam corporis, ut nonnulli opinati sunt, debemus credere. Quibus profecto nunquam hoc uisum esset, si ea quae uere sunt et incommutabilia permanent, eodem animo a corporum consuetudine alienato atque purgato uidere ualuissent. Quis enim bene se inspiciens, non expertus est tanto se aliquid intellexisse sincerius, quanto remouere atque subducere intentionem mentis a corporis sensibus potuit? Quod si temperatio corporis esset animus, non utique id posses accidere. Non enim ea res quae naturam propriam non haberet, neque substantia esset, sed in subiecto corpore tanquam color et forma inseparabiliter inesset, ullo modo se ab eodem corpore ad intelligibilia percipienda conaretur auertere, et in quantum id posses, in tantum illa posses intueri, eaque uisione melior et praestantior fieri. Nullo quippe modo forma uel color, uel ipsa etiam corporis temperatio, quae certa commixtio est earum quatuor naturarum quibus idem corpus subsistit, auertere se ab eo potest, in quo subiecto est inseparabiliter. Ad haec, ea quae intelligit animus cum se auertit a corpore, non sunt profecto corporea; et tamen sunt, maximeque sunt, nam eodem modo semper sese habent. Nam nihil absurdius dici potest quam ea esse quae oculis uidemus, ea non esse quae intelligentia cernimus; cum dubitare dementia sit, intelli genti am inco mp arabi liter oculis anteferri. Haec autem quae intelliguntur eodem modo sese habentia, cum ea intuetur animus, satis ostendit se illis esse coniunctum, miro quodam eodemque incorporali modo, scilicet non localiter. Namque aut in illo sunt, aut ipse in illis. Et utrumlibet horum sit, aut in subiecto alterum in altero est, aut utrumque substantia est. Sed si illud primum est, non est in subiecto corpore animus, ut color et forma: quia uel ipse substantia est, uel alteri substantiae quae corpus non est, in subiecto inest. Si autem hoc secundum uerum est, non est in subiecto corpore tanquam color animus, quia substantia est. Temperatio autem corporis in subiecto corpore est tanquam color: non est ergo temperatio corporis animus, sed uita est animus: et se nulla res deserit; et id moritur quod uita deserit: non igitur animus mori potest. [11.18] Rursus igitur si quid metuendum est, id est metuendum ne deficiendo animus intereat, id est dum ipsa existendi specie priuatur. De qua re quanquam satis esse dictum arbitrer, et quam hoc fieri non possit certa ratione monstratum sit. Tamen etiam hoc attendendum est, non esse aliam causam huius formidinis, nisi quia fatendum est in defectu quodam esse animum stultum, et in essentia certiore atque pleniore sapientem. Sed si, quod nemini dubium est, tunc est animus sapientissimus, cum ueritatem, quae semper eodem modo est, intuetur, eique immobilis inhaeret diuino amore coniunctus; et illa omnia quae quoquo modo sunt ab ea essentia sunt, quae summe maximeque est: aut ab illa est animus in quantum est, aut per seipsum est. Sed si per seipsum est, quoniam ipse sibi causa existendi est et nunquam se deserit, nunquam interit, ut supra etiam disputauimus. Si uero ex illa, diligenter opus est quaerere quae res ei possit esse contraria, quae animo auferat animum esse quod illa praebet. Quid est igitur? An forte falsitas, quia illa ueritas? Sed manifestum est, atque in promptu situm, quantum nocere animo falsitas possit. Num enim amplius potest quam fallere? at nisi qui uiuit, fallitur nemo. Non igitur falsitas interimere animum potest. Quod si haec non potest quae contraria ueritati est, auferre animo animum esse, quod ei ueritas dedit (ita enim est inuictissima ueritas); quid aliud inuenietur, quod auferat animo id quod est animus? Nihil profecto: nam nihil est contrario ualentius ad id auferendum, quod fit ab eius contrario. [12.19] At si ueritati contrarium ita quaeramus, non in quantum ueritas est, sed in quantum summe maximeque est, quanquam in tantum est idipsum in quantum est ueritas; siquidem ueritatem eam dicimus qua uera sunt omnia in quantumcumque sunt, in tantum autem sunt in quantum uera sunt; tamen nullo modo id defugerim, quod mihi euidentius suffragatur. Nam si nulla essentia in quantum essentia est, aliquid habet contrarium, multo minus habet contrarium prima illa essentia, quae dicitur ueritas, in quantum essentia est. Primum autem uerum est. Omnis enim essentia non ob aliud essentia est, nisi quia est. Esse autem non habet contrarium, nisi non esse: uncle nihil est essentiae contrarium. Nullo modo igitur res ulla esse potest contraria ilk substantiae, quae maxime ac primitus est. Ex qua si habet animus idipsum quod est (non enim aliunde hoc habere potest, qui ex se non habet, nisi ab illa re quae illo ipso est animo praestantior), nulla res est qua id amittat, quia nulla res ei rei est contraria qua id habet; et propterea esse non desinit. Sapientiam uero, quia conuersione habet ad id ex quo est, auersione illam potest amittere. Conuersioni namque auersio contraria est. Illud uero quod ex eo habet cui nulla res est contraria, non est unde possit amittere. Non igitur potest interire. [13.20] Hic forte oboriatur nonnulla quaestio, utrum sicut non interit animus, ita nec in deteriorem commutetur essentiam. Videri enim cuipiam potest, neque iniuria, id effectum esse ratiocinatione hac, ut animus ad nihilum non possit peruenire, conuerti autem in corpus forsitan possit. Si enim quod erat ante animus, corpus fuerit effectum, non utique omnino non erit. Sed hoc fieri non potest, nisi aut ipse id ueldt, aut ab alio cogatur. Nec continuo tamen animus, siue ipse id appetierit, siue coactus fuerit, poterit corpus esse. Illud enim sequitur ut, si sit, ueldt aut cogatur. At illud non sequitur ut, si ueldt aut cogatur, sit. Nunquam autem uoles: nam omnis eius appetitus ad corpus, aut ut id possideat, est, aut ut uiuificet, aut ut quodammodo fabricetur, aut quolibet pacto ei consulat. Nihil autem horum fieri potest, si non sit corpore melior. At si erit corpus, melior corpore profecto non erit. Non igitur corpus esse uoles. Neque ullum rei huius certius argumentum est, quam cum seipsum hinc interrogat animus. Ita enim facile comperit appetitum se non habere, nisi agendi aliquid, aut sciendi, aut sentiendi, aut tantummodo uiuendi in quantum sua illi potestas est. [13.21] Si autem cogitur corpus esse, a quo tandem cogitur? A quolibet, certe a potentiore. Non ergo ab ipso corpore cogi potest. Nullo enim modo ullo animo ullum corpus potentius. Potentior autem animus non cogit in aliquid, nisi quod suae potestati subditum est. Nec ullo modo animus potestati alterius animi, nisi suds cupiditatibus subditur. Cogit ergo ille animus non amplius quam quantum eius quem cogit cupiditates sinunt. Dictum est autem cupiditatem non posse animum habere, ut corpus sit. Illud etiam manifestum est ad nullam suae cupiditatis expletionem peruenire, dum amittit omnem cupiditatem: et amittit dum corpus fit. Non igitur potest ab eo cogi ut fiat, qui cogendi ius nisi per subditi cupiditates non habet. Deinde quisquis animus alterum animum habet in potestate, magis eum necesse est ueldt in potestate habere quam corpus, et ei ueldt bonitate consulere, uel malitia imperitare. Non ergo uoles ut corpus sit. [13.22] Postremo iste animus cogens aut animal est, aut caret corpore. Sed si caret corpore, in hoc mundo non est. Et si ita est, summe bonus est, nec potest uelle alteri tam turpem commutationem. Si autem animal est, aut animal est etiam ille quem cogit, aut non est. Sed si non est, ad nihil cogi ab alio potest. Non enim habet potentiorem qui in summo est. Si autem in corpore est, ab eo rursus qui in corpore est per corpus cogitur, ad quodcumque cogitur. Quis autem dubitet nullo modo per. corpus fieri tantam commutationem animo? Fieret enim si esset illo corpus potentius: quamuis quidquid illud est, ad quod per corpus cogitur, prorsus non per corpus, sed per cupiditates sues cogitur, de quibus satis dictum est. Quod autem rationali anima melius est, omnibus consentientibus, Deus est. Qui profecto consulit animae, et ideo non ab eo cogi anima potest, ut conuertatur in corpus. [14.23] Si igitur nec propria uoluntate, nec alio cogente id animus patitur; unde id pati potest? An quia inuitos nos plerumque opprimit somnus, metuendum est ne quo tali defectu animus conuertatur in corpus? Quasi uero quoniam somno membra nostra marcescunt, idcirco animus fiat ulla ex parte debilior. Sensibilia tantum non sentit, quia quidquid illud est quod somnum facit, e corpore est atque in corpore operatur. Corporeos enim sensus sopit et claudit quodammodo, ita sane ut tali commutationi corporis cedat anima cum uoluptate; quia secundum naturam est talis commutatio quae reficit corpus a laboribus: non tamen haec adimit animo uel sentiendi uim uel intelligendi. Nam et imagines sensibilium praesto habet, tanta expressione similitudinis, ut eo ipso tempore discerni nequeant ab his rebus quarum imagines sunt; et si quid intelligit, aeque dormienti ac uigilanti uerum est. Nam uerbi gratia si per somnium disputare sibi uisus fuerit, uerasque rationes secutus in disputando didicerit aliquid; etiam expergefacto eaedem incommutabiles manent, quamuis falsa reperiantur caetera, ueluti locus ubi disputatio, et persona cum qua disputatio fuisse uisa erat, et uerba ipsa, quod ad sonum attinet, quibus disputari uidebatur, et alia huiuscemodi; quae etiam cum ipsis sensibus sentiuntur agunturque a uigilantibus, praetereunt tamen, nec ulla ex parte sempiternam praesentiam uerarum rationum assequuntur. Ex quo colligitur, tali commutatione corporis, qualis somnus est, usum eiusdem corporis animae, non uitam proprlam, posse minui. [15.24] Postremo si quamuis locum occupant) corpori anima tamen non localiter iungitur, summis illis aeternisque rationibus, quae incommutabiliter manent, nec utique loco continentur, prior afficitur anima quam corpus; nec prior tantum, sed etiam magis. Tanto enim prior, quanto propinquior; et eadem cause tanto etiam magis, quanto etiam corpore melior. Nec ista propinquitas loco, sed naturae ordine dicta sit. Hoc autem ordine intelligitur a summa essentia speciem corpori per animam tribui, qua est in quantumcumque est. Per animam ergo corpus subsistit, et eo ipso est quo animatur, siue uniuersaliter, ut mundus; siue particulariter, ut unumquodque animal intra mundum 1 Quapropter consequens erat ut anima per animam corpus fieret, nec omnino aliter posses. Quod quia non fit, manente quippe anima in eo quo anima est, corpus per illam subsistit, dantem speciem, non adimentem; commutari in corpus anima non potest. Si enim non tradit speciem quam sumit a summo bono, non per illam fit corpus: et si non per illam fit, aut non fit omnino, aut tam propinque speciem sumit quam anima: sed et fit corpus, et si tam propinque sumeret speciem, id esset quod anima: nam hoc interest, eoque anima melior, quo sumit propinquius. Tam propinque autem etiam corpus sumeret, si non per animam sumeret. Etenim nullo interposito tam propinque utique sumeret. Nec inuenitur aliquid quod sit inter summam uitam, quae sapientia et ueritas est incommutabilis, et id quod ultimum uiuificatur, id est corpus, nisi uiuificans anima. Quod si tradit speciem anima corpori, ut sit corpus in quantum est, non utique speciem tradendo adimit. Adimit autem in corpus animam transmutando. Non igitur anima siue per seipsam corpus fit, quia non nisi anima manente corpus per eam fit; siue per aliam, quia non nisi traditione speciei fit corpus per animam, et ademptione speciei anima in corpus conuerteretur, si conuerteretur. [16.25] Hoc et de irrationali anima uel uita, quod nec in eam rationalis anima conuertitur, dici potest. Et ipsa enim nisi inferiore ordine rationali subiiceretur, aeque sumeret speciem et talis esset. Tradunt ergo speciem a summa pulchritudine acceptam potentiora infirmioribus naturali ordine. Et utique cum tradunt, non adimunt. Eoque sunt quae infirmiora sunt, in quantum sunt, quod species eis, qua sint a potentioribus traditur: quae quidem potentiora etiam meliora sunt. Quod his naturis datum est, quae non mole maiore plus possum minoribus molibus, sed sine tumore ullo localis magnitudinis eadem specie potentiora sunt qua meliora. In quo genere est anima corpore melior et potentior. Quapropter cum per illam, ut dictum est, corpus subsistat, ipsa in corpus nullo modo uerti potest. Corpus enim nullum fit, nisi accipiendo per animam speciem. At anima ut corpus fieret, non accipiendo speciem, sed amittendo, fieri posses: et propterea fieri non potest; nisi forte loco anima continetur, et localiter corpori iungitur. Nam si ita est, potest eam fortasse maior moles, quanquam speciosiorem, in suam deteriorem uertere speciem, ut aer maior ignem minorem. Sed non est ita. Moles quippe omnis quae occupat locum, non est in singulis suds partibus tote, sed in omnibus. Quare alla pars eius alibi est, et alibi alia. Anima uero non modo uniuersae mold corporis sui, sed etiam unicuique particulae illius tote simul adest. Partis enim corporis passionem tote sentit, nec in toto tamen corpore. Cum enim quid doles in pede, aduertit oculus, loquitur lingua, admouetur manus. Quod non fieret, nisi id quod animae in eis partibus est, et in pede sentiret; nec sentire quod ibi factum est absens posses. Non enim nuntio aliquo credibile est fieri non sentiente quod nuntiat: quia passio quae fit non per continuationem molis currit, ut caeteras animae partes quae alibi sunt latere non sinat; sed illud tote sentit anima quod in particula fit pedis, et ibi tantum sentit ubi fit. Tota igitur singulis partibus simul adest, quae tote simul sentit in singulis. Nec tamen hoc modo adest tota, ut candor uel alia huiusmodi qualitas in unaquaque parse corporis tota est. Nam quod in alia parts corpus patitur candoris immutatione, potest ad candorem qui est in alia parse non pertinere. Quapropter secundum partes molis a se distantes, et ipse a se distare conuincitur. Non autem ita esse in anima per sensum de quo dictum est, probatur.