SCANNED FROM: Bibliotheque Augustinienne,
Oeuvres de Saint Augustin. V. Dialogues
philosophiques. II. Dieu et l'ame. Ed. de
Pierre de Labriolle, Desclee, De Brouwer
et Cie 1939, pp.226-396.


			  AURELII AUGUSTINI:
			 DE QUANTITATE ANIMAE

[1.1] EVODIUS. Quoniam uideo te abundare otio, quaeso ut mihi
respondeas de iis quae me mouent, non, ut opinor, importune atque
incongrue.

Saepe enim cum abs te multa quaesissem, nescio qua illa graeca
sententia me deterrendum putasti, qua prohibemur ea quae supra nos
sunt requirere: nunc uero non puto nos ipsos supra nos esse. Quamobrem
cum de anima quaero, non sum dignus qui audiam: Quod supra nos, quid
ad nos? sed fortasse dignus qui audiam, quid simus nos.

AUGUSTINUS. Enumera breuiter quae de anima audire uelis.

EVODIUS. Faciam: nam sunt mihi ista diuturna cogitatione praeparata.
Quaero igitur unde sit anima, qualis sit, quanta sit, cur corpori
fuerit data, et cum ad corpus uenerit qualis efficiatur, qualis cum
abscesserit?

[1.2] AUGUSTINUS. Cum quaeris unde sit anima, duo quaedam intelligere
cogor. Aliter enim dicimus unde sit homo, quae sit eius patria scire
cupientes; aliter unde sit, cum quaerimus unde constet, id est, ex
quibus elementis rebusque compositus. Quid horum scire uis, cum
interrogas unde sit anima? Utrumnam quasi regionem eius et patriam,
unde huc uenerit, nosse desideras; an uero quae sit eius substantia,
requiris.

EVODIUS. Equidem utrumque scire uellem, sed quid sit sciendum prius,
tuo iudicio malo committere.

AUGUSTINUS. Propriam quamdam habitationem animae ac patriam, Deum
ipsum credo esse a quo create est. Substantiam uero eius nominare non
possum: non enim eam puto esse ex iis usitatis notisque naturis, quas
istis corporis sensibus tangimus. Nam neque ex terra, neque ex aqua,
neque ex aere, neque ex igni, neque ex his omnibus, neque ex aliquibus
horum coniunctis constare animam puto. Sed quemadmodum si ex me
quaereres, arbor ista ex quibus constet, notissima ista elementa
quatuor nominarem, ex quibus omnia talia constare credendum est; porro
si pergeres quaerere, unde ipsa terra, uel aqua, uel aer, uel ignis
constent, nihil iam quod dicerem reperirem: sic cum quaeritur ex
quibus sit homo compositus, respondere possum, ex anima et corpore;
rursum de corpore si quaeras, ad illa elementa quatuor recurram; de
anima uero quaerenti tibi, cum simplex quiddam et propriae substantiae
uideatur esse, non aliter haeream ac si quaeras, ut dictum est, unde
sit terra.

EVODIUS. Quomodo eam propriam uelis habere substantiam, cum dixeris a
Deo factam, non intelligo.

AUGUSTINUS. Quomodo et terram ipsam a Deo factam, negare non possum;
et tamen non possum dicere, ex quibus quasi aliis corporibus terra
constet. Simplex enim corpus est terra, eo ipso quo terra est; et ideo
elementum dicitur omnium istorum corporum, quae fiunt ex quatuor
elementis. Non ergo sibi aduersatur sententia qua dicimus, et a Deo
animam factam, et propriam quamdam habere naturam. Hanc enim eius
propriam quamdam naturam et suam, Deus ipse fecit, ut ignis, ut aeris,
ut aquae, ut terrae, quo caetera ex his omnibus componerentur.

[2.3] EVODIUS. Interim accipio unde sit anima, id est, ex Deo, quae
mecum sedulo retractabo, et si quid me mouerit, post requiem. Unde
quaeso, explices qualis sit.

AUGUSTINUS. Videtur mihi esse similis Deo. De anima enim, nisi fallor,
requiris humane.

EVODIUS. Idipsum est quod abs te explicari uellem, quemadmodum sit
anima similis Deo; cum Deum a nullo factum esse credamus, animam uero
ab ipso Deo factam supra dixeris.

AUGUSTINUS. Quid? tu difficile putas Deo fuisse, ut aliquid sibi
simile faceret, cum hoc in tanta uarietate imaginum etiam uideas nobis
esse concessum?

EVODIUS. Sed nos uidemur mortalia facere, Deus autem immortalem animam
fecit, ut opinor, nisi forte tibi aliter uidetur.

AUGUSTINUS. Ergo tu uelles talia fieri ab hominibus, qualia Deus
fecit?

EVODIUS. Non equidem hoc dixerim. Sed quemadmodum ipse immortalis
immortale quiddam fecit ad similitudinem suam; sic et nos immortales a
Deo facti, ad similitudinem nostram quod facimus, immortale esse
deberet.

AUGUSTINUS. Recte diceres, si ad eius imaginem pingeres tabulam, quod
in te immortale esse credis: nunc uero in ea exprimis similitudinem
corporis, quod profecto mortale est.

EVODIUS. Quomodo ergo sum similis Deo, cum immortalia nulla possum
facere ut ille?

AUGUSTINUS. Quomodo nec imago corporis tui potest hoc ualere quod tuum
corpus ualet; sic anima non mirandum est si potentiam tantam non
habet, quantam ille ad cuius similitudinem facta est.

		    ANIMA PROBATUR ESSE INCORPOREA

[3.4] EVODIUS. Et hoc interim satis est: dic nunc quanta sit anima.

AUGUSTINUS. Quomodo quaeris quanta sit? Non enim intelligo utrum eius
quasi spatium latitudinis uel longitudinis, uel roboris, uel horum
simul omnium requiras; an quantum ualeat nosse uelis. Solemus enim
quaerere quantus fuerit Hercules, id est, in quot pedes statura eius
porrecta fuerit. Et item quantus uir fuerit, id est, quantae potentiae
atque uirtutis.

EVODIUS. Utrumque de anima scire cupio.

AUGUSTINUS. Atqui illud superius dici non potest, nec omnino intelligi
de anima. Non enim ullo modo, aut longa, aut lata, aut quasi ualida
suspicanda est anima: corporea ista sunt, ut mihi uidetur; et de
consuetudine corporum sic animam quaerimus. Ideoque bene praecipitur
etiam in mysteriis, ut omnia corporea contemnat, uniuersoque huic
mundo renuntiet, qui, ut uidemus, corporeus est, quisquis se talem
reddi desiderat, qualis a Deo factus est, id est, similem Deo: non
enim alia salus animae est, aut renouatio, aut reconciliatio auctori
suo.

Quamobrem quanta sit anima secundum inquisitionem hanc tibi respondere
non possum; sed possum affirmare, neque illam longam esse, nec latam
nec robustam, neque aliquid horum quae in mensuris corporum quaeri
solent. Et hoc cur existimem, rationem tibi reddam, si placet.

EVODIUS. Placet uero, ac uehementer exspecto: uidetur enim mihi quasi
nihil esse anima, si nihil est horumi.

AUGUSTINUS. Prius ergo si uidetur, ostendam tibi multas esse res quas
non possis dicere nihil esse, nec tamen in eis inuenire aliqua
huiusmodi spatia, qualia in anima requiris: ut non solum non tibi ex
eo anima nihil esse uideatur, quod in ea non inuenis longitudinem,
siue aliquid tale; sed eo pretiosior et pluris aestimanda sit, quo
nihil horum habet. Deinde utrum uere nihil horum habeat, uidebimus.

EVODIUS. Utere quo uis ordine ac modo, ego audire et discere paratus
sum.

[4.5] AUGUSTINUS. Recte facis: sed uolo interroganti mihi respondeas;
fortasse enim ea quae te docere conor, ipse iam nosti: credo enim non
te dubitare hanc arborem non esse omnino nihil.

EVODIUS. Quis dubitauerit?

AUGUSTINUS. Quid illud? num dubitas iustitiam multo esse hac arbore
meliorem?

EVODIUS. Ridiculum istud quidem est, quasi uero ulla sit comparatio.

AUGUSTINUS. Liberaliter mecum agis; sed illud nunc attende: cum
constet ita hanc arborem esse deteriorem quam est iustitia, ut nec
comparanda quidem tibi uideatur, et hoc lignum non esse nihil
confessus sis; placetne tibi ut ipsam iustitiam nihil esse credamus?

EVODIUS. Quis hoc demens crediderit?

AUGUSTINUS. Recte omnino: sed fortasse arbor haec propterea tibi
uidetur esse aliquid, quod longa est pro suo modo, et lata, et
robusta; quae si detraxeris, nihil erit.

EVODIUS. Ita uidetur.

AUGUSTINUS. Quid ergo? iustitia, quam non nihil esse confessus es,
immo quiddam longe diuinius hac longeque praestantius, uidetur tibi
longa esse?

EVODIUS. Nullo modo mihi iustitia aut longa, aut lata, aut tale
aliquid cogitanti potest occurrere.

AUGUSTINUS. Si igitur nihil horum est iustitia, et tamen ipsa nihil
non est; cur tibi anima nihil uidetur, nisi eius aliqua longitudo sit?

EVODIUS. Age; iam non mihi uidetur ex eo nihil esse anima, quod nec
longa, nec lata, nec robusta sit, sed utrum uere ita sit, nondum a te
dictum esse scis. Fieri enim potest, ut multa sint magni aestimanda,
quae istis careant; sed non continuo ex hoc genere animam esse
credendum puto.

[4.6] AUGUSTINUS. Scio istud nobis enodandum restare, et hoc me
deinceps explicaturum promiseram: uerum quia res subtilissima est, et
longe alios mentis oculos quaerit, quam humana consuetudo in
quotidianae uitae actibus habere solita est; admoneo te, ut per ea,
per quae te ducendum existimo, libens pergas, nec nostro quodam
necessario circuitu defatigatus, aegre tuleris aliquanto te tardius ad
id quod cupis peruenire.

Nam prius abs te quaero, utrum corpus ullum putes esse, quod non pro
modo suo habeat aliquam longitudinem, et latitudinem, et altitudinem?

EVODIUS. Quam dicas altitudinem, non intelligo.

AUGUSTINUS. Illam dico qua efficitur ut interiora corporis cogitentur,
aut etiam sentiantur, si perlucet ut uitrum; quanquam si hoc demas
corporibus, quantum mea opinio est, neque sentiri possum, neque omnino
corpora esse recte existimari.

Hinc mihi uolo aperias quid tu sentias.

EVODIUS. Prorsus non dubito corpora omnia his carere non posse.

AUGUSTINUS. Quid illud? poses cogitare ista tria non esse nisi in
corporibus?

EVODIUS. Non intelligo quomodo alibi esse possint.

AUGUSTINUS. Ergo animam non putas esse aliud quam corpus?

EVODIUS. Si etiam uentum corpus esse confitemur, negare non possum
corpus mihi animam uideri: nam tale aliquid cam essc cogito.

AUGUSTINUS. Corpus quidem uentum esse tam concedo, quam si me de
fluctu interrogares. Nam nihil aliud quam istum aerem commotum ac
agitatum uentum esse sentimus; quod in loco tranquillissimo, et ab
omnibus uentis quietissimo uel breui flabello approbari potest, quo
etiam muscas abigentes aerem commouemus, flatumque sentimus. Quod cum
euenerit occultiore quodam motu coelestium uel terrenorum corporum per
magnum spatium mundi, uentus uocatur, ex diuersis partibus coeli
nomina etiam diuerse sortitus. An tibi aliter uidetur?

EVODIUS. Mihi uero nihil, et probabile esse accipio quod dicis: sed
ego animam non ipsum uentum, sed tale aliquid esse dixi.

AUGUSTINUS. Dic mihi prius, utrum ipsum uentum cuius mentionem
fecisti, habere aliquam longitudinem, latitudinem et altitudinem
sentias. Deinde uidebimus utrum tale aliquid anima sit, ut hoc modo
etiam quanta sit, inuestigare possimus.

EVODIUS. Quid hoc aere longius, et latius, et altius facile inueniri
potest, quem commotum, uentum esse nunc abs te mihi persuasum est?

[5.7] AUGUSTINUS. Recte dicis: sed numquidnam animam tuam putas esse
nisi in corpore tuo?

EVODIUS. Ita puto.

AUGUSTINUS. Intrinsecus tantum, ut tanquam utrem impleat; an tantum
forinsecus, uelut tectorium; an et intrinsecus et extrinsecus eam esse
arbitraris?

EVODIUS. Hoc sentio quod ultimum requisisti. Nam nisi esset
intrinsecus, nihil in uisceribus nostris uitale haberetur; nisi esset
extrinsecus, non etiam in cute leuiter possit sentire pungentem.

AUGUSTINUS. Quid ergo amplius quaeris quanta sit anima, cum uideas
esse tantam quantam ipsa spatia corporis patiuntur?

EVODIUS. Si hoc ratio docet, nihil amplius requiro.

AUGUSTINUS. Recte facts nihil quaerere amplius quam docet ratio. Sed
haec ratio uideturne tibi firmissima?

EVODIUS. Quando aliam non inuenio, uidetur. Suo enim loco quaeram,
quod me multum moues, utrum haec figura eadem maneat cum corpore
excesserit: nam hoc inter discutienda ultimum me posuisse memini. Sed
quondam de numero animarum quaerere, ad quantitatem mihi uidetur
pertinere, non esse hoc loco praetereundum existimo.

AUGUSTINUS. Non incongrue existimas, sed prius de spatio eius quod me
adhuc moues, explicemus, si places, ut etiam ego aliquid discam, si
tibi iam satisfactum est.

EVODIUS. Quaere ut uis; nam tua ista simulate dubitatio, dubitare me
uerissime facit de hoc ipso quod iam peractum esse praesumpseram.

[5.8] AUGUSTINUS. Dic mihi, quaeso te, utrum ea quae appellatur
memoria, non tibi nomen inane uideatur.

EVODIUS. Cui hoc uideri potest?

AUGUSTINUS. Animae hanc esse arbitraris, an corporis?

EVODIUS. Et hinc dubitare ridiculum est. Quid enim? exanime corpus
meminisse aliquid credi, aut intelligi potest?

AUGUSTINUS. Meministine tandem urbis Mediolanensis?

EVODIUS. Valde memini.

AUGUSTINUS. Nunc ergo quia eius facta mentio est, recordaris quanta et
qualis sit?

EVODIUS. Recordor sane, ac nihil recentius atque integrius?

AUGUSTINUS. Nunc ergo cum oculis eam non uideas, animo uices.

EVODIUS. Ita est.

AUGUSTINUS. Meministi, credo etiam, quanto spatio terrarum nunc a
nobis longe absit.

EVODIUS. Ita et hoc memini.

AUGUSTINUS. Vides itaque animo etiam ipsamlocorum distantiam.

EVODIUS. Video.

AUGUSTINUS. Cum igitur anima tua hic sit ubi corpus, nec ultra spatium
eius porrigatur, ut superior ratio demonstrabat, unde fit ut illa
omnia uideat?

EVODIUS. Per memoriam hoc fieri puto, non quod illis locis sit
praesens.

AUGUSTINUS. Imagines ergo illorum locorum memoria continentur.

EVODIUS. Ita sentio: nam et quid ibi nunc agatur ignoro; quod utique
non ignorarem, si animus meus usque ad ea loca porrigeretur,
praesentiaque sentiret.

AUGUSTINUS. Verum mihi uideris dicere: sed certe istae imagines
corporum sunt.

EVODIUS. Ita necesse est: non enim aliud sunt urbes terraeque, quam
corpora.

[5.9] AUGUSTINUS. Nunquamne intuitus es parua specilla, aut nunquam in
pupilla oculi alieni faciem tuam uidisti?

EVODIUS. Imo saepe.

AUGUSTINUS. Cur multo breuior quam est apparel?

EVODIUS. Quid enim uelles aliud quam ut pro modo speculi uideretur?

AUGUSTINUS. Necesse est ergo imagines corporum, si parue sunt corpora
in quibus apparent, paruas apparere.

EVODIUS. Necesse omnino.

AUGUSTINUS. Cur ergo, cum tam paruo spatio sit anima quam corpus est
eius, tam magnae in ea possum exprimi imagines, ut et urbes, et
latitudo terrarum, et quaeque alla ingentia apud se possit imaginari?
Volo enim cogites paulo diligentius, quanta et quam multa memoria
nostra contineat, quae utique anima continentur. Qui ergo fundus est,
qui sinus, quae immensitas quae possit haec capere, cum et eam tantam
quantum corpus est superior ratio docuisse uideatur?

EVODIUS. Non inuenio quid respondeam, nec satis explicare possum,
quantum me ista moueant: et multum me ipse derideo, qui superiori
rationi tam cito consenseram, ut ex isto corporis modo quanta sit
anima terminarem.

AUGUSTINUS. Non ergo iam tibi tale aliquid uidetur, qualis uentus est?

EVODIUS. Nullo modo: nam etiamsi aer iste cuius quasi fluctum uentum
esse probabiliter creditur, uniuersum istum mundum possit implere,
innumerabiles tales tantosque mundos secum anima imaginari potest,
quas imagines quo spatio contineat suspicari non possum.

AUGUSTINUS. Vide ergo ne melius sit eam credere, ut superius dixeram,
nec longam, nec latam, nec altam, sicut mihi de iustitia concesseras.

EVODIUS. Facile assentirem, nisi me plus conturbaret, quo rursum pacto
tantorum spatiorum imagines innumerabiles nulla sue et longitudine, et
latitudine, et altitudine capere possit.

[6.10] AUGUSTINUS. Inueniemus hoc fortasse quantum licet, si prius
diligenter discutiamus haec tria, id est longitudinem, latitudinem, et
altitudinem. Itaque enitere cogitare longitudinem, quae adhuc nullam
latitudinem assumpserit.

EVODIUS. Nihil possum tale cogitare: si enim filum araneae in animo
constituero, quo nihil exilius solemus uidere, occurrit mihi etiam in
eo tamen et longitudo per se, et latitudo, et altitudo: quae
qualescumque sint, esse tamen negare non possum.

AUGUSTINUS. Non usquequaque absurda est responsio tua sed certe cum
tria ista in araneae filo esse intelligis, discernis haec, et quid
inter se differant nosti?

EVODIUS. Quidni quid differant nossem? An aliter potui uidere nihil
horum deesse huic filo?

AUGUSTINUS. Quo igitur intellectu haec discreuisti, hoc poses etiam,
seiunctis illis, solam longitudinem cogitare, si nec aliquod corpus
uoluas animo: nam quodcumque fuerit, his omnibus non carebit.
Incorporeum est enim quod te nunc intelligere cupio: nam sola
longitudo non nisi intelligi animo potest, in corpore inueniri non
potest.

EVODIUS. Iam intelligo.

AUGUSTINUS. Ergo istam longitudinem si quasi secare cogitatione per
longum uelis, uices profecto non posse: nam si potest, inest etiam
latitudo.

EVODIUS. Manifestum est.

AUGUSTINUS. Eanc igitur longitudinem meram et simplicem, si tibi
places, lineam uocemus: hoc enim nomine a doctis multis appellari
soles.

EVODIUS. Voca quidquid uis: non enim mihi de nominibus laborandum est,
cum res aperta sit.

[6.11] AUGUSTINUS. Bene facis, et non solum approbo, uerum etiam
moneo, ut semper rerum curam magis quam uerborum te habere delectet.
Sed linea ista quam iam, ut opinor, bene intelligis, si porrigatur
siue ex una, siue ex utraque parte, quam in longum porrigi potest,
cernis nullum esse finem. An ad hoc contemplandum minus ualet acies
mentis tuae?

EVODIUS. Contemplor omnino, ac nihil facilius.

AUGUSTINUS. Vides ergo etiam nullam figuram posse fieri, si nihil
agatur aliud quam ut illa linea porrigatur.

EVODIUS. Quam dices figuram nondum intelligo.

[7.11] AUGUSTINUS. Figuram interim uoco, cum aliquod spatium linea
lineisue concluditur, tanquam si circulum faceres, aut quatuor lineas
finibus suis sibimet iungeres, ita ut nullius finis ab alterius
copulatione liber esset.

			    << DIAGRAM >>

EVODIUS. Quid dices figuram, iam me uidere arbitror; sed utinam tam
uiderem quo ista tendant, aut quid ex his effecturus sis, ut ego quod
de anima requiro, sciam.

[7.12] AUGUSTINUS. Hoc initio te admonui, et postulaui ut patienter
ferres aliquantum circuitum nostrum, quod item quaeso ut facias. Non
leuis res quaeritur, non facilis ad cognoscendum: nosse enim hoc plane
ac tenere uolumus, si fieri potest. Aliud est enim cum auctoritati
credimus, aliud cum rationi. Auctoritati credere magnum compendium
est, et nullus labor: quod si te delectat, poteris multa legere, quae
magni et diuini uiri de his rebus necessaria quae uidebantur
salubriter imperitioribus quasi nutu quodam locuti sunt, credique sibi
uoluerunt ab iis, quorum animis uel tardioribus uel implicatioribus
alla salus esse non posses.  Tales enim homines, quorum profecto
maxima multitudo est, si ratione uelint uerum comprehendere,
similitudinibus rationum facillime decipiuntur, et in uaries noxiasque
opiniones ita labuntur, ut emergere inde ac liberari, aut nunquam, aut
aegerrime queant. His ergo utilissimum est excellentissimae
auctoritati credere, et secundum hoc agere uitam. Quod si tutius
putas, non solum nihil resisto, sed etiam multum approbo. Si autem
cupiditatem istam refrenare non poses, qua tibi persuasisti ratione
peruenire ad ueritatem, multi et longi circuitus tibi tolerandi sunt,
ut non ratio te adducat, nisi ea quae sola ratio dicenda est, id est
uera ratio; et non solum uera, sed ita certa, et ab omni similitudine
falsitatis aliena, si tamen ullo modo haec ab homine inueniri potest,
ut nullae disputationes falsae aut uerisimiles ab ea te possint
traducere.

EVODIUS. Nihil iam praepropere desideraho: agat ac ducat ratio qua
uult, dummodo perducat.

[8.13] AUGUSTINUS. Deus hoc faciet, qui aut de solis talibus rebus,
aut certe de his maxime deprecandus est.

Sed ad rem quam institueram redeamus.

Nam si et quid sit linea, et quid sit figura iam tibi notum est, dic
quod abs te quaero, id est utrum putes ullam figuram fieri posse, si
linea ex utraque parte, aut ex altera per infinitum ducatur?

EVODIUS. Nullo modo id fieri posse confirmo.

AUGUSTINUS. Quid igitur agendum est ut figuram faciamus?

EVODIUS. Quid, nisi ut illa linea infinita non sit, et ducatur in
circulum, ut ex alla parte se contingat? non enim uideo, quomodo
aliter possit ex una linea concludi aliquod spatium; quod nisi fiat,
secundum tuam descriptionem, figura non erit.

AUGUSTINUS. Quid, si rectis lineis figuram facere uelim? potest fieri
ut de una linea fiat, an non potest?

EVODIUS. Nullo modo.

AUGUSTINUS. Quid, duabus?

EVODIUS. Ne hoc quidem.

AUGUSTINUS. Quid, tribus?

EVODIUS. Video posse.

AUGUSTINUS. Bene igitur nosti ac tenes, cum figura lineis rectis
facienda est, minus quam tribus non posse. An si ulla tibi aduersetur
ratio, de hac te sententia deuocabit?

EVODIUS. Plane si quis mihi hoc falsum esse monstrauerit, nihil erit
quod me scire posse confidam.

AUGUSTINUS. Nunc ergo illud responde, quomodo tribus lineis figuram
feceris?

EVODIUS. Cum se finibus iungunt.

AUGUSTINUS. Quid? ubi se iungunt, nonne uidetur tibi angulus fieri?

EVODIUS. Ita est.

AUGUSTINUS. Quot ergo angulis haec figura constat?

			    << TRIANGLE >>

EVODIUS. Totidem quot lineis.

AUGUSTINUS. Quid? ipsas lineas pares constituis, an impares?

EVODIUS. Pares.

AUGUSTINUS. Quid? anguli tantumdem omnes patent, an est alius alio
contractior uel apertior?

EVODIUS. Etiam ipsos pares esse uideo.

AUGUSTINUS. Potestne fieri, ut in figura, quae tribus rectis paribus
lineis facta sit, impares anguli sint; an non potest?

EVODIUS. Nullo prorsus modo.

AUGUSTINUS. Quid? si rectis lineis tribus, sed imparibus figura
constet, possum etiam in ista pares esse anguli, an aliud intelligis?

EVODIUS. Omnino non possum.

AUGUSTINUS. Recte dicis: sed die, quaeso, quaenam tibi figura melior
uideatur et pulchrior? eane quae paribus, an quae imparibus lineis
constat?

EVODIUS. Quis dubitet eam esse meliorem in qua aequalitas praeualet?

[9.14] AUGUSTINUS. Ergo inaequalitati aequalitatem praeponis?

EVODIUS. Nescio utrum quispiam non praeponat.

AUGUSTINUS. Vide nunc in figura quae tribus angulis paribus perfecta
est, quid in ea sit angulo contrarium, id est ex altera parte contra
positum; utrum linea an angulus.

EVODIUS. Lineam uideo.

AUGUSTINUS. Quid ergo? si et angulus angulo, et linea lineae contraria
sit, nonne fateris aequalitatem esse potiorem in ea figura in qua id
accidit?

EVODIUS. Fateor quidem, sed quemadmodum id fiat tribus lineis omnino
non uideo.

AUGUSTINUS. Quid? quatuor lineis potestne hoc fieri?

EVODIUS. Prorsus potest.

AUGUSTINUS. Melior est igitur figura quae quatuor lineis rectis
paribus, quam quae tribus constat.

EVODIUS. Melior certe, siquidem magis in ea aequalitas ualet.

AUGUSTINUS. Quid ergo? istam quae quatuor rectis paribus lineis
confit, censesne posse etiam ita fieri, ut non anguli omnes in ea
pares sint, an non putas?

			<< SQUARE - DIAMOND >>

EVODIUS. Video posse.

AUGUSTINUS. Quonam modo?

EVODIUS. Si duo contractiores, duo apertiores sint.

AUGUSTINUS. Vidcsne etiam quemadmodum et ambo contra etiores, et ambo
apertiores sibi contrarii sint?

EVODIUS. Ac uerissime atque apertissime.

AUGUSTINUS. Seruatam igitur et hic, quanta seruari potuit, cernis
aequalitatem: cernis enim profecto fieri non posse, ut cum quatuor
paribus lineis figura perficitur, non aut omnes, aut certe uel bini
anguli pares sint; quaeque tamen paria sunt, sibi ex contrario
respondere.

EVODIUS. Cerno, et firmissime teneo.

[9.15] AUGUSTINUS. Nihilne te moues etiam in his rebus tanta et tam
inconcussa quaedam iustitia?

EVODIUS. Quonam modo?

AUGUSTINUS. Quia nihil, ut arbitror, dicimus esse iustitiam nisi
aequitatem: aequitas autem ab aequalitate quadam uidetur appellate.
Sed quae in hac uirtute aequitas, nisi ut sua cuique tribuantur? Porro
sua cuique, nisi quadam distinctione tribui non possum. An aliter
putas?

EVODIUS. Manifestum est, et prorsus assentior.

AUGUSTINUS. Quid? distinctionem arbitrarisne esse ullam, si omnia
paria sint, ut nihil omnino inter se differant?

EVODIUS. Nullo modo.

AUGUSTINUS. Ergo iustitia seruari non potest, nisi in rebus in quibus
seruatur, sit quaedam, ut ita dicam, imparilitas et dissimilitudo.

EVODIUS. Intelligo.

AUGUSTINUS. Cum igitur fateamur istas figuras, de quibus agimus, inter
se esse dissimiles, illam scilicet quae tribus, et hanc quae quatuor
angulis constat, cum ambae paribus lineis fiant; nonne uidetur tibi
quaedam retenta iustitia, ut illa quae habere non potest parilitatem
contrariorum, inconcussam teneat angulorum aequalitatem: in hac uero
quia tanta est contrariorum congruentia, illa lex angulorum admittat
nonnullam inaequalitatem? Hoc ergo cum me multum moueret, quaerendum
abs te uisum est, quonam modo ista ueritate, aequitate, aequalitate
delectarere.

EVODIUS. Iam cerno quid dicas, et non mediocriter admiror.

AUGUSTINUS. Age nunc, quia inaequalitati aequalitatem iure praeponis,
nec quisquam omnino est, ut opinor, humano sensu praeditus, cui non id
uideatur; quaeramus, si placet, figuram in qua summa aequalitas
inueniri queat: quaccumque enim erit, ea caeteris sine dubitatione
praeferetur.

EVODIUS. Placet uero, et quae ista sit, scire cupio.

		       << SQUARE - TRIANGLE >>

[10.16] AUGUSTINUS. Prius ergo responde, utrum tibi illarum figurarum,
quarum iam quantum satis uidebatur facta mentio est, ea uideatur
excellere, quae quatuor lineis paribus, totidemque angulis paribus
constet: namque, ut uides, in hac et linearum aequalitas et angulorum
est; et, quod in illa quae tribus lineis paribus clauditur, non
inueniebamus, adest huic parilitas contrariorum: nam lineae linea, et
angulus angulo est, ut cernis, contrarius.

EVODIUS. Ita uero est, ut dicis.

AUGUSTINUS. Habetne summam aequalitatem, an aliter tibi uidetur? Nam
si habet, frustra, ut institueramus, aliam quaerimus; si autem non
habet, uolo ut idipsum mihi abs te demonstretur.

EVODIUS. Videtur mihi habere: nam ubi et anguli pares et lineae pares
sunt, ihi deprehendendam inaequalitatem non uideo.

AUGUSTINUS. Ego aliud sentio: nam recta linea donec ueniat ad angulos,
summa aequalitate praedita est; sed cum ex diuerso latcre alla
coniungitur linea, et angulum facit, nonne censes hoc ipsum esse
inaequale? An tibi figurae pars quae linea clauditur cum illa parte
quae angulo concluditur, congruere uidetur aequalitate aut
similitudine?

EVODIUS. Nullo modo: et me pudet temeritatis meae; eo enim ductus sum,
quod et angulos in ea pares inter se et latera cernerem: sed quis non
uideat eorum laterum ab angulis magnam differentiam?

AUGUSTINUS. Accipe aliud inaequalitatis apertissimum indicium: certe
enim cernis, uel illam figuram triangulam paribus lincis constantem,
uel istam quadratam habere aliquod medium.

EVODIUS. Cerno plane.

AUGUSTINUS. Quid? ab eodem medio cum lineas ad omnes figurae partes
ducimus, paresne tibi duci lineae uidentur, an impares?

			    << DIAGRAM >>

EVODIUS. Impares prorsus: nam longiores eas necesse est esse, quas in
angulos ducimus.

AUGUSTINUS. Istae in quadrata quot sunt, et quot in triangula?

EVODIUS. Quatuor hic, tres ibi.

AUGUSTINUS. Quid? minimae omnium quae rursum, et quot sunt in figura
utraque?

EVODIUS. Totidem, scilicet eae quae in media latera ducuntur.

AUGUSTINUS. Verissime mihi uideris dicere, neque hic opus est diutius
immorari; ad id enim quod uolumus satis est: nam et magnam
aequalitatem hic seruari, ut opinor, uices, et tamen nondum ex omni
parte perfectam.

EVODIUS. Omnino uideo, et quae illa figura sit quae summam
aequalitatem habeas, nosse uehementer exspecto.

[11.17] AUGUSTINUS. Quam censes, nisi eam, cuius et extremitas sihi
eoncors est undique, nullo angulo aequalitatem perturbante, et a cuius
medio ad omnes extremitatis partes pares lineae duci possum?

EVODIUS. Iam, ut opinor, intelligo: nam illam figuram quae una linea
in circulum ducta terminatur, mihi uideris deseribere.

AUGUSTINUS. Recte intelligis. Nunc itaque illud considera, cum
superior ratio docuerit lineam in sola longitudine intelligi, nec
quidquam latitudinis usurpare, et ideo per longum qua dueitur diuidi
non posse, utrum tibi uideatur figura quaelibet sine latitudine
inueniri.

EVODIUS. Nullo modo.

AUGUSTINUS. Quid? ipsa latitudo potestne longitudinem non habere,
quamuis latitudo sola sit, quemadmodum superius longitudinem sine
latitudine intelleximus; an non potest?

EVODIUS. Video non posse.

AUGUSTINUS. Vides etiam illud, nisi fallor, quod latitudo ab omni
parte diuidi queat, linea uero per longum non queat.

EVODIUS. Manifestum est.

AUGUSTINUS. Quid ergo putas pluris habendum? quod diuidi potest, an id
quod non potest?

EVODIUS. Profecto id quod non potest.

AUGUSTINUS. Praeponis igitur lineam latitudini. Nam si quod diuidi non
potest, praeponendum est; praeponamus necesse est etiam id quod minus
diuidi potest: latitudo autem ex omni parte diuiditur, longitudo uero
non nisi ex diuerso, nam per longum diuisionem non admittit: est ergo
latitudine praestantior. An tu aliter existimas?

EVODIUS. Ita prorsus ratio cogit fateri ut dicis.

[11.18] AUGUSTINUS. Iam quaeramus, si places, utrum sit aliquid in
ista ratione, quod omnino non queat diuidi; erit enim hoc multo etiam
quam illa linea melius. Nam lineam cernis ex diuerso innumerabiliter
secari posse, itaque tibi ipsi hoc inueniendum dimitto.

EVODIUS. Ego illud puto non posse diuidi, quod medium in figura
ponebamus, unde in extreme lineae ducuntur. Nam si diuiditur,
longitudine aut etiam latitudine carere non potest. Sed si
longitudinem solam habet, non iam unde ducuntur lineae, sed ipsa linea
est. Si uero etiam latum est, aliud desiderat medium a quo in extrema
latitudinis lineae ducantur. Utrumque autem hoc ratio respuit. Id erit
igitur quod diuidi nequeat.

AUGUSTINUS. Recte dicis. Sed nonne tibi aliquid tale uidetur etiam
illud unde linea ducitur, etsi figura nondum sit cuius medium
intelligamus? Illud enim dico lineae principium a quo incipit
longitudo, quod uolo sine ulla longitudine intelligas. Nam si
longitudinem intelligis, nequaquam profecto intelligis unde ipsa
incipit longitudo.

			    << DIAGRAM >>

EVODIUS. Tale omnino.

AUGUSTINUS. Hoc ergo quod iam te intelligere uideo, potentissimum
omnium, quae demonstrate sunt. Siquidem hoc est, quod nullam
diuisionem patiatur; et punctum uocatur, cum medium tenet figurae: si
autem principium lineae est uel lineis, aut etiam finis, uel cum
omnino aliquid notat quod sine partibus intelligendum sit, nec tamen
obtineat figurae medium, signum dicitur. Est ergo signum nota sine
partibus. Est autem punctum, note medium figurae tenens. Ita fit ut
omne punctum etiam signum sit, non autem omne signum punctum uideatur.
Volo enim de his nominibus inter nos conuenire, ut minus in disputando
circumloquamur: quanquam plerique punctum appellant, non quod omnis
figurae medium, sed quod solius circuli uel pilae tenet; tametsi minus
nobis de uocabulis laborandum est.

EVODIUS. Assentior.

[12.19] AUGUSTINUS. Vides certe etiam quantum ualeat. Nam ab ipso
incipit linea, ipso terminatur; figuram rectis lineis nullam uidemus
fieri posse, nisi ipso angulus claudatur; deinde undecumque secari
linea potest, per ipsum secatur, cum ipsum omnino nullam in se
admittat sectionem; nulla linea lineae, nisi per ipsum copulatur.
Postremo cum caeteris plants figuris (nam de altitudine adhuc nihil
diximus) eam praeponendam ratio demonstrauerit quae circulo clauditur,
propter summam aequalitatem; quae alla ipsius aequalitatis moderatio
est, quam punctum in medio constitutum? Multa de huius potentia dici
possum, sed adhibeo modum, et tibi ipsi cogitanda plura permitto.

EVODIUS. Sane ut uidetur; non enim me requirere pigebit, si quid
fuerit obscurius: cerno autem mediocriter, ut puto, magnam huius signi
esse potentiam.

[12.20] AUGUSTINUS. Nunc ergo illud attende, cum et quid sit signum,
et quid sit longitudo, et quid sit latitudo perspexeris; quid horum
tibi uideatur alterius, et cuius indigere, sine quo esse non possit.

EVODIUS. Video quod latitudo longitudine indigeat, sine qua prorsus
intelligi non potext. Rursus longitudinem cerno latitudine quidem non
indigere ut sit, sed sine signo illo esse non posse. Illud autem
signum per semetipsum esse et nullius horum indigere, manifestum est.

AUGUSTINUS. Ita est ut dicis: sed diligentius considera, utrum
latitudo uere undique secari queat: an alicunde nec ipsa sectionem
possit admittere, quamuis plus admittat quam linea.

EVODIUS. Nescio prorsus unde non possit.

AUGUSTINUS. Credo te non recordari; nam nescire istud nullo modo
posses: quare eommonefaciam te isto modo. Certe enim latitudinem sic
intelligis, ut cogitatione tua de altitudine nihil usurpes.

EVODIUS. Sic omnino.

AUGUSTINUS. Accedat igitur huic latitudini altitudo, et responde iam
utrum etiam aliquid accesserit, quo magis undique secari queat.

EVODIUS. Mire omnino admonuisti. Nunc enim uideo non ex inferiori
parte, sed a lateribus posse sectionem, nihilque omnino non queat
penetrare diuisio. Quare latitudinem ex his partibus secari non posse,
per quas surrectura est altitudo.

[12.21] AUGUSTINUS. Quoniam tihi igitur, si non fallor, et longitudo,
et latitudo, et altitudo nota est; quaero utrum possint deesse duo
superiora, ubi aderit altitudo.

EVODIUS. Sine longitudine quidem uideo esse non posse altitudinem,
sine latitudine autem potest.

AUGUSTINUS. Redi ergo ad cogitationem latitudinis, et si eam quasi
iacentem animo figuraueris, erigatur in quodlibet latus, tanquam si
eam uelles per tenuissimam rimam, ubi se clausae ianuae iungunt,
educere. An nondum intelligis quid uelim?

EVODIUS. Intelligo quid dicas, sed nondum fortasse quid uelis.

AUGUSTINUS. Illud scilicet ut respondeas, utrum sic erecta latitudo
uideatur tibi migrasse in altitudinem, et latitudinis iam nomen
descriptionemque amisisse; an adhuc maneat latitudo, quamuis ita sit
collocata.

EVODIUS. Videtur inihi altitudo esse facta.

AUGUSTINUS. Recordarisne, obsecro, quemadmodum altitudinem
definieramus?

EVODIUS. Recordor plane, et mc iam sic rcspondisse pudet. Nam etiam
hoc modo quasi erecta latitudo sectionem per longum deorsum uersus non
admittit: quare nulla in ea possunt interiora cogitari, quamuis
medium et extrema cogitentur Secundum autem superiorem
demonstrationem altitudinis, quam fecisti ut recordarer, nulla omnino
est altitudo, ubi nihil intus cogitari potest.

AUGUSTINUS. Recte dicis, et sic te omnino meminisse cupiebam.
Quamobrem illud iam uolo respondeas, utrum falso uerum anteponas.

EVODIUS. Iam hinc dubitare, incredibilis dementia est.

AUGUSTINUS. Dic ergo, quaeso te, numquidnam uera linea est, quae per
longum secari potest; aut uerum signum quod ullo modo secari potest;
aut uera latitudo, quae cum erecta est, ut diximus, sectionem per
longum deorsum uersus admittit?

EVODIUS. Nihil minus.

[13.22] AUGUSTINUS. Unquamne igitur oculis istis corporeis, uel tale
punctum, uel talem lineam, uel talem latitudinem uidisti?

EVODIUS. Omnino nunquam. Non enim sunt ista corporea.

AUGUSTINUS. Atqui si corporea corporeis oculis mira quadam rerum
cognatione cernuntur; oportet animum quo uidemus illa incorporalia, e
orporeum corpusue non esse. An tu aliter existimas?

EVODIUS. Age, iam concedo corpus non esse animum uel quidquam
corporeum; quid est tandem, dic mihi?

AUGUSTINUS. Vide interim utrum confectum sit carere ilium illa omni
quantitate, de qua nunc quaestio est: nam quid sit animus, oblitum te
esse miror priore inter nos quaestione discussum. Meministi enim te
quaesisse primitus, unde esset: quod duobus modis a nobis tractatum
esse memmi, uno, quo quasi de regione eius quaesitum est; altero,
utrumnam ex terra, uel igne, uel alio quopiam istorum elementorum
esset, uel ex omnibus, uel ex aliquibus horum. In qua quaestione
constitit inter nos, non magis hoc quaerendum esse quam unde sit
terra, uel si quod aliud elementorum singulorum. Intelligendum est
enim, quanquamDeus fecerit animum, habere ilium certam substantiam,
quae neque terrena, neque ignea, neque aeria sit, neque humida: nisi
forte arbitrandum est Deum terrae dedisse ut nihil aliud sit quam
terra, et non dedisse animo ut nihil aliud quam animus sit. Si autem
definiri tibi animum uis, et ideo quaeris quid sit animus; facile
respondeo. Nam mihi uidetur esse substantia quaedam rationis
particeps, regendo corpori accommodata.

[14.23] Itaque illud potius attende, unde ambigitur nunc, utrum
quantitas et quasi, ut ita dicam, locale spatium animo ullum sit.

Nam profecto quia corpus non est; neque enim aliter incorporea ulla
cernere ualeret, ut superior ratio demonstrabat; procul dubio caret
spatio quo corpora metiuntur: et ob hoc recte credi, aut cogitari, aut
intelligi talis eius quantitas non potest.

Si autem te mouet, cur tanta caeli, terrae, marisque spatia memoria
contineat, cum sit ipse nullius quantitatis; mira quaedam uis est,
quam tamen ex iis quae a nobis comperta sunt, quantum inest ingenio
tuo luminis, animaduertere potes.

Si enim corpus nullum est, ut ratio iam ostendit, quod longitudine,
latitudine, altitudine careat, nihilque horum nisi cum aliis duobus
esse in corpore potest; animo tamen etiam solam lincam interiore
quodam oculo, id est intelligentia, uidere concessum est: arbitror
nos concedere sic animum corpus non esse, ut sit corpore melior.

Quo concesso, non opinor dubitandum esse, eum etiam linea esse
meliorem: ridiculum est enim cum tria illa insint corpori ut corpus
sit, non his omnibus esse meliorem, qui corpore est melior. At ipsa
linea, qua melior esse conuincitur animus, ideo caeteris duobus
praestat, quia minus quam illa duo secari potest. Porro illa duo eo
magis secantur quam linea, quo magis se in spatium distendunt: linea
uero spatium nisi longitudinis nullum habet, quo sublato nihil omnino
remanet spatii. Quapropter quidquid linea melius est, necesse est
nullo spatio sit, et omnino diuidi secarique non possit.

Frustra igitur, ut opinor, quantitatem animi, quae nulla est, inuenire
laboramus, cum eum linea concedamus esse meliorem. Et si figurarum
omnium planarum illa optima est quae circulo effingitur, in qua ratio
docuit nihil melius esse puncto atque potentius, quod nullo dubitante
partibus caret; quid mirum si anima neque corporea sit, neque ulla aut
longitudine porrecta, aut latitudine diffusa, aut altitudine solidata;
et tamen tantum ualeat in corpore, ut penes eam sit regimen omnium
membrorum, et quasi cardo quidam in agendo, cunctarum corporalium
motionum?

[14.24] Cumautem oculi medium, quae pupilla dicitur, nihil aliud sit
quam quoddam punctum oculi, in quo tamen tanta uis est, ut eo dimidium
caelum, cuius ineffabile spatium est, ex aliquo eminenti loco cerni
collustrarique possit: non abhorret a uero animum carere omni corporea
magnitudine, quae tribus illis differentiis consummatur, quamuis
corporum magnitudines quaslibet imaginari queat.

Sed paucis licet ipso animo animum cernere, id est ut ipse se animus
uideat; uidet autem per intelligentiam. Huic soli enim licet uidere
nihil esse in rebus potentius et magnificentius iis naturis, quae, ut
ita dicam, sine tumoribus esse intelliguntur: tumor enim non absurde
appellatur corporis magnitudo, quae si magnipendenda esset, plus nobis
profecto elephanti saperent. Quod si quisquam eorum cognatus dicet
elephantos esse sapientes; sensi enim quamuis admirans, sensi tamen
etiam hinc homines saepe ambigere; illud, quantum opinor, saltem
concedet, plus asino sapere apiculam; quorum comparare magnitudines
plus profecto est quam asininum!

Vel quod etiam de oculo dicebamus, cui non liqueat aquilae oculum
multo quam noster est, esse breuiorem? quo tamen illa sublime ita
uolans, ut a nobis in tanta luce difficile cernatur, latentem sub
frutice lepusculum, et sub fluctibus piscem uidere comperta est.

Quod si in ipsis sensibus, quibus nisi corporea sentire non datum est,
nihil ad rem, id est ad uim sentiendi, ualet corporis magnitudo;
metuendumne est, quaeso, ne animus humanus, cuius excellentior et pene
solus aspectus est ipsa ratio qua etiam se inuenire molitur, nihil
sit, si illum eadem ratio, id est se ipse omni magnitudine, qua
obtinetur locus, carere conuicerit?

Magna quaedam, crede mihi, magna, sed sine ulla mole de animo
cogitanda sunt. Quod facilius contingit iis, qui aut bene eruditi ad
haec accedunt, non studio inanis gloriae, sed diuina amore ueritatis
accensi; aut qui iam in his quaerendis uersantur, quamuis minus
eruditi ad inuestiganda ea uenerint, si patienter bonis se dociles
praebent, atque ab omni corporum consuetudine, quantum in hac uita
permittitur, semet auertunt. Fieri autem non potest quadam diuina
prouidentia, ut religiosis animis seipsos et Deum suum, id est
ueritatem pie, caste ac diligenter quaerentibus, inueniendi facultas
desit.

[15.25] Sed ab ista quaestione, nisi quid adhuc te moues, iam
recedamus, si places; et ad alla transeamus: quidquid autem de illis
figuris loquacius a nobis fortasse disputatum est quam uolebas,
uidebis quantum ad alla ualebit, si hanc disceptationem aliquid eo
adiutam esse concedis: nam et exercet animum hoc genus disciplinarum,
ad subtiliora cernenda, ne luce illorum repercussus, et eam sustinere
non ualens, in easdem tenebras quas fugere cupiebat, libenter
refugiat; et affert argumenta, nisi fallor, certissima, quibus quod
fuerit inuentum atque confectum, impudentem habeas dubitationem,
quantum homini talia uestigare permissum est. Minus enim ego de his
rebus dubito, quam de iis quas istis oculis uidemus cum pituita semper
bellum gerentibus. Quid enim minus ferendum et audiendum est, quam
fateri nos ratione praestare bestiis, et eam rem fateri esse aliquid
quam corporeo lumine sentimus, quam etiam nonnullae bestiae melius
cernunt; id autem quod ratione intuemur, nihil esse contendere? Quod
si diceretur tale esse, quale illud est, quod oculi uident, nihil
profecto dici posse indignius uideretur.

26. EVODIUS. Accipio ista libentissime atque assentior: sed illud me
mouet, cum corporeae quantitatis, non esse animam res ita clara sit
mihi, ut omnino quemadmodum resistam illis argumentis, et quid eorum
non concedam, prorsus ignorem; primum, cur aetate ut corpus crescit,
ita et anima uel crescat uel crescere uideatur. Quis enim neget pueros
infantes, ne bestiarum quidem nonnullarum astutiae comparandos? quis
autem dubitet, illis crescentibus etiam ipsam in eis quodammodo
crescere rationem? Deinde, si per spatium sui corporis anima
distenditur, quomodo nullius quantitatis est? si autem non
distenditur, quomodo sentit ubique pungentem?

AUGUSTINUS. Omnino ea quaeris quae me quoque saepe mouerunt: itaque
non sum imparatus tibi respondere, ut mihi soleo; utrum autem bene,
ratio quae te agit iudicabit: qualecumque id tamen sit, plus certe non
possum, nisi forte aliquid melius cum disputamus, in mentem diuinitus
uenerit. Sed agamus, si placet, more nostro, ut duce ratione tu tibi
ipse respondeas.

Ac prius quaeramus, utrum crescentis cum corpore animi certum
argumentum sit, quod aetatis accessu aptior humanae consuetudini homo,
et in ea magis magisque peritus est.

EVODIUS. Age ut placet; nam et ego id genus docendi ac discendi maxime
probo: nescio quo enim modo cum id quod nesciens quaerebam ipse
respondeo, fit ipsa inuentio non modo re, sed admiratione etiam
dulcior.

[16.27] AUGUSTINUS. Dic ergo utrum tibi maius et melius duo quaedam,
an unum atque idem esse uideatur duobus nominibus appellatum?

EVODIUS. Scio aliud esse quod maius, aliud quod melius dicimus.

AUGUSTINUS. Quid horum duorum est cuius esse putes quantitatem?

EVODIUS. Id uidelicet quod maius dicimus.

AUGUSTINUS. Quid cum duarum figurarum rotundam quadrata meliorem esse
confitemur? quantitasne id facit, an quid aliud?

EVODIUS. Nullo modo quantitas, sed illa de qua superius egimus,
aequalitas huius excellentiae causa est.

AUGUSTINUS. Nunc ergo illud attende, utrum tibi uideatur uirtus
aequalitas quaedam esse uitae, rationi undique consentientis. Nam si
aliud ab alio in uita discrepet, magis, ni fallor, offendimur, quam si
aliqua pars circuli, maiore minoreue interuallo quam aliae partes
distet a puncto. An tu aliter existimas?

EVODIUS. Imo assentior, et hanc quae abs te descripta est, probo esse
uirtutem: nam et ratio non dicenda est aut existimanda, nisi uera; et
cuius uita per omnia congruit ueritati, is est profecto uel solus, uel
certe maxime, qui bene atque honeste uiuit; et qui ita sit affectus,
solus habere uirtutem, et ea uiuere iudicandus est.

AUGUSTINUS. Probe dicis: sed certe etiam illud uices, ut opinor,
similiorem esse uirtuti circulum figurarum planarum alla qualibet.
Hinc est enim quod apud Horatium magnis laudibus solemus extollere
illum uersum, quo ait, cum de sapiente ageret (Ep. 2.7.86):

     Fortis et in se ipso totus teres atque rotundus.

Et recte: nam neque in animi bonds quidquam inuents, quod magis sibi
ex omni parte consentiat quam uirtutem; neque in plants figuris quam
circulum. Quamobrem si circulus non magnitudine spatii, sed quadam
conformatione caeteris praestat; quanto magis de uirtute existimandum
est, quod non maioris loci occupatione, sed diuine quadam congruentia
rationum atque concordia caeteras affectiones animi superat?

[16.28] Cum autem puer proficit laudabiliter, ad quam rem magis quam
ad uirtutem proficere dicitur? an non tibi uidetur?

EVODIUS. Manifestum est.

AUGUSTINUS. Non igitur tibi debet uideri animus sicut corpus crescendo
cum aetate proficere: proficiendo enim ad uirtutem peruenit, quam
fatemur nulla spatii magnitudine, sed magna ui constantiae pulchram
esse atque perfectam: et si aliud est maius, aliud melius, ut iam
dedisti; quidquid anima cum aetate proficit, composque rationis fit,
non mihi uidetur fieri maior, sed melior. Quod si membrorum id faceret
magnitudo, eo quisque prudentior esset, quo longior aut ualidior: quod
se aliter habere non, opinor, negabis.

EVODIUS. Quis istud negauerit? Sed tamen cum proficere animam per
aetatem etiam tu concedes; miror qui fiat, ut omnis quantitatis
expers, etiamsi non membrorum spatio, at certe temporis adiuuetur.

[17.29] AUGUSTINUS. Desine mirari, nam et hic tibi simili ratione
respondeo. Ut enim membrorum magnitudo ideo nihil affert argumenti cur
animam adiuuet, quod multi exilioribus breuioribusque membris
prudentiores inueniuntur quibusdam magna mole corporis praeditis; ita
quoniam iuniores nonnullos senioribus plerisque magis industrios atque
strenuos uidemus, non uideo cur putanda sint spatia temporis in
aetatibus incrementa ut corporibus, sic animis dare; cum et ipsa
corpora, quibus per tempus crescere atque ampliora spatia tenere
concessum est, saepe sint annosiora breuiora, non modo senilia, quae
magnitudine temporis contrahuntur atque minuuntur; sed etiam puerorum,
quos animaduertimus his breuiores esse corpore quibus sunt aetate
maiores.

Si igitur porrecta in plurimum tempora, ne ipsis quidem corporibus
magnitudinis afferunt causam; sed omnis illa seminis uis est, et
quorumdam naturae numerorum sane occultorum, et difficilium ad
dignoscendum: quanto minus arbitrandum est longo tempore animam fieri
longiorem, quia eam uidemus usu rerum atque assiduitate multa
didicisse?

[17.30] Quod si te illud mouet, quod solemus eam quam Graeci
*makrothymian* uocant, longanimitatem interpretari; animaduertere
licet a corpore ad animum multa uerba transferri, sicut ab animo ad
corpus: nam si montem improbum, et iustissimam tellurem dixit
Virgilius (Aeneid. 12.687; Georg. 2.5.60), quae uerba cernis ab animo
ad corpora esse translata; quid mirum si mutua uice longanimitatem
dicimus, cum longa nisi corpora esse non possint? Ea uero inter
uirtutes quae appellatur animi magnitudo, ad nullum spatium, sed ad
uim quamdam, id est ad potestatem potentiamque animi relata recte
intelligitur; uirtus eo pluris aestimanda, quo plura contemnit. Sed de
hac post loquemur, cum quaeremus quanta sit anima, sicut quaeri
assolet, quantus fuerit Hercules, factorum excellentia, non mole
membrorum: ita enim supra distribuimus.

Oportet autem nunc te recordari quod de puncto iam satis egimus: nam
id potentissimum esse, maximeque in figuris dominari ratio
docebat. Potentia uero atque dominatus nonne ostentant quamdam
magnitudinem? et in puncto tamen nullum spatium reperiebamus.  Non
igitur magnum uel ingentem animum cum audimus aut dicimus, quantum
loci occupet, sed quantum possit, cogitandum est.

Quamobrem si iam primum argumentum tuum, quo tibi per aetatem cum
corpore animus crescere uidebatur, satis discussum est, transeamus ad
aliud.

[18.31] EVODIUS. Nescio utrum omnia quae me non frustra mouere
assolent, persecuti fuerimus; et fieri potest ut recordationem meam
aliqua fugiant: uerumtamen quod nunc in mentem uenit uideamus quale
sit, quod puer infans non loquitur, atque in crescendo assequitur.

AUGUSTINUS. Facile est istud: nam credo uideri tibi ea lingua quemque
loqui, qua loquuntur homines inter quos natus educatusque sit.

EVODIUS. Nemo id ignorat.

AUGUSTINUS. Constitue ergo quempiam ibi natum atque altum ubi homines
non loquerentur, sed nutibus membrorumque motu cogitationes sues
sibimet expromendas signarent; nonne censes eum talia esse facturum,
neque locuturum, qui loquentem neminem audierit?

EVODIUS. Nolo me hoc interroges, quod fieri non potest. Qui enim tales
homines, inter quos quemquam natum cogitare possim?

AUGUSTINUS. ltane tu non uidisti Mediolani adolescentem honestissimi
corporis et elegantissimae urbanitatis, mutum tamen atque ita surdum,
ut neque altos nisi motu corporis intelligeret, neque ipse aliter quae
uellet significaret? hic enim est notissimus. Nam ego noui rusticum
quemdam loquentem, de loquente uxore, filios omnes mares atque feminas
quatuor fere, aut eo amplius (non enim satis nunc commemini) mutos
surdosque genuisse. Nam ex eo quod loqui non poterant, muti; ex eo
autem quod nulla signa nisi oculis colligebant, etiam surdi
intelligebantur.

EVODIUS. Illum uero ego bene noui, et de istis nescio quibus credo
tibi: sed quorsum ista?

AUGUSTINUS. Quia dixisti non te posse cogitare inter tales homines
nasci quempiam.

EVODIUS. Nec nunc aliud dico: nam istos, nisi fallor, inter eos qui
loquerentur, natos esse concedis.

AUGUSTINUS. Non equidem negauerim: sed cum iam inter nos constet
nonnullos tales homines esse posse; quaeso cogites, si ex hoc genere
mas et femina iungerentur, atque in aliquam quocumque casu delati
solitudinem, ubi tamen uiuere ualerent, gignerent filium non surdum,
quemadmodum esset cum parentibus iste locuturus?

EVODIUS. Quemadmodum censes, nisi ut parentes ei dabant, ita gestu
signa redditurum? Sed tamen puer paruus ne hoc quidem posses: quare
illa ratio mea manes integra. Quid enim refert strum loqui, an gestum
facere crescendo assequatur, cum ad animam utrumque pertineat, quam
fateri nolumus crescere?

[18.32] AUGUSTINUS. Iam mihi uideris etiam cum in fune quisque
ambulat, ampliorem credere hunc habere animam, quam eos qui id facere
nequeunt.

EVODIUS. Hoc aliud est: quis enim hoc non uideat esse artis?

AUGUSTINUS. Cur, obsecro, artis? an quia didicit

EVODIUS. Ita uero.

AUGUSTINUS. Quare tibi ergo etiam, si aliud quisque discat, non artis
uidetur?

EVODIUS. Plane quidquid discitur, artis esse non nego.

AUGUSTINUS. Non ergo ille didicit a parentibus gestum facere?

EVODIUS. Didicit sane.

AUGUSTINUS. Oportet igitur et hoc non animae crescendo amplioris, sed
imitatoriae cuiusdam artis esse concedes.

EVODIUS. Non possum hoc concedere.

AUGUSTINUS. Ergo non omne quod discitur artis est, quod nunc
concesseras.

EVODIUS. Artis omnino.

AUGUSTINUS. Non ergo ille didicit gestum, quod item non minus dederas.

EVODIUS. Didicit, sed hoc non est artist

AUGUSTINUS. Atqui tu paulo ante dixisti artis esse quod discitur.

EVODIUS. Age, iam concedo, et loqui et gestum facere, eo quod ea
didicimus, artis esse. Tamen aliae sunt artes, quas, dum in altos
intendimus, discimus; aliae, quae a magistris inseruntur nobis.

AUGUSTINUS. Quas tandem istarum putas animam, ex eo quod amplior fiat,
adipisci? anne omnes?

EVODIUS. Non omnes puto, sed illas superiores.

AUGUSTINUS. Nonne tibi ex hoc genere uidetur in fune ambulare? nam et
hoc uidendo, ut arbitror, qui id faciunt assequuntur.

EVODIUS. Ita credo: sed tamen non omnes qui haec spectant et magno
studio intuentur, assequi possum, sed qui huius rei magistros
patiuntur.

AUGUSTINUS. Bene sane dicis; nam et hoc tibi etiam de locutione
responderim: multi enim Graeci et aliud genus linguae crebrius nos
loquentes audiunt, quam funambulum spectant; qui ut linguam nostram
discant, quemadmodum nos cum ipsorum nosse uolumus, saepe magistris
traduntur. Quae eum ita sint, miror eur animae incrementis tribuere
uelis quod loquuntur homines; quod autem in fune ambulant, nolis.

EVODIUS. Nescio quomodo ista eonfundis: nam qui ut linguam nostram
diseat, magistro traditur, nouit aliam quamdam suam, quam eum, quod
eius anima ereuerit, puto didicisse; cum autem discit alienam, non
ampliori animae, sed arti tribuo.

AUGUSTINUS. Quid si ille qui inter mutos natus atque altus est, sero
ac iam iuuenis in alios homines incidens loqui didicisset, cum aliam
linguam nullam nosset? eo tempore putares animam eius creuisse, quo
loqui didicerat?

EVODIUS. Nunquam istuc ausim dicere; et iam cedo rationi, nec puto
amplioris animae argumentum esse quod loquimur, ne et alias omnes
artes cogar fateri crescendo animam consecutam: quod si dixero, illud
sequetur absurdum, decrescere animam cum quidque obliuiscitur.

[19.33] AUGUSTINUS. Bene intelligis, et uerum ut audias, recte dicitur
anima discendo quasi crescere, et contra minui dediscendo, sed
translato uerbo, ut superius ostendimus. Tamen illud cauendum est, ne
quasi spatium loci maius occupare uideatur, dum dicitur crescere; sed
maiorem quamdam uim peritior quam imperitior habere ad agendum. Magni
tamen refert qualia sint illa ipsa quae discit, quibus quodammodo
uidetur augeri. Nam ut in corpore tria sunt genera incrementorum, unum
necessarium, quo naturalis conuenientia impletur in membris; alterum
superfluum, quo a caeteris membris integra ualetudine augendo aliquid
discrepat, per quod interdum euenit ut senis digitis nascantur
homines, et pleraque alia, quae cum praeter consuetudinem nimia sunt,
monstruosa nominantur; tertium noxium, quod cumaccidit, tumor uocatur;
nam etiam sic membra crescere dicuntur, et reuera locum occupant
ampliorem, sed expugnata bona ualetudine: ita in animo quaedam quasi
naturalia incrementa sunt, cum honestis et ad bene beateque uiuendum
accommodatis disciplinis augeri dicitur. Cum uero ea discimus, quae
mirabiliora quam utiliora sunt; quanquam nonnullis rebus plerumque
opportuna, superuacanea tamen et de illo secundo genere numeranda
sunt. Non enim si quidam tibicen, ut Varro auctor est, ita populum
delectauit ut rex fieret, ideo animum nostrum illo artificio augendum
putare debemus: quia nec maiores quam humani sunt, dentes habere
uellemus, si audissemus, a quopiam, quod tales habuerit, morsu hostem
necatum. Noxium uero illud est genus artium, quo animi ualetudo
sauciatur: nam et odore ac sapore mire diiudicare pulmenta, et quo
lacu piscis captus sit, uel quotenne uinum sit, nosse dicere, quaedam
est miseranda peritia; et his artibus cum quasi creuisse anima
uidetur, quae neglecta mente defluxit in sensus, nihil aliud quam
tumuisse uel etiam contabuisse iudicanda est.

[20.34] EVODIUS. Accipio ista et assentior, nec tamen nihil angor ex
eo quod imperita omnium rerum et bruta est anima, quam in puero recens
nato quantum licet inspicimus. Cur enim nullam artem secum attulit, si
aeterna est?

AUGUSTINUS. Magnam omnino, magnam, et qua nescio utrurm quidquam maius
sit, quaestionem moues, in qua tantum nostrae sibimet opiniones
aduersantur, ut tibi anima nullam, mihi contra omnes artes secum
attulisse uideatur; nec aliud quidquam esse id quod dicitur discere,
quam reminisci et recordari.

Sed uidesne quam huius temporis non sit, utrum ista habeant ita scse,
requirere? Nunc enim agimus ut appareat, si potest, non eam secundum
loci spatia paruam magnamue nominari; aeternitatem autem eius si ulla
est, opportune scrutabimur cum illud quod quartum posuisti:

     Cur corpori fuerit data

quantum fas est tractare coeperimus. Quid enim ad talem eius
quantitatem attinet, semperne an non semper fuerit, futuraue sit, aut
quod nunc imperita nunc perita est; cum et longum tempus, ne
corporibus quidem afferre magnitudinis causam, superius probauerimus;
et peritiam notissimum sit posse nullam adesse crescentibus, ac saepe
senescentibus opportunam esse; multaque alia dicta sint satis, ut
opinor, ad demonstrandum non cum magnitudine corporis, quam aetas
affert, etiam animam fieri ampliorem.

[21.35] Quare uideamus, si placet, illud alterum argumentum tuum
quale sit, quod per totum spatium corporis tactus sentitur ab anima,
quam spatii nullius esse uolumus.

EVODIUS. Sinerem iam ad illud transiri, nisi de uiribus dicendum
aliquid arbitrarer. Quid est enim hoc, quod auctiora per aetatem
corpora uires praebent animae ampliores, si cum his amplior non fit
anima? Quanquam enim uirtus animae, uires autem corporis putari
soleant; nunquam tamen ab anima eas abiudicauerim, cum uideam in
exanimis corporibus nullas esse. Per corpus quidem uiribus, sicuti
sensibus, uti animam non negandum est; tamen quoniam ista sunt
uiuentis officia, quis haec dubitauerit ad animam potius pertinere?
Cum igitur maiores uires in pueris grandiusculis quam in infantibus
esse uideamus, ac deinde adolescentes, iuuenesque in dies uiribus
praestent, donec rursus corpore senescente minuantur; non leue,
quantum mihi uidetur, crescentis cum corpore, ac deinde senescentis
animae indicium est.

[21.36] AUGUSTINUS. Non usquequaque absurdum est quod dicis: sed ego
uires non magis in amplitudine corporis aetatisque incrementis, quam
in exercitatione quadam et conformatione membrorum esse soleo putare:
id adeo ut tibi probem, quaero abs te utrum alium alio pertinacius
ambulare ac minus defatigari, maiorum uirium esse arbitreris?

EVODIUS. Ita sentio.

AUGUSTINUS. Cur ergo puer multo amplius itineris conficiebam sine
defectu, cum aucupandi studio in ambulando exercerer, quam adolescens
cum me ad alia studia,quibus sedere magis cogebar, contulissem; si
accedenti aetati, et per hanc animae crescenti uires ampliores
tribuendae sunt? Deinde in ipsis luctatorum corporibus palaestritae
non molem ac magnitudinem, sed nodos quosdam lacertorum, et destrictos
toros, figuramque omnem corporis sibi congruentem peritissime
inspiciunt, et hinc potius argumenta uirium colligunt. Quae tamen
omnia parum ualent, nisi uis artis et exercitationis accedat. Saepe
etiam uisum est, ingentis corporis uiros ab exiguis breuibusque
superari, uel in mouendis, uel in ferendis ponderibus, uel in ipso
etiam luctamine. Nam olympionicum quemlibet lassari in itinere citius
quam circumforaneum aliquem mercatorem, qui uno illius digito collidi
possit, cui est incognitum? Quare si et ipsas uires non peraeque
omnes, sed alias ad aliud aptiores magnas uocamus; et corporum
lineamenta magis et figurae quam magnitudines ualent plurimum; et si
exercitationes tantum afferunt, ut celeberrime creditum sit, hominem
tollendo quotidie uitulum paruum, egisse ut eum etiam taurum sine
sensu maioris oneris, quod paulatim addebatur, tollere ac sustinere
posset: nequaquam amplioris aetatis uires cum corpore animam creuisse
significant.

[22.37] Quod si amplius aliquid animalium maiora corpora, eo ipso quo
maiora sunt, habent uirium; illa causa est, quod lege naturae cedunt
pondera minora maioribus, non modo cum ad proprium locum suopte nutu
feruntur, ut humida et terrena corpora in ipsius mundi medium locum
qui est infimus, rursus aeria et ignea sursum uersus; sed etiam cum
aliquo tormento aut iactu aut impulsu aut repulsu, eo quo non sponte
ferrentur, ui aliena ire coguntur. Nam si ex alto dimiseris, quanquam
simul, duos lapides disparis quantitatis, citius quidem maior ad
terram peruenit; sed si ei minor subiiciatur, eoque ineuitabiliter
occupetur, cedit profecto, simulque in solum deducitur. Item si
deiicitur desuper maior, minor autem contra sursum uersus iacitur; ubi
obuiam uenerint, repercussio minoris et retrocessio fiat necesse est.
Quod ne ideo accidere putes, quod minor contra naturam in sublimia ire
cogebatur, alter uero maiore impetu locum suum petebat; facito ut
maior in superna iaculetur, et minori occurrat in terras deiecto:
uidebis nihilominus repulsum minorem in coelum cogi, sed repercussu
ipso cadere in aliam partem, ut qua expeditum est, in ima deferatur.

Item si ambo non motu naturali, sed a duobus quasi in campo
pugnantibus aduersus inuicem iacti, sibimet in medio spatio
complodantur; quis dubitauerit iminorem maiori esse cessurum, in eam
partem unde ipse et quo ille ferebantur?

Quae cum ita sint, id est cum minora, ut dictum est, pondera maioribus
cedant; multum tamen refert quanto in sese agantur impetu: nam si
maiore impetu minor, uelut uehementi aliquo tormento emissus
infligatur maiori uel laxius iaculato, uel iam languescenti; quamuis
ab eodem resiliat, retardat illum tamen aut etiam retro agit pro modo
ictuum atque ponderum.

[22.38] His praeiactis atque intellectis, quantum praesens negotium
postulat, uide nunc eas quae dicuntur in animalibus uires, utrum
rationi huic congruant: nam corpora omnium animalium quis negat suo
pondere praedita? Quod pondus nutu animae actum, quo inclinauerit,
multum ualet magnitudine propria. Sed nutus animae ad mouendum
corporis pondus, neruis quasi tormentis utitur: neruos autem uegetat
mobilioresque efficit siccitas calorque moderatus; contra eos laxat
atque infirmat humidus rigor. Itaque somno, quia eum frigidum et
humidum dicunt medici et probant, membra languescunt; atque ipse
expergefactorum conatus multo est debilior, ideoque nihil est fractius
et eneruius lethargicis. At quosdam phreneticos, quibus uigiliae et
uini uis et acutae febres, id est tot calida plus nimio neruos tendunt
atque durant, maioribus uiribus quam integra ualetudine reluctari et
multa facere manifestum est, cum eorum corpus sit aegritudine
attenuatius et exilius.

Si igitur et nutu animae, et neruorum quodam machinamento, et pondere
corporis confiunt hae quae uires uocantur; uoluntas nutum exhibet, qui
pronior fit spe uel audacia, retunditur autem timore, sed multo magis
desperatione (nam in metu cum aliqua spes subest, uehementiores uires
apparere assolent); machinamentum configuratio quaedarm corporis
coaptat, temperatio modificat ualetudinis, confirmat exercitationis
industria; pondus dat moles membrorum, quam aetas et nutrimenta
comparant, instaurant autem sola nutrimenta. His omnibus qui
aequaliter praeualet, mirandus est uiribus, et tanto est alius alio
inualidior, quanto plus eum ista deficiunt. Fitque saepe ut pertinaci
nutu, meliore machinamento alius, quamuis paruum pondus corporis
egerit, alium maiore mole praeditum uincat. Rursusque nonnunquam tanta
moles est, ut etiamsi imbecilliore nisu agatur, opprimat tamen paruum
aduersarium multo uehementius innitentem. Cum uero non pondus
corporis, nec moderatio neruorum, sed nutus ipse, id est animus cedit,
ut omnino ualentior ab omnimodo inualidiore, sed tamen timidior ab
audaciore superetur nescio utrum uiribus attribuendum sit. Nisi quis
dicat habere quasdam suas uires animam, quibus ei maior audacia, uel
fiducia pariatur: quae cum alteri adsunt, alteri desunt, tunc
intelligitur quantum animus corpori suo, etiam in eo quod per corpus
agitur, antecellat.

[22.39] Quamobrem cum infanti puero solus ad trahendum aliquid uel
repellendum nutus sit integer; nerui autem et propter recentem
minusque perfectam conformationem inhabiles, et propter humorem qui
illi aetati exuberat marcidi, et propter nullam exercitationem
languidi; pondus uero adeo sit exiguum, ut ne ab alio quidem impactum
grauiter urgeat, opportuniusque sit ad accipiendam, quam ad inferendam
molestiam: quis est qui cum haec omnia quae desunt, contulisse annos
uiderit, uiresque per eos datas cognouerit, creuisse animam, quae his
in dies amplioribus utatur, recte ac prudenter existimet? Potest enim
iste, si ab aliquo iuuene, quem uelamine interposito non conspiciat,
paruos ac leues calamos, laxo arcu quantum potest iaculatos, uiderit
non longe ire, moxque recidere; ac post paululum sagittas iam ferro
graues, pennulis uegetas, neruo intentissimo emissas, caelum
remotissimum petere; fidesque facta fuerit, pari conatu hominis
utrumque esse factum; creuisse illum tantillo tempore, atque auctum
uiribus arbitrari. Quo quid dici potest peruersius?

[22.40] Deinde anima si crescit, uide quam sit inscitum, incrementa
eius de uiribus corporis credere; de copia doctrinarum non credere;
cum illis solum accommodet nutum, hoc sola possideat. At si crescere
animam putamus, cum additur uiribus; minui putanda est, cum demitur.
Demitur autem in senecta, demitur in labore studiorum; atque his
temporibus doctrinae aggerari atque exstrui solent; neque ullo modo
eodem tempore simul augeri quidquam et minui potest.

Nullum igitur crescentis animae argumentum est, uires in maiori aetate
maiores. Multa alia dici possunt: sed si iam tibi satisfactum est,
modum adhibeo, ut ad alia transeamus.

EVODIUS. Mihi uero satis persuasum est, maiores uires non ex eo esse
quod anima creuerit: nam, ut alia omittam quae abs te subtiliter dicta
sunt, insania et morbo corporis animam crescere, cum ipsum corpus
minuatur, ne ipse quidem phreneticus dixerit, cui uires multo
ampliores, quam sano esse solent, nemo nescit. Unde mihi maxime
uidetur in neruis esse omne quod miramur, cum praeter spem uires in
quopiam reperiuntur: quare, oro, aggredere iam illud cui totus
intendo: cur anima, si non tanti spatii magnitudinem habet quanti
corpus est, ubique illius sentit cum tangitur?

[23.41] AUGUSTINUS. Age uero, aggrediamur quod uis, sed multo te mihi
attentiue opus est, quam te fortasse existimas esse debere. Quare
facito ut quam maxime adsis, ac respondeas mihi, quidnam tibi uideatur
iste esse sensus quo anima per corpus utitur: nam ipse iam nomine
proprio sensus dicitur.

EVODIUS. Sensus esse quinque audire soleo, uidendi, audiendi,
olfaciendi, gustandi atque tangendi: plus quid respondeam nescio.

AUGUSTINUS. Partitio ista uetustissima est, et fere in contionibus
celebrate. Vellem autem definiri mihi abs te, quid sit ipse sensus, ut
eadem definitione omnia illa includerentur, neque aliud quidquam quod
sensus non esset, in ea intelligeretur: sed si id non potest, nihil
urgeo. Illud enim quod satis est, certe poses meam definitionem uel
refellere uel probare.

EVODIUS. Hoc modo tibi fortasse non deero, quantum ualeo: non enim et
hoc semper est facile.

AUGUSTINUS. Attende ergo: nam sensum puto esse, non latere animam quod
patitur corpus.

EVODIUS. Placet mihi haec definitio.

AUGUSTINUS. Adesto ergo huic tanquam tuae, ac tuere illam, dum a me
paulisper refellitur.

EVODIUS. Tuebor sane, si tu adiuueris; sin minime iam mihi displicet:
non enim frustra tibi uisa est refelienda.

AUGUSTINUS. Noli nimis ex auctoritate pendere, praesertim mea quae
nulla est; et quod ait Horatius (Ep. 1.2.1O):

     Sapere aude

ne non te ratio subiuget priusquam metus.

EVODIUS. Ego prorsus nihil metuo , quo quo res modo processerit: non
enim errare me sines. Sed iam (Vergil., Bucol. 9.32):

     incipe siquid habes

ne differendo potius quam aduersando defatiger.

[23.42] AUGUSTINUS. Dic igitur quid patiatur corpus tuum cum me uices?

EVODIUS. Patitur omnino aliquid: nam oculi mei partes nisi fallor,
corporis mei sunt; qui si nihil paterentur, quomodo te uiderem?

AUGUSTINUS. At non satis est, ut persuadeas tuos oculos aliquid pati,
nisi etiam quid patiantur ostenderis.

EVODIUS. Quid tandem, nisi ipsum uisum? nam uident. Si enim me rogares
quid pateretur aegrotans, aegritudinem responderem; quid cupiens,
cupiditatem; quid metuens, metum; quid gaudens, gaudium. Cur ergo
rogandi quid uidens patiatur, non recte ipsum uisum respondeam?

AUGUSTINUS. Sed enim gaudens gaudium sentit. An negabis?

EVODIUS. Imo assentior.

AUGUSTINUS. Hoc et de caeteris perturbationibus dixerim.

EVODIUS. Sic habeo.

AUGUSTINUS. Quidquid autem oculi sentiunt, hoc uident.

EVODIUS. Nullo modo istud dederim: quis enim dolorem uideat, quem
tamen saepe oculi sentiunt?

AUGUSTINUS. Apparet te de oculis agere: bene uigilas. Itaque uice,
utrum ut gaudens gaudendo gaudium sentit, ita etiam uidens uidendo
sentiat uisum.

EVODIUS. An aliter potest?

AUGUSTINUS. Quidquid autem uidens uidendo sentit, id etiam uideat
necesse est.

EVODIUS. Non est necesse: quid enim? si amorem uidendo sentiat, num et
amorem uidet?

AUGUSTINUS. Cautissime ac sagacissime; gaudeo quod difficile
deciperis. Sed nunc attende: quondam constitit inter nos, non omne
quod oculi sentiunt, neque omne quod uidendo sentitur, uideri; putasne
hoc saltem uerum esse, omne quod uidetur sentiri?

EVODIUS. Hoc sane nisi concessero, quomodo sensus poterit uocari quod
uidemus?

AUGUSTINUS. Quid? omne quod sentimus, nonne et patimur?

EVODIUS. Ita est.

AUGUSTINUS. Igitur si omne quod uidemus, sentimus, et omne quod
sentimus, patimur; patimur omne quod uidemus.

EVODIUS. Nihil resisto.

AUGUSTINUS. Pateris ergo me, ac uicissim te ego, cum inuicem nos
uidemus.

EVODIUS. Sic existimo, et ad hoc me ratio instanter cogit.

[23.43] AUGUSTINUS. Accipe caetera: nam credo absurdissimum et
stultissimum uideri tibi, si quis affirmet ibi te pati aliquod corpus,
ubi non est ipsum corpus quod pateris.

EVODIUS. Videtur absurdum, et ita esse opinor, ut dicis.

AUGUSTINUS. Quid illud? nonne manifestum est alio loco esse meum
corpus, alio tuum?

EVODIUS. Manifestum est.

AUGUSTINUS. Sentiunt autem corpus meum oculi tui; et si sentiunt,
utique patiuntur; nec possum ibi pati, ubi id quod patiuntur, non est;
nec tamen ibi sunt illi, ubi corpus meum est: igitur ibi patiuntur ubi
non sunt.

EVODIUS. Ego quidem illa omnia concessi, quae non concedere absurdum
uidebam: sed hoc ultimum quod ex his confectum est, ita est absurdius,
ut illorum potius ali quid temere me dedisse, quam hoc uerum esse
consentiam: nam oculos meos ibi sentire ubi non sunt, ne in somnis
quidem dicere auderem.

AUGUSTINUS. Vide igitur ubi obdormieris: quid enim tibi tandem
elaberetur incautius, si ut paulo ante uigilares?

EVODIUS. Enimuero idipsum mecum sedulo pertracto ac reuoluo: nihil
tamen elucet satis, quod me dedisse poeniteat, nisi forte illud, quod
oculi nostri sentiunt cum uidemus: uisus namque ipse forsitan sentit.

AUGUSTINUS. Imo ita est: is enim se fores porrigit, et per oculos
emicat longius quaquauersum potest lustrare quod cernimus. Unde fit ut
ibi potius uideat, ubi est id quod uidet, non unde erumpit ut uideat.
Non ergo tu uices, cum me uices?

EVODIUS. Quis hoc insanus dixerit? omnino ego uideo, sed emisso uisu
per oculos uideo.

AUGUSTINUS. At si tu uices, tu semis; si tu semis, tu pateris; nec
poses ibi pati aliquid, ubi non es: ibi autem me uices, ubi ego sum;
ibi igitur pateris, ubi ego sum. At si ubi ego sum, tu ibi non es; quo
pacto audeas dicere uideri me abs te, prorsus ignoro.

EVODIUS. Visu, inquam, porrecto in eum locum in quo es, uideo te ubi
es: at me ibi non esse confiteor. Sed quemadmodum si uirga te
tangerem, ego utique tangerem, idque sentirem; neque tamen ego ibi
essem, ubi te tangerem: ita quod dico uisu me uidere, quamuis ego ibi
non sim, non ex eo cogor fateri non me esse qui uideam.

[23.44] AUGUSTINUS. Nihil ergo temere concessisti: nam et oculi tui
hoc modo defendi possunt, quorum est quasi uirga uisus, ut dicis;
neque illa est absurda conclusio, quod ibi oculi tui uident, ubi non
sunt.  An tibi aliter uidetur?

EVODIUS. Ita sane est ut dicis: nam et illud nunc animaduerti, quod si
ibi uiderent oculi ubi sunt, etiam seipsos uiderent.

AUGUSTINUS. Rectius diceres non, Etiam seipsos; sed, tantummodo
seipsos uiderent. Nam ubi sunt, id est quem locum tenent, soli tenent;
nec nasus est ibi ubi illi, nec quidquid illis uicinum est: alioquin
etiam tu ibi esses ubi ego sum; quia iuxta inuicem sumus. Quae cum ita
sint, si tantum ibi uiderent oculi ubi sunt, nihil amplius quam
seipsos uiderent. Cum autem se non uident, non modo cogimur
consentire, posse illos uidere, ubi non sunt; sed etiam omnino non
posse, nisi ubi non sunt.

EVODIUS. Nihil est quod hinc dubitare me faciat.

AUGUSTINUS. Ergo non dubitas ibi eos pati, ubi non sunt. Nam ubi
uident, ibi sentiunt: ipsum enim uidere, sentire est; sentire autem,
pati: quare ubi sentiunt, ibi patiuntur. Alibi autem uident quam ubi
sunt: ibi igitur patiuntur, ubi non sunt.

EVODIUS. Mirum est quam ista uera existimo.

[24.45] AUGUSTINUS. Recte fortasse existimas. Sed responde, obsecro,
utrum omne quod per uisum cognoscimus, uideamus.

EVODIUS. Ita credo.

AUGUSTINUS. Credis etiam omne quod uidendo cognoscimus, per uisum nos
cognoscere?

EVODIUS. Et hoc credo.

AUGUSTINUS. Cur ergo plerumque fumum solum uidendo ignem subter latere
cognoscimus, quem non uidemus?

EVODIUS. Verum dicis: et iam non puto nos uidere quidquid per uisum
cognoscimus: possumus enim, ut docuisti, aliud uidendo, aliud
cognoscere quod uisus non attigerit.

AUGUSTINUS. Quid? illud quod per uisum sentimus, possumusne non
uidere?

EVODIUS. Nullo modo.

AUGUSTINUS. Aliud est ergo sentire, aliud cognoscere?

EVODIUS. Omnino aliud: nam sentimus fumum, quem uidemus; et ex eo
ignem, quem non uidemus, subesse cognoscimus.

AUGUSTINUS. Bene intelligis. Sed uices certe cum hoc accidit, corpus
nostrum, id est oculos, nihil pati ex igne, sed ex fumo quem solum
uident. Etenim uidere, sentire; et sentire, pati esse, iam supra
consensimus.

EVODIUS. Teneo et assentior.

AUGUSTINUS. Cum ergo per passionem corporis non latet aliquid animam,
non continuo sensus uocatur unus de quinque memoratis; sed cum ipsa
passio non latet: namque ille ignis non uisus, nec auditus, nec
olfactus, nec gustatus, nec tactus a nobis, non tamen latet animam,
fumo uiso. Et cum hoc non latere non uocetur sensus, quia ex igne
corpus nihil est passum; uocatur tamen cognitio per sensum, quia ex
passione corporis quamuis alia, id est ex alterius rei uisione,
coniectatum est atque compertum.

EVODIUS. Intelligo, et optime uideo istud congruere ac fauere illi
definitioni tuae, quam ut meam mihi defendendam dedisti: nam ita
memini esse abs te sensum definitum, cum animam non latet quod patitur
corpus.

Itaque illud quod fumus uidetur, sensum uocamus; passi sunt enim eum
oculi uidendo, qui sunt corporis partcs et corpora: ignem autem, ex
quo nihil corpus est passum, quamuis cognitus fuerit, sensum non
uocamus.

[24.46] AUGUSTINUS. Memoriam quidem tuam probo et sequacem
intelligentiam; uerum munitio illa definitionis labascit.

EVODIUS. Cur quaeso?

AUGUSTINUS. Quia non negas, ut opinor, nonnihil pati corpus cum
crescimus uel senescimus: neque id nos ullo sensu sentire manifestum
est; nec id tamen animam latet. Non igitur eam latet quiddam quod
patitur corpus, nec tamen sensus iste appellari potest. Videndo enim
maiora ea quae aliquando minora uideramus, et uidendo senes eos quos
iuuenes ac pueros fuisse constat; coniectamus aliquam talem mutationem
nostra corpora, etiam nunc dum loquimur, pati. Neque in eo fallimur,
ut opinor: nam procliuius est, ut me falli dicam quod uideo, quam quod
intelligo capillos meos nunc crescere, corpusue per momenta mutari.
Quod si mutatio ista, passio corporis est, quod nemo negat, neo nunc
sentitur a nobis, nec tamen animam latet, quia nos non latet; patitur,
ut dixi, corpus quod non latet animam, nec sensus est tamen. Quare
illa definitio, quae nihil quod sensus non esset, debebat includere,
cum hoc inclusit, certe uitiosa est.

EVODIUS. Nihil mihi restare uideo, quam ut te petam, ut aut definias
aliter, aut hanc recures, si potes: nam eam ista ratione quam
uehementer probo, uitiosam esse negare non possum.

AUGUSTINUS. Facile est istam corrigere, quod uolo tu audeas: facies
enim, mihi crede, si bene intellexisti ubi peccet.

EVODIUS. Num alibi quam ubi aliena comprehendit?

AUGUSTINUS. Quo tandem modo?

EVODIUS. Quia quod senescit corpus, quamuis in iuuene, non potest
negari pati aliquid; idque eum scimus, non latet animam quiddam quod
patitur corpus, neque tamen ullo sensu percipi potest: nam nec uideo
me modo senescere, neque id auditu, aut olfactu, aut gustatu, aut
tactu sentio.

AUGUSTINUS. Unde ergo illud nosti?

EVODIUS. Ratione id colligo.

AUGUSTINUS. Quibus argumentis ratio tua nititur?

EVODIUS. Quod altos uideo senes, qui ut ego nunc suni, iuuenes erant.

AUGUSTINUS. Nonne sensus est, quo eos uices, unus de quinque?

EVODIUS. Quis negat? Sed ex eo quod illos uideo, me quoque cum id non
uideam, coniecto senescere.

AUGUSTINUS. Quid uerborum ergo illi definitioni, quo perficiatur
addendum putas; cum sensus non sit, nisi non lateat animam corporis
passio, nec tamen ita ut eam per aliam passionem, aut per aliud
quodlibet intelligat?

EVODIUS. Dic, quaeso, istud paulo planius.

[25.47] AUGUSTINUS. Geram tibi morem, et multo libentius retardanti
quam festinanti: sed fac totus adsis; ualebit enim hoc ad plura quod
dicam.

Definitio nihil minus, nihil amplius continet, quam id quod susceptum
est explicandum; aliter omnino uitiosa est.

Utrum autem huiusmodi uitiis careat, conuersione exploratur: quod his
exemplis tibi fiet apertius.

Si enim me rogares quid esset homo, et eum hoc modo definirem: Homo
est animal mortale; non continuo quia uerum dictum est, etiam
definitionem probare deberes, sed superposita ei particula, id est,
omnis, conuertere illam et intueri, utrum etiam conuerse uera esset:
hoc est, utrum quemadmodum uerum est, omnis homo animal mortale est;
ita esset uerum, omne animal mortale homo est: quo aliter inuento,
improbare definitionem propter illud uitium quo aliena comprehendit;
non enim solus homo est animal mortale, sed etiam quaeuis bestia.

Haec igitur hominis definitio perfici soles, cum additur mortali
rationale: nam homo est animal mortale rationale; atque ut omnis homo
animal rationale mortale est, ita omne animal rationale mortale homo
est.

Plus continendo ergo superior definitio uitiosa erat, bestiam enim cum
homine continebat: ista perfecta est; nam et omnem hominem, et nihil
plusquam hominem tenet.

Tenendo autem minus, ita uitiosa est si addas grammaticum: quanquam
enim omne animal rationale mortale grammaticum homo sit, plures tamen
homines, qui grammatici non sunt, hac definitione non continentur: et
ob hoc ista per primam illam propositionem false est; cum autem
conuertitur, uera. Falsum est enim, omnis homo animal rationale
mortale grammaticum est; sed uerum est, omne animal rationale mortale
grammaticum homo est.

Cum autem neque per primam propositionem, neque per conuersionem
enuntiata uera est, his singulis est profecto uitiosior: ut sunt istae
duae, homo est animal candidum; aut, homo est animal quadrupes. Nam et
si dicas, omnis homo animal candidum est; aut animal quadrupes, falsum
dicis; et si conuertas. Sed hoc inter se differunt, quod illa prima in
aliquos homines cadit; nam plerique sunt homines candidi: haec altera
in neminem, non enim quisquam homo quadrupes.

Haec pro tempore ad explorandas definitiones didiceris, quemadmodum
propositione atque conuersione iudicentur: sunt alia multa de hoc
genere quae docentur, et uerborum plena et tenebrarum, quae paulatim
ubi opportunum uidebitur, conabor ut discas.

48. Nunc conuerte animum ad illam definitionem nostram, et eam
peritior cum discusseris, corrige: inueneramus enim eam, cum definitio
sensus esset, complecti aliud quod sensus non esset, et ideo non esse,
cum conuertitur ueram. Fortasse enim uerum est, omnis sensus passio
corporis est animam non latens; ut uerum est, omnis homo animal
mortale est: at ut falsum est, omne animal mortale homo est, quia id
est et bestia; ita falsum est, omnis passio corporis non latens
animam, sensus est; quia nunc nobis ungues crescunt, nec animam latet,
id enim scimus; neque id sentimus, sed coniectatione cognoscimus.

Quemadmodum ergo illi definitioni hominis ut perficeretur, additum est
rationale, quo addito, bestiae, quae simul continebantur, exclusae
sunt, nihilque praeter hominem atque omnem hominem tali definitione
comprehendimus; nonne censes aliquid etiam huic addendum esse, quo
inde seiungatur quod tenet alienum, nec quidquam in ea nisi sensus, et
omnis sensus intelligatur?

EVODIUS. Censeo quidem, sed quid addi possit ignoro.

AUGUSTINUS. Sensus est certe omnis passio corporis non latens animam:
sed conuerti non potest haec enuntiatio, propter passionem illam
corporis, qua uel crescit uel decrescit scientibus nobis, id est, ut
non lateat animam.

EVODIUS. Ita est.

AUGUSTINUS. Quid? haec passio per seipsam non latet animam, an per
aliud?

EVODIUS. Per aliud plane: aliud est enim uidere ungues maiores, aliud
scire quod crescent.

AUGUSTINUS. Cum ergo crescere ipsum sit passio, quam nullo sensu
attingimus, magnitudo autem illa quam sentimus, eadem passione facta
sit, non ipsa sit passio; manifestum est talem passionem non per
seipsam scire nos, sed per aliud. Si ergo non per aliud animam non
lateret, nonne sentiretur potius quam coniiceretur?

EVODIUS. Intelligo.

AUGUSTINUS. Cur ergo dubitas, quid illi definitioni sit addendum?

EVODIUS. Iam uideo sic esse definiendum, ut sensus sit passio corporis
per seipsam non latens animam: nam et omnis sensus hoc est, et omne
hoc, ut opinor, sensus est.

[25.49] AUGUSTINUS. Si hoc ita est, fateor definitionem esse perfectam.
Sed tentemus eam, si places, utrum illo secundo uitio non uacillet,
quo illa hominis, cui grammaticum est additum.

Nam meminisse te oportet, quod esse hominem dictum est animal
rationale mortale grammaticum; eoque peccare istam definitionem, quod
conuersione uera est, cum prima enuntiatione sit falsa.

Namque falsum est, omnis homo animal rationale mortale grammaticum
est, quamuis uerum sit, omne animal rationale mortale grammaticum homo
est.

Ergo ideo uitiosa est haec definitio, quod nihil quidem praeter
hominem, sed non omnem hominem tenet: et haec fortasse talis est, de
qua uelut perfecta gloriamur. Quanquain enim omnis passio corporis per
seipsam non latens animam sensus sit, non tamen omnis sensus istud
est. Quod sic intelligas licet; bestiae nempe sentiunt, ac pene omnes
quinque illis sensibus uigent, quantum cuique nature tributum est. An
tu id negabis?

EVODIUS. Nihil minus.

EVODIUS. Concedo.

AUGUSTINUS. At bestia ratione non utitur.

EVODIUS. Et hoc concedo.

AUGUSTINUS. Non igitur scientia cadit in bestiam. Cum autem non latet
aliquid, utique scitur; non igitur sentiunt bestiae, si omnis sensus
est cum passio corporis per seipsam non latet animam: sentiunt autem,
ut paulo ante concessum est: quid ergo dubitamus illam definitionem
improbare, quae omnem sensum circumplecti

[26.49] AUGUSTINUS. Quid? hoc nonne concedis, scientiam non esse, nisi
cum res aliqua firma ratione percepta et cognita est? minime potuit,
siquidem bestiarum sensus exclusus est?

[26.50] EVODIUS. Fateor me deceptum, cum tibi concessi scientiam tune
esse cum aliquid firma ratione percipitur. Solos enim homines, cum hoc
rogabas, intuebar: nam neque possum dicere ratione uti bestia, nec eis
possum scientiam denegare. Sciebat enim, ut opinor, dominum suum
cants, quem post uiginti annos recognouisse perhibetur, ut taceam de
caeteris innumerabilibus.

AUGUSTINUS. Dic mihi, oro te, si duae quaedam res tibi proponantur,
una ad quam perueniendum sit, altera per quam peruenire possis; quam
istarum pluris pendis, et quam cui praeponis?

EVODIUS. Quis dubitat eam praestare ad quam sit perueniendum?

AUGUSTINUS. Ergo cum sint duae res quaedam scientia et ratio, per
scientiam peruenimus ad rationem, an per rationem ad scientiam?

EVODIUS. Utraque res sibimet quantum arbitror, ita nexa est, ut per
alterutram ad alteram perueniri possit. Namque ad ipsam rationem non
perueniremus, nisi ad eam perueniendum esse sciremus. Praecessit ergo
scientia, ut ad rationem per eam perueniremus.

AUGUSTINUS. Quid? ad ipsam scientiam quam dicis praecedere, sine
ratione peruenitur?

EVODIUS. Nunquam hoc dixerim: nam est ita summa temeritas.

AUGUSTINUS. Per rationem igitur?

EVODIUS. Non ita est.

AUGUSTINUS. Ergo per temeritatem?

EVODIUS. Quis hoc dixerit?

AUGUSTINUS. Per quid igitur?

EVODIUS. Per nihil, quia scientia insita est nobis.

[26.51] AUGUSTINUS. Oblitus mihi uideris, quid inter nos superius
conuenerit, cum rogassem utrumnain putares tunc esse scientiam, cum
res ali qua firma ration e percipitur. Nam respondisti, ut opinor,
hanc tibi uideri humanam scientiam: nunc uero dicis posse hominem
habere aliquam scientiam, cum rem nulla ratione perceperit. Quis autem
non uideat nihil sibi aduersius esse, quam ista duo sunt: et non esse
scientiam, nisi cum res aliqua firma ratione percipitur; et esse
cuiusdam rei scientiam nulla ratione perceptae. Itaque nosse cupio,
utrum horum eligas; nam utrumque uerum esse nullo pacto potest.

EVODIUS. Hoc eligo quod paulo ante dixi: nam illud superius temere me
dedisse confiteor. Cum enim ratione inter nos uerum quaeramus, idque
fiat rogando et respondendo; quomodo posset ad summam peruenire qua
concluditur ratio, nisi prius aliquid concederetur? Concedi autem
recte qui posset quod nesciretur? Ita ista ratio nisi inueniret in me
aliquid cognitum, quo innitens ad incognitum duceret; nihil omnino per
illam discerem, nec eam prorsus rationem nominarem.

Quamobrem frustra mihi non assentiris ante rationem necessario esse in
nobis aliquam scientiam, unde ipsa ratio sumat exordium.

AUGUSTINUS. Geram tibi morem, et te quidem ut institui, quoties
alicuius dati poenitet, emendare permittam: sed ne, quaeso, abutaris
ista licentia, et negligenter, cum interrogo, attendas; ne assidue
male concessa, etiam de iis quae bene conceduntur, dubitare te cogant.

EVODIUS. Perge potius ad caetera: quamuis enim addam uigilantiae meae
quidquid possum (nam et me pudet de sententia cadere toties), nunquam
tamen deterrear pudori huic reniti, et lapsum meum, te praesertim
manum dante, corrigere. Neque enim est ideo suscipienda pertinacia,
quia optanda constantia.

[27.52] AUGUSTINUS. Proueniat tibi plane ista constantia quam
citissime potest: ita mihi placitam sententiam protulisti. Sed nunc
fito quam praesentissimus ad ista quae uolo. Quaero enim abs te, quid
tibi interesse uideatur inter rationem et ratiocinationem.

EVODIUS. Non satis ualeo ista discernere.

AUGUSTINUS. Hoc ergo intuere, utrum existimes homini iam adolescenti,
uel uiro, aut (ut omnem ambagem auferam) sapienti sine intermissione
inesse rationem, dum mente sanus est, sicut bonam ualetudinem corpori,
dum peste ac uulneribus caret; an sicut ambulare, sedere, loqui, modo
inesse, modo deesse.

EVODIUS. Sanae menti semper puto inesse rationem.

AUGUSTINUS. Quid hoc? dum per ea quae conceduntur ac manifesta sunt,
uel interrogando alium, uel connectendo alia, perducimus nos ad
alicuius rei cognitionem; uideturne tibi aut nos, aut quiuis sapiens
semper facere?

EVODIUS. Non semper: non enim semper homo quilibet aut sapiens,
quantum opinor, uel secum uel cum alio quaerit aliquid disserendo: nam
qui quaerit, nondum inuenit; ita si semper quaerit, nunquam inuenit.
Sapiens autem iam inuenit, ut nihil aliud dicam, uel ipsam sapientiam,
quam, cum esset stultus, disserendo fortasse, aut quoquo modo alio
poterat, requirebat.

AUGUSTINUS. Recte dicis: quare intelligas uolo non esse istam
rationem, dum per ea quae conceduntur atque cognita sunt, ad aliquid
incognitum ducimur: hoc enim non semper, ut iam consensimus, inest
menti sanae; ratio autem semper.

[27.53] EVODIUS. Intelligo; sed quorsum ista?

AUGUSTINUS. Quia paulo ante dixisti, propterea me tibi debere
assentiri scientiaim nos habere ante rationem, quod cognito aliquo
nititur, dum nos ratio ad incognitum ducit: nunc autem inuenimus non
rationem uocandam esse dum hoc agitur; non enim sana mens agit hoc
semper, cum semper habeat rationem; sed recte ista fortasse
ratiocinatio nominatur; ut ratio sit quidam mentis aspectus,
ratiocinatio autem rationis inquisitio, id est, aspectus illius, per
ea quae aspicienda sunt, motio. Quare ista opus est ad quaerendum,
illa ad uidendum. Itaque cum ille mentis aspectus, quem rationem
uocamus, coniectus in rem aliquam, uidet illam, scientia nominatur:
cum autem non uidet mens, quamuis intendat aspectum; inscitia uel
ignorantia dioitur. Non enim et his corporalibus oculis omnis qui
aspicit, uidet; quod in tenebris facillime animaduertimus. Ex quo
liquet, ut opinor, aliud esse aspectum, aliud uisionem; quae duo in
mente rationem et scientiam nominamus.

Nisi quid te aduersus haec mouet, aut parum dilucide ista distincta
arbitraris.

EVODIUS. Per mihi haec distinctio placet, et libenter assentior.

AUGUSTINUS. Vide ergo nunc, utrum nos aspicere putes, ut uideamus; an
uidere, ut aspiciamus.

EVODIUS. Hinc uero ne caecus quidem quisquam dubitauerit, aspectum
esse propter uisionem, non uisionem propter aspectum.

AUGUSTINUS. Fatendum igitur uisionem pluris quam aspectum esse
pendendam.

EVODIUS. Fatendum omnino.

AUGUSTINUS. Ergo et scientiam pluris quam rationem.

EVODIUS. Consequens uideo.

AUGUSTINUS. Placetne tibi meliores aut feliciores esse hominibus
bestias?

EVODIUS. Auertat Deus tam immanem amentiam.

AUGUSTINUS. Recte sane exhorruisti; sed ad id nos cogit sententia tua:
dixisti enim eas habere scientiam, et non habere rationem. Rationem
autem habet homo, per quam uix ad scientiam peruenitur. Sed ut
concedam facile perueniri; quid nos adiuuabit ratio, ut bestiis nos
anteponendos putemus, cum illae habeant scientiam, et hanc pluris quam
rationem pendendam esse compertum sit?

[28.54] EVODIUS. Cogor omnino, aut scientiam bestiis non concedere,
aut nihil recusare, quin mihi merito anteponantur. Sed, quaeso,
explica illud, quod de cane Ulyssis commemoraui, qualenam sit: nam
eius admiratione commotus tam inaniter latraui.

AUGUSTINUS. Quid autem hoc putas esse, nisi uim quamdam sentiendi, non
sciendi? Sensu enim nos bestiae multae superant, cuius rei causam non
hic locus est ut quaeramus, mente autem, ratione, scientia, nos illis
Deus praeposuit. Sed ille sensus ea quibus tales animae delectantur,
accedente consuetudine cuius magna uis est, potest discernere; atque
eo facilius, quod anima belluarum magis corpori affixa est, cuius illi
sunt sensus quibus utitur ad uictum uoluptatemque, quam ex eodem illo
corpore capit. Humana uero anima per rationem atque scientiam, de
quibus agimus, quod sunt ista longe praestantiora sensibus, suspendit
se a corpore quantum potest, et ea quae intus est, libentius fruitur
uoluptate; quantoque in sensus declinat, tanto magis similiorem
hominem pecori facit.

Inde est quod etiam pueri uagientes, quanto alieniores a ratione sunt,
tanto facilius discernunt sensu etiam contactum coniunctionemque
nutricum, nec odorem aliarum possunt sustinere, cum quibus consuetudo
non fuit.

[28.55] Quamobrem, quamuis aliud ex alio inciderit, libenter tamen in
eo sermone demoror, quo admonetur anima, ne se ultra quam necessitas
cogit, refundat in sensus; sed ab his potius ad seipsam colligat, et
repuerascat Deo: quod est nouum hominem fieri, uetere exuto; a quo
incipere propter neglectam Dei legem certa est necessitas, quo neque
uerius neque secretius quidquam Scripturis diuinis continetur. Vellem
hinc plura dicere, ac meipsum constringere, dum quasi tibi praecipio,
ut nihil aliud agerem quam redderer mihi, cui me maxime debeo: atque
ita Deo fieri, quod ait Horatius:

     Amicum mancipium domini.

Quod omnino fieri non potest, nisi ad eius reformemur imaginem, quam
nobis ut prctiosissimum quiddam et carissimum custodiendam dedit, dum
nos ipsos nobis tales dedit, qualibus nihil possit praeter ipsum
anteponi. Hac autem actione nihil mihi uidetur operosius, et nihil est
cessationi similius: neque tamen eam suscipere aut implere animus
potest, nisi eo ipso adiuuante cui redditur. Unde fit ut homo eius
clementia reformandus sit, cuius bonitate ac potestate formatus est.

[28.56] Sed ad propositum redire cogimur. Quare uice utrum tibi iam
probatum sit, feras non habere scientiam, totamque illam uelut
imaginem scientiae, quam miramur, uim esse sentiendi.

EVODIUS. Probatum sane; et si quid de hoc diligentius quaerendum est,
aliud tempus aucupabor: nunc nosse cupio quid hinc conficias.

[29.56] AUGUSTINUS. Quid aliud putas, nisi definitionem illam sensus,
ut antea quod nescio quid plus quam sensum includebat, ita nunc
contrario uitio uacillare, quod non omnem sensum potuit includere?

Habent enim ferae sensum, nec habent scientiam: quidquid autem non
latet, scitur; et omne quod scitur, ad scientiam profecto pertinet. De
quibus omnibus iam mihi tecum conuenit. Aut igitur non est uerum,
sensum esse passionem corporis non latentem animam; aut eo carent
bestiae, quia scientia carent: sensum autem concedimus bestiis:
definitio ergo illa uitiosa est.

EVODIUS. Fateor nihil me inuenire quo resistam.

[29.57] AUGUSTINUS. Accipe aliud quo magis nos huius definitionis pudeat.

Nam meministi, ut opinor, tertium definitionis uitium tibi
demonstratum, quo prorsus nihil est turpius; cum ex neutra parte uera
est, qualis est illa hominis, homo est animal quadrupes: nam siue,
omnis homo animal est quadrupes; siue, omne animal quadrupes homo est,
qui dicit atque affirmat, insanit profecto, si non iocatur.

EVODIUS. Verum dicis.

AUGUSTINUS. Quid? si in hoc etiam uitio ista nostra deprehenditur,
putasne quidquam magis esse quod sit explodendum atque exterminandum
de anima?

EVODIUS. Quis id recuset? Sed nollem, si fieri potest, etiam hic
tamdiu detineri, atque interrogatiunculis agitari.

AUGUSTINUS. Nihil est quod metuas, iam enim confectum est negotium :
an tibi nondum persuasum est, cum de differentia ferarum et hominum
ageretur, aliud esse sentire, aliud scirc?

EVODIUS. Imo maxime.

AUGUSTINUS. Aliud ergo sensus, aliud scientia.

EVODIUS. Ita est.

AUGUSTINUS. Non autem sentimus ratione, sed aut uisu, aut auditu, aut
olfactu, aut gustatu, aut tactu.

EVODIUS. Assentior.

AUGUSTINUS. Et omne quod scimus, ratione scimus: nullus igitur sensus
scientia est. Quidquid autem non latet, ad scientiam pertinet: ad
nullum ergo sensum pertinet non latere, ut nullus homo quadrupes recte
dici potest. Quamobrem ista nostra definitio suscepta tua, non solum
alienos terminos inuasisse, neque aliquid sui iuris reliquisse, sed
nihil omnino habuisse proprium, totumque alienum occupasse conuicta
est.

EVODIUS. Quid ergo agemus? Patierisne illam de iudicio ita discedere?
Quanquam enim ego ei defensionem qualem potui praebuerim, tu tamen
ipsam litis formulam, quae nos decepit, composuisti. Et ego quidem
tametsi obtinere non potui, bona fide adfui, quod mihi satis est: tu
uero si praeuaricationis arguaris, quid facias, a quo et producta est
ut iurgaret audenter, et oppugnata ut turpiter cederet?

AUGUSTINUS. Numquidnam est hic quisquam iudex, a quo huic uel mihi
metuendum sit? Ego te priuatim quasi adhihitus iurisconsultus,
instruendi cause refellere uolui, ut cum ad iudicium uentum fuerit,
paratus assistas.

[29.58] EVODIUS. Est ergo aliquid quod pro ista proferas, quam mihi
inualidissimo temere defendendam tuendamque commendas?

AUGUSTINUS. Est certe.

[30.58] EVODIUS. Quidnam id est, obsecro?

AUGUSTINUS. Quia quanquam sit aliud sensus, aliud scientia, illud
tamcn non latere utrique commune est; ut ipsi homini et bestiae,
quamuis plurimum differant, animal tamen esse commune est.

Non latet enim quidquid animae apparel, siue per temperationem
corporis, siue per intelligentiae puritatem; atque illud primum
sensus, hoc autem alterum scientia sibi uindicauit.

EVODIUS. Manet ergo illa definitio tuta et probate?

AUGUSTINUS. Manet uero.

EVODIUS. Ubinam ergo deceptus sum?

AUGUSTINUS. Ubi rogaui, utrum omne quod non latet, sciatur: tu enim
huic rogationi temere assensus es.

EVODIUS. Nam quid uelles dicerem?

AUGUSTINUS. Non continuo esse scientiam si quid non latet, sed si per
rationem non latet: cum autem per corpus non latet, sensum uocari, si
per seipsam non lateat corporis passio. An ignores quibusdam
philosophia et peracutis uisum esse, ne idipsum quidem quod mente
comprehenditur, ad nornen aspirare scientiae, nisi tam firma
comprehensio sit, ut ab ea mens nulla ratione queat dimoueri?

[30.59] EVODIUS. Accipio ista gratissiine: sed quaeso quoniam quid sit
sensus, subtilissime quantum arbitror explicatum est, referamus nos ad
illam quaestionem, propter quam explicandum hoc susceperamus.

Attuleram eniin ego argumentum, quo tantam probarem animam esse,
quantum eius est corpus, eo quod tangentem a capite usque ad pedis
extremum pollicem sentit quaquauersum tetigeris; atque inde ad sensus
definitionem morarum plenissimam, sed forte necessario delati sumus.
Itaque ipsum fructum tanti operis iam ostende, si placet.

AUGUSTINUS. Est omnino, atque uberrimus; nam totum quod quaerebamus,
effectum est. Si enim sensus est corporis passio per seipsam non
latens animam, quod ut firmissime teneremus, diutius quam uelles
sermocinati sumus; meministine tandem nos comperisse ibi sentire
oculos ubi non sunt, uel potius ibi pati?

EVODIUS. Memini.

AUGUSTINUS. Etiam illud dedisti, nisi fallor, nec modo dubitas dandum
fuisse, animam multo quam totum corpus est, esse meliorem ac
potentiorem.

EVODIUS. Hinc uero dubitare nefarium puto.

AUGUSTINUS. Age, si corpus potest ibi pati aliquid ubi non est,
propter quamdam cum anima contemperationem, quod oculis in cernendo
accidere inuentum est; adeone animam crassam et pigram putamus, per
quam ipsi oculi tantum possunt, ut eam lateat corporis passio, si non
ibi iaceat, ubi passio ipsa contingit?

[30.60] EVODIUS. Multum me mouet ista conclusio, et ita multum ut
omnino stupeam, et non solum quid respondeam, sed prorsus ubi uim non
inueniam. Quid enim dicam? sensum non esse, cum corporis passio per
seipsam non latet animum? quid erit aliud, si hoc non est? Oculos
nihil pati cum uidemus? absurdissimum est. Eos ibi pati ubi sunt? at
seipsos non uident, nec ubi sunt quidquam est praeter ipsos. Non esse
oculis animam potentiorem, cum eadem sit istorum potentia? nihil est
dementius. An hoc dicendum est, potentius esse ibi pati, ubi quidque
sit, quam ubi non sit? sed si hoc uerum esset, non esset praestantior
uisus caeteris sensibus.

AUGUSTINUS. Quid quod ictum aliquem, uel incidens quidpiam, uel
humoris perturbationem cum ibi patiantur oculi ubi sunt; neque hoc
animam latet, nec ista passio uisus, sed tactus uocatur: et tamen
talia pati oculus posses etiam in exanimo corpore, quamuis deesset
anima, quam passio non lateret; illud autem quod pati non potest
oculus, nisi adsit anima, id est quod uidendo patitur, hoc solum ibi
patitur, ubi non est?

Ex quo cui non uideatur, nullo loco animam contineri? Siquidem oculus,
quod est corpus, id tantum non loco suo patitur, quod nunquam sine
anima pateretur.

[30.61] EVODIUS. Quid igitur faciam, quaeso te? Nonne istis rationibus
confici potest, animas nostras non esse in corporibus? quod si ita
est, nonne ubi sim nescio? Quis enim mihi eripit, quod ego ipse anima
sum?

AUGUSTINUS. Ne perturbere, ac magis bono animo facito sis. Ista enim
cogitatio et consideratio ad nosmetipsos nos inuitat, et quantum licet
auellit a corpore.

Quod autem tibi uisum est, non esse animam in corpore uiuentis
animantis, quanquam uideatur absurdum, non tamen doctissimi homines,
quibus id placuerit, defuerunt, neque nunc arbitror deesse: sed, ut
ipse intelligis, res est subtilissima, et ad quam cernendam mentis
acies satis purganda est.

Nunc attende potius quid aliud auferas, quo conuincas animam uel
longam uel latam esse, uel quid eiusmodi: nam illud argumentum tuum de
tangendi sensu, sentis non attingere ueritatem, nec ualere aliquid, ut
eam per totum corpus tanquam sanguinem diffusam esse conuincat: aut si
iam quod auferas nihil habes, uideamus quae restant.

[31.62] EVODIUS. Nihil haberem fortasse, nisi recordarer quantum pueri
mirari soleremus palpitantes lacertarum caudas amputatas a caetero
corpore; quem motum sine anima fieri nullo modo mihi persuadere
possum: neque quo pacto fiat, ut nullum sit animae spatium, quando
praecidi etiam cum corpore potest, intelligo.

AUGUSTINUS. Possem respondere aerem et ignem, quae duo per animae
praesenti am tenentur in corpore terreno et humido, ut omnium quatuor
fiat contemperatio, dum post eiusdem animae abscessum ad superna
euadunt, ac sese expediunt, mouere illa corpuscula tanto concitatius,
quanto plaga recentiore subito erumpunt: deinde porro motum
languescere, postremo desinere, dum minus minusque fit quod efiugit,
ac deinde totum euolat.

Sed ab hoc me reuocat quod his hausi oculis pene serius quam credi
potest; sed certe non serius quam deberem. Cum enim nuper in agro
essemus Liguriae, nostri illi adulescentes qui tunc mecum erant
studiorum suorum gratia, animaduerterunt humi iacentes in opaco loco,
reptantem bestiolam multipedem, longum dico quemdam uermiculum: uulgo
notus est, hoc tamen quod dicam nunquam in eo expertus eram.

Verso namque stilo quem forte habebat unus illorum, animal medium
percussit: tum ambae partes corporis ab illo uulnere in contraria
discesserunt, tanta pedum celeritate, ac nihilo imbecilliore nisu,
quam si duo huiuse emodi animantia forent. Quo miraculo exterriti,
causaeque curiosi, ad nos, ubi simul ego et Alypius considebamus,
alacriter uiuentia frusta illa detulerunt. Neque nos parum commoti, ea
currere in tabula quaquau ersum poterant, cernebamus: atque unum
ipsorum stilo tactum, contorquebat se ad doloris locum, nihil
sentiente alio, ac suos alibi motus peragente. Quid plura? Tentauimus,
quatenus id ualeret; atque uermiculum, imo iam uermiculos in multas
partes concidimus: ita omnes mouebantur, ut nisi a nobis illud factum
esset, et comparerent uulnera recentia, totidem illos separatim natos,
ac sibi quemque uixisse crederemus.

[31.63] Sed tunc ego quod illis adulescentibus dixi, cum intenti me
intuerentur, tibi nunc dicere uereor: iam enim tantum processimus, ut
nisi tibi aliter respondero quod secundum meam causam probabiliter
ualet, tanta nostra intentio per tam longum munita sermonem, ab uno
uermiculo penetrata succubuisse uideatur. Illis autem praeceperam, ut
in studiis, sicuti coeperant, suum cursum tenerent; ita eos
opportunius aliquando ad quaerenda et discenda ista, si res moneret,
esse uenturos. Sed quae illis discedentibus cum Alypio sermocinatus
sum, cum uterque nostrum pro suo quisque modulo recordaretur et
coniectaret et quaereret, si exponere uelim, longe plura nobis dicenda
sunt, quam ab ipso principio tantis ambagibus atque anfractibus dicta
sunt.

Non apud te tamen tacebo quod sentio. Nisi mihi tunc multa iam nota
essent de corpore, de specie quae inest corpori, de loco, de tempore,
de motu, quae subtilissime atque abstrusissime propter hanc ipsam
quaestionem disseruntur; ad dandam palmam iis, qui corpus esse animam
dicunt, declinarem.

Quapropter te, ut possum, etiam atque etiam moneo, ne temere aut in
libros aut in disputationes loquacissimorum hominum, nimiumque
sensibus his corporis credentium te praecipites, donec corrigas
firmesque uestigia, quae usque ad ipsum Deum animam ducunt, ne ab illo
secretissimo et tranquillissimo mentis habitaculo, a quo nunc, dum
haec incolit, peregrina est, studiis facilius et laboribus, quam
inertia desidiaque auertaris.

[31.64] Nunc autem accipe contra illud quo, ut sentio, multum moueris,
non quod robustius de multis, sed quod breuius; neque quod mihi
probabilius quam caetera, sed quod tibi aptius eligere potui.

EVODIUS. Dic, oro te, quam citissime potes.

AUGUSTINUS. Primum illud dico, si maxime causa lateat, cur in
concisione quorumdam corporum illa contingant, non continuo nos hoc
uno ita perturbari oportere, ut tam multa quae superius luce clariora
tibi uisa sunt, falsa esse arbitremur.

Fieri enim potest ut huius rei causa nos lateat, quae uel humanae
naturae occultata est: uel sit alicui homini cognita, nec iste a nobis
interrogari possit; aut etiam hoc ingenio ipsi simus, ut satisfacere
nobis interrogatus non possit. Numquidnam ex eo quidquid ex contraria
parte firmissime didicimus, ac uerissimum esse confitemur, labi nobis
atque extorqueri decet? Atqui si illa maneant integra, quae
interrogatus certa et indubia esse respondisti; nihil est quod istum
uermiculum pueriliter metuamus, quanquam uiuacitatis et numerositatis
eius causam non ualeamus afferre.

Si enim apud te de aliquo fixum immotumque constaret, quod esset uir
bonus, eumque in latronum conuiuio quos persequerere deprehenderes,
atque aliquo c axu, antequam abs te interrogari posset, moreretur;
quamlibet causam putares potius illius cum sceleratis coniunctionis
atque conuiuii, etiamsi te semper lateret, quam scelus et societatem.
Cur ergo non, eum tam multis argumentis superius editis, atque abs te
firmissime eomprobatis, planum tibi faetum sit non loeo animam
eontineri, atque ob hoe nullius talis esse quantitatis, qualem in
corporibus cernimus, aliquam suspicaris esse causam, cur nonnullum
animal concisum in omnibus partibus uiuat; non eam tamen quod eum
corpore anima eoncidi potuerit? Quam si reperire non possumus,
quaerenda nonne est potius uera, quam falsa eredenda?

AUGUSTINUS. Dic mihi ergo, loqueris.

[32.65] Deinde quaero abs te, utrum putes in uerbis nostris aliud
esse ipsum sonum, aliud quod sono significatur.

EVODIUS. Ego utrumque idem puto. sonus ipse unde procedat cum

EVODIUS. Quis dubitet a me procedere?

AUGUSTINUS. Abs te ergo sol procedit, dum nominas solem?

EVODIUS. De sono me, non de re ipsa interrogasti.

AUGUSTINUS. Aliud ergo sonus est, aliud res quam significat sonus: tu
autem utrumque idem esse dixeras.

EVODIUS. Age, iam concedo aliud esse significantem sonum, aliud rem
quae significatur.

AUGUSTINUS. Dic ergo, utrum posses gnaws latinae linguae nominare in
loquendo solem, si non intellectus solis praecederet sonum.

EVODIUS. Nullo modo possem.

AUGUSTINUS. Quid? antequam ipsum nomen de ore procedat, si uolens id
enuntiare aliquandiu te in silentio teneas; nonne in tua cogitatione
manes, quod expressa uoce alius auditurus est?

EVODIUS. Manifestum est.

AUGUSTINUS. Quid? cum ipse sol tantae sit magnitudinis, num illa notio
eius, quam cogitatione ante uocem tenes, aut longa, aut lata, aut quid
eiusmodi uideri potest?

EVODIUS. Nullo modo.

[32.66] AUGUSTINUS. Age, iam dic mihi: cum ore ipsum nomen erumpit
tuo, atque id ego audiens solem cogito, quem tu ante uocem et cum ipsa
uoce cogitasti, et nunc fortasse ambo cogitamus; nonne tibi uidetur
nomen ipsum ueluti accepisse abs te significationem, quam ad me per
aures deportaret?

EVODIUS. Videtur.

AUGUSTINUS. Cum ergo nomen ipsum sono et signifieatione constet, sonus
autem ad aures, significatio ad mentem pertineat; nonne arbitraris in
nomine, uelut in aliquo animante, sonum esse corpus, significationem
autem quasi animam soni?

EVODIUS. Nihil mihi uidetur similius.

AUGUSTINUS. Attende nunc, utrum nominis sonus per litteras diuidi
possit, cum anima eius, id est significatio, non possit. Siquidem ipsa
est quam paulo ante in nostra cogitatione nec latam nec longam
respondisti tibi uideri.

EVODIUS. Prorsus assentior.

AUGUSTINUS. Quid, cum per litteras singulas sonus ille diuiditur,
uidetur tibi significationem illam retinere?

EVODIUS. Quomodo possunt singulae litterae significare. quod nomen
quod ex his confit, significat?

AUGUSTINUS. At cum, perdita significatione, discerptus in litteris
sonus est; num aliud putas esse factum, quam dilaniato corpore
discessisse animam, et quasi mortem quamdam nominis contigisse?

EVODIUS. Non solum assentior, sed ita libenter, ut nihil me magis in
hoc sermone delectauerit.

[32.67] AUGUSTINUS. Si ergo satis perspexisti in hac similitudine,
quomodo possit dissecto corpore anima non secari; accipe nunc quomodo
frusta ipsa corporis, cum anima secta non sit, uiuere possint.

Iam enim concessisti, et recte, ut opinor, significationem quae quasi
anima soni est, dum nomen editur, per seipsam nullo pacto diuidi
posse, cum ipse sonus, quod uelut corpus eius est, possit. Sed in
solis nomine ita soni est facta diuisio, ut nulla pars eius
significationem aliquam retineret. Itaque illas litteras, dilacerato
corpore nominis, tanquam exanima membra, id est, significatione
carentia, considerabamus.

Quamobrem si aliquod nomen inuenerimus, quod diuisum queat etiam
singulis partibus quidpiam significare; concedas oportet, non
omnimodam ueluti mortem tali praecisione factam esse, eum tibi membra
separatim considerata quodlibet significantia et quasi spirantia
uidebuntur.

EVODIUS. Concedam omnino, et ut iam idipsum sones, flagito.

AUGUSTINUS. Accipe: nam dum uiciniam solis attendo, de cuius nomine
superius egimus, Lucifer mihi occurrit.

Qui profecto inter secundam et tertiam syllabam scissus nonnihil
priore parte significat, cum dicimus, Luci, et ideo in hoc plusquam
dimidio corpore nominis uiuit. Extrema etiam pars habet animam: nam
cum ferre aliquid iuberis, hanc audis. Qui enim posses obtemperare, si
quis tibi diceret, Fer codicem, si nihil significaret Fer? quod cum
additur Luci, Lucifer sonat, et significat stellam; eum autem demitur,
nonnihil signifieat, et ob hoc quasi retinet uitam.

[32.68] Cum autem locus et tempus sit, quibus omnia quae sentiuntur
occupantur, uel potius quae occupant, quod oculis sentimus, per locum;

Quod auribus, per tempus diuiditur. Ut enim uermieulus ille plus loei
totus, quam pars eius occupabat; ita maiorem temporis moram tenet, cum
Lucifer dicitur, quam si Luci tantummodo diceretur.

Quare si hoc significatione uiuit in ea diminutione temporis, quae
diuiso illo sono facta est, cum eadem significatio diuisa non sit (non
enim ipsa per tempus distendebatur, sed sonus); ita existimandum est,
secto uermiculi corpore, quanquam in minore loco pars eo ipso quo pars
erat uiueret, non omnino animam sectam, nec loeo minore minorem esse
factam, licet integri animantis membra omnia per maiorem locum
porrecta simul possederit.  Non enim locum ipsa, sed corpus quod ab
eadem agebatur, tenebat: sicut illa significatio non distenta per
tempus, omnes tamen nominis litteras suas moras ac tempora
possidentes, uelut animauerat atque compleuerat.

Hac similitudine interim contentus sis peto, qua te sentio delectatum.
Quae autem subtilissime de hoc disputari possunt, ita ut non
similitudinibus quae plerumque fallunt, sed rebus ipsis satis fiat, ne
in praesentia exspectes: nam et concludendus est tam longus sermo, et
multis aliis quae tibi desunt, animus ad haec intuenda et dispicienda
praecolendus est, ut possis intelligere liquidissime, utrum quod a
quibusdam doctissimis uiris dicitur, ita sese habeat, animam per
seipsam nullo modo, sed tamen per corpus posse partiri.

[32.69] Nunc accipe a me, si uoles, uel potius recognosce per me,
quanta sit anima non spatio loci ac temporis, sed ui ac potentia: nam
ita si meministi, propositum ac distributum iamdiu nobis est.

De numero uero animarum, nescio quid tibi respondeam, cum hoc ad istam
quaestionem pertinere putaueris: citius enim dixerim non esse omnino
quaerendum, aut certe tibi nunc differendum, quam uel numerum ac
multitudinem non pertinere ad quantitatem, uel tam inuolutam
quaestionem modo a me tibi posse expediri.

Si enim dixero unam esse animam, conturbaberis, quod in altero beata
est, in altero misera; nec una res simul et beata et misera potest
esse.

Si unam simul et multas dicam esse, ridebis; nec mihi facile, unde
tuum risum comprimam, suppetit.

Sin multas tantummodo esse dixero, ipse me ridebo, minusque me mihi
displicentem, quam tibi, perferam.

Audi ergo quod ex me bene te audire posse polliceor; quod uero aut
ambobus, aut alteri nostrum ita onerosum est, ut fortasse opprimat, ne
subire aut imponere uelis.

EVODIUS. Cedo prorsus, et quod tibi congruenter mecum uidetur agi
posse, quantum ualeat anima, exspecto ut exponas.

		  MAGNITUDINIS ANIMAE GRADUS SEPTEM

[33.70] AUGUSTINUS. O utinam doctissimum aliquem, neque id tantum,
sed etiam eloquentissimum, et omnino sapientissimum, perfectumque
hominem de hoc ambo interrogare possemus!, Quonam ille modo quid anima
in corpore ualeret, quid in seipsa, quid apud Deum cui mundissima
proxima est et in quo habet summum atque omne bonum suum, dicendo ac
disputando explicaret!

Nunc autem cum mihi ad hanc rem desit alius, audeo tamen tibi non
deesse: sed hoc mercedis est, quod dum, quid ualeat anima, indoctus
expedio; quid ipse ualeam, securus experior.

In primis tamen tibi amputem latissimam quamdam et infinitam
exspectationem, ne me de omni anima dicturum putes, sed tantum de
humana, quam solam curare debemus, si nobismetipsis curae sumus.

Haec igitur primo, quod cuiuis animaduertere facile est, corpus hoc
terrenum atque mortale praesentia sua uiuificat; colligit in unum,
atque in uno tenet, diffluere atque contahescere non sinit; alimenta
per membra aequaliter, suis cuique redditis, distribui facit;
congruentiam eius modumque conseruat, non tantum in pulchritudine, sed
etiam in crescendo atque gignendo.

Sed haec etiam homini cum arbustis communia uideri queunt: haec enim
etiam dicimus uiuere, in suo uero quidque illorum genere custodiri,
ali, crescere, gignere uidemus atque fatemur.

[33.71] Ascende itaque alterum gradum, et uide quid possit anima in
sensibus, ubi euidentior manifestiorque uita intelligitur. Non enim
audienda est nescio quae impietas rusticana plane, magisque lignea
quam sunt ipsae arbores quibus patrocinium praebet, quae dolere uitem
quando uua decerpitur, et non solum sentire ista cum caeduntur, sed
etiam uidere atque audire credit: de quo errore sacrilego alius est
disserendi locus. Nunc quod institueram, intende quae sit uis animae
in sensibus, atque in ipso motu manifestioris animantis, quorum nobis
cum iis quae radicibus fixa sunt, nulla potest esse communio. Intendit
se anima in tactum, et eo calida, frigida, aspera, lenia, dura,
mollia, leuia, grauia sentit atque discernit. Deinde innumerabiles
differentias saporum, odorum, sonorum, formarum, gustando, olfaciendo,
audiendo uidendoque diiudicat. Atque in iis omnibus ea quae secundum
naturam sui corporis sunt, adsciscit atque appetit; reiicit fugitque
contraria. Remouet se ab his sensibus certo interuallo temporum, et
eorum motus quasi per quasdam ferias reparans, imagines rerum quas per
eos hausit, secum cateruatim et multipliciter uersat, et hoc totum est
somnus et somnia. Saepe etiam gestiendo ac uagando facilitate motus
delectatur, et sine labore ordinat membrorum concordiam; pro
copulatione sexus agit quod potest, atque in duplici natura, societate
atque amore molitur unum. Fetibus non iam gignendis tantummodo, sed
etiam fouendis, tuendis alendisque conspirat. Rebus inter quas corpus
agit, et quibus corpus sustentat, consuetudine sese innectit, et ab
eis quasi membris aegre separatur: quae consuetudinis uis etiam
seiunctione rerum ipsarum atque interuallo temporis non discissa,
memoria uocatur.

Sed haec rursus omnia posse animam etiam in bestiis nemo negat.

[33.72] Ergo attollere in tertium gradum, qui iam est homini proprius,
et cogita memoriam non consuetudine inolitarum, sed animaduersione
atque signis commendatarum ac retentarum rerum innumerabilium, tot
artes opificum, agrorum cultus, exstructiones urbium, uariorum
aedificiorum ac moliminum multimoda miracula; inuentiones tot signorum
in litteris, in uerbis, in gestu, in cuiuscemodi sono, in picturis
atque figmentis; tot gentium linguas, tot instituta, tot noua, tot
instaurata; tantum librorum numerum, et cuiuscemodi monumentorum ad
custodiendam memoriam tantamque curam posteritatis; officiorum,
potestatum, honorum dignitatumque ordines, siue in familiis, siue domi
militiaeque in republica, siue in profanis, siue in sacris
apparatibus; uim ratiocinandi et excogitandi, fluuios eloquentiae,
carminum uarietates, ludendi ac iocandi causa milleformes
simulationes, modulandi peritiam, dimetiendi subtilitatem, numerandi
disciplinam, praeteritorum ac futurorum ex praesentibus coniecturam.

Magna haec et omnino humana. Sed est adhuc ista partim doctis atque
indoctis, partiin bonis ac malis animis copia communis.

[33.73] Suspice igitur atque insili quarto gradui, ex quo bonitas
incipit, atque omnis uera laudatio. Hinc enim anima se non solum suo,
si quam uniuersi partem agit, sed ipsi etiam uniuerso corpori audet
praeponere, bonaque eius bona sua non putare, atque potentiae
pulchritudinique suae comparata discernere atque contemnere: et inde
quo magis se delectat, eo magis sese abstrahere a sordibus, totamque
emaculare ac mundissimam reddere et comptissimam; roborare se aduersus
omnia, quae de proposito ac sententia dimouere moliuntur; societatem
humanam magni pendere, nihilque uelle alteri quod sibi nolit accidere;
sequi auctoritatem ac praecepta sapientium, et per haec loqui sibi
Deum credere.

In hoc tam praeclaro actu animae inest adhuc labor, et contra huius
mundi molestias atque blanditias magnus acerrimusque confiictus. In
ipso enim purgationis negotio subest metus mortis saepe non magnus,
saepe uero uehementissimus: non magnus tum cum robustissi me creditur
(nam uidere hoc utrum sit uerum, nonnisi perpurgatae animae licet)
tanta Dei prouidentia iustitiaque gubernari omnia, ut nulli mors
inique accidere possit, etiamsi eam forte iniquus intulerit.
Vehementer autem formidatur mors in hoc iam gradu, cum et illud eo
creditur infirmius, quo sollicitius quaeritur; et eo ipso minus
uidetur, quo tranquillitas propter metum minorest, inuestigandis
obscurissimis rebus pernecessaria.

Deinde quo magis magisque sentit anima, eo ipso quo proficit, quantum
intersit inter puram et contaminatam; eo magis timet, ne, deposito
isto corpore, minus eam possit Deus quam seipsa ferre pollutam. Nihil
autem difficilius quam et metuere mortem, et ab illecebris huius
mundi, sicut pericula ipsa postulant, temperare.

Tanta est tamen anima, ut etiam hoc possit adiuuante sane iustitia
summi et ueri Dei, qua haec uniuersitas sustentatur et regitur; qua
etiam factum est, ut non modo sint omnia, sed ita sint, ut omnino
melius esse non possint. Cui sese in opere tam difficili mundationis
suae adiuuandam et perficiendam piissime tutissimeque committit.

[33.74] Quod cum effectum erit, id est, cum fuerit ab omni tabe anima
libera maculisque diluta, tum se denique in seipsa laetissime tenet,
nec omnino aliquid metuit sibi aut ulla sua causa quidquam angitur.

Est ergo iste quintus gradus: aliud est enim efficere, aliud tenere
puritatem; et alia prorsus actio qua se inquinatam redintegrat, alia
qua non patitur se rursus inquinari.

In hoc gradu omnifariam concipit quanta sit: quod cum conceperit,
tune uero ingenti quadam et incredibili fiducia pergit in Deum, id
est, in ipsam contemplationem ueritatis, et illud, propter quod tantum
laboratum est, altissimum et secretissimum praemium.

[33.75] Sed haec actio, id est, appetitio intelligendi ea quae uere
summeque sunt, summus aspectus est animae, quo perfectiorem, meliorem
rectioremque non habet. Sextus ergo erit iste gradus actionis: aliud
est enim mundari oculum ipsum animae, ne frustra et temere aspiciat,
et praue uideat; aliud ipsam custodire atque firmare sanitatem; aliud
iam serenum atque rectum aspectum in id quod uidendum est, dirigere.
Quod qui prius uolunt facere quam mundati et sanati fuerint, ita illa
lucc reuerberantur ueritatis, ut non solum nihil bond, sed etiam mall
plurimum in ea putent esse, atque ab ea nomen ueritatis abiudicent, et
cum quadam libidine et u oluptate miserabili in sues tenebras, quas
eorum morbus pati potest, medicinae maledicentes refugiant. Unde
diuing afflatu, et prorsus ordinatissime illud a Propheta dicitur
(Psal. 50.12):

     Cor mundum crea in me, Deus, et spiritum rectum innoua in
     uisceribus meis

Spiritus enim rectus est, credo, quo fit ut anima in ueritate
quaerenda deuiare atque errare non possit. Qui profecto in ea non
instauratur, nisi prius cor mundum fuerit, hoc est, nisi prius ipsa
cogitatio ab omni cupiditate ac faece rerum mortalium sese cohibuerit
et eliquauerit.

[33.76] Iamuero in ipsa uisione atque contemplatione ueritatis, qui
septimus atque ultimus animae gradus est; neque iam gradus, sed
quaedam mansio, quo illis gradibus peruenitur; quae sint gaudia, quae
perfructio summi et ueri boni, cuius serenitatis atque aeternitatis
afflatus, quid ego dicam? Dixerunt haec quantum dicenda esse
iudicauerunt, magnae quaedam et incomparabiles animae, quas etiam
uidisse ac uidere ista credimus.

Illud plane ego nunc audeo tibi dicere.

Nos si cursum quem nobis Deus imperat, et quem tenendum suscepimus,
constantissime tenuerimus, peruenturos per Virtutem Dei atque
Sapientiam ad summam illam causam, uel summum auctorem, uel summum
principium rerum omnium, uel si quo alio modo res tanta congruentius
appellari potest: quo intellecto, uere uidebimus quam sint omnia sub
sole uanitas uanitantium (Eccl. 1:2). Vanitas enim est fallacia,
uanitantes autem uel falsi, uel fallentes, uel utrique intelliguntur.

Licet tamen dignoscere quantum inter haec, et ea quae uere sunt,
distet; et quemadmodum tamen etiam ista omnia Deo auctore creata sint,
et in illorum comparatione nulla sint; per se autem considerata, mira
atque pulchra. Tunc agnoscemus quam uera nobis credenda imperata sint,
quamque optime ac saluberrime apud matrem Ecclesiam nutriti fuerimus,
quaeue sit utilitas lactis illius quod apostolus Paulus paruulis se
potum dedisse praedicauit (I Cor. 3:2): quod alimentum accipere cum
quis matre nutritur, utilissimum est; cum iam grandis est, pudendum:
respuere cum opus est, miserandum; reprehendere aliquando aut odisse,
sceleris et impietatis : tractare autem ac dispensare commode, laudis
et charitatis plenissimum est.

Videbimus etiam naturae huius corporeae tantas commutationes et
uicissitudines, dum diuinis legibus scruit, ut etiam ipsam
resurrectionem carnis, quae partim tardius, partim omnino non
creditur, ita certam teneamus, ut certius nobis non sit, solem, cum
occiderit, oriturum. Iamuero eos qui ad exemplum salutis nostrae ac
primitias, a Filio Dei potentissimo, aeterno, incommutabili susceptum
hominem, eumdemque natum esse de uirgine, caeteraque huius historiae
miracula irrident, sic contemnemus, tanquam eos pueros, qui cum
pictorem propositis tabulis, quas intueatur, pingentem uiderint; non
putent posse hominem pingi, nisi aliam picturam, qui pingit,
aspexerit.

Tanta autem in contemplanda ueritate uoluptas est, quantacumque ex
parte eam quisque contemplari potest, tanta puritas, tanta sinceritas,
tam indubitanda rerum fides, ut neque quidquam praeterea scisse se
aliquando aliquis putet, cum sibi scire uidebatur; et quo minus
impediatur anima toti tota inhaerere ueritati, mors quae antea
metuebatur, id est ab hoc corpore omnimoda fuga et elapsio, pro summo
munere desideretur.


[34.77] Audisti quanta uis sit animae ac potentia: quod ut breuiter
colligam, quemadmodum fatendum est, animam humanam non esse quod Deus
est; ita praesumendum, nihil inter omnia quae creauit, Deo esse
propinquius.

Ideoque diuine ac singulariter in Ecclesia catholica traditur,

     nullam creaturam colendam esse animae

(libentius enim loquor his uerbis quibus mihi haec insinuata sunt),
sed ipsum tantummodo rerum, quae sunt, omnium Creatorem, ex quo omnia,
per quem omnia, in quo omnia; id est incommutabile principium,
incommutabilein sapientiam, incommutabilem caritatem, unum Deum uerum
atque perfectum, qui nunquam non fuerit, nunquam non erit, nunquam
aliter fuerit, nunquam aliter erit; quo nihil sit secretius, nihil
praesentius: qui diffici]e inuenitur ubi sit, difficilius ubi non sit;
cum quo esse non omnes possunt, et sine quo esse nemo potest: et si
quid de illo incredibilius, conuenientius tamen atque aptius homines
dicere ualemus.

Hic ergo solus Deus animae colendus est, neque discrete, neque
confuse. Quidquid enim anima colit ut Deum, necesse est ut melius
esse, quam seipsam, putet. Animae autem natura nec terra, nec maria,
nec sidera, nec luna, nec sol, nec quidquam omnino quod tangi, aut bis
oculis uideri potest, non denique ipsum quod uideri a nobis non
potest, coelum melius esse credendum est. Imo haec omnia longe
deteriora esse, quam est quaelibet anima, ratio certa conuincit; si
modo eam ueri amatores ducentem per insolita quaedam, et ob hoc ardua,
constantissime atque obseruantissime sequi audeant.

[34.78] Si quid uero aliud est in rerum natura praeter ista quae
sensibus nota sunt, et prorsus quae aliquod spatium loci obtinent,
quibus omnibus praestantiorem animam humanam esse diximus: si quid
ergo aliud est eorum quae Deus creauit, quiddam est deterius, quiddam
par: deterius, ut anima pecoris; par, ut angeli: melius autem,
nihil. Et si quando est aliquid horum melius, hoc peccato eius fit,
non natura. Quo tamen non usque adeo fit deterior, ut ei pecoris anima
praeferenda, aut conferenda sit. Deus igitur solus ei colendus est,
qui solus eius est auctor. Homo autem quilibet alius, quanquam
sapientissimus et perfectissimus, uel prorsus quaelibet anima rationis
compos atque beatissima, amanda tantummodo et imitanda est, eique, pro
merito atque ordine, quod ei congruit deferendum. Nam:

     Dominum Deum tuum adorabis, et illi soli seruies

(Deut. 6:13; Matth. 4:1O).

Errantibus uero cognatis animis et laborantibus, quantum licet atque
praeceptum est, opem ferendam esse sciamus, ita ut hoc ipsum cum bene
agitur, Deum per nos agere intelligamus.

Neque quidquam nobis proprium uindicemus inanis gloriae cupiditate
decepti, quo uno malo a summo in ima demergimur. Neque uitiis
oppressos, sed ipsa uitia; neque peccantes, sed ipsa peccata oderimus.
Omnibus enim subuentum uelle debemus, etiam qui nos laeserunt, aut
laedere, aut omnino laedi uolunt. Haec est uera haec perfecta, haec
sola religio, per quam Deo reconciliari pertinet ad animae, de qua
quaerimus, magnitudinem, qua se libertate dignam facit: nam ille ab
omnibus liberat, cui seruire omnibus utilissimum est, et in cuius
seruitio placere perfecta et sola libertas est.

Sed uideo me paene excessisse metas propositi mei, ac sine ulla
interrogatione tamdiu tibi multa dixisse: neque id me poenitet. Nam
cum sint ista per tam multas Ecclesiae scripturas dispersa, quanquam
ea non incommode collegisse uideamur, plene tamen intelligi nequeunt;
nisi quisque in illorum septem quarto gradu fortiter agens,
pietatemque custodiens, et ad ea percipienda sanitatem ac robur
comparans, inquirat omnia singillatim, diligentissime ac sagacissime:
namque illis omnibus gradibus inest distincta et propria pulchritudo,
quos actus melius appellamus.

[35.79] Quaerimus quippe de animae potentia, et fieri potest ut
haec omnia simul agat, sed id solum sibi agere uideatur quod agit eum
difficultate, aut certe cum timore. Agit enim hoc multo quam caetera
attentior. Ascendentibus igitur sursum uersus, primus actus, docendi
causa, dicatur animatio; secundus, sensus; tertius, ars; quartus,
uirtus; quintus, tranquillitas: sextus, ingressio; septimus,
contemplatio.

Possunt et hoc modo appellari: de corpore; per corpus; circa corpus;
ad seipsam: in seipsa; ad Deum; apud Deum.

Possunt et sic: pulchre de alio; pulchre per aliud; pulchre circa
aliud; pulchre ad pulchrum; pulchre in pulchro; pulchre ad
pulchritudinem; pulchre apud pulchritudinem.

De quibus omnibus post requires, si quid uidebitur aperiendum: nunc
ideo uolui toties ista signare uocabulis, ne te moueat cum alii aliis
nominibus eadem uocant, aut aliter etiam partiuntur; et ob hoc aut
ista aut illa improbes. Innumerabilibus enim modis eaedem res et
appellari, et diuidi possunt rectissime ac subtilissime; sed in tanta
copia modorum utitur quisque quo se congruenter uti existimat.

[36.80] Deus igitur summus et uerus lege inuiolabili et incorrupta,
qua omne quod condidit regit, subiieit animae eorpus, animam sibi, et
sie omnia sibi: neque in ullo actu eam deserit, siue poena, siue
praemio. Id enim iudieauit esse puleherrimum, ut esset quidquid est,
quomodo est; et ita naturae gradibus ordinaretur, ut considerantes
uniuersitatem nulla offenderet ex ulla parte deformitas; omnisque
animae poena et omne praemium conferret semper aliquid proportione
iustae pulchritudini dispositionique rerum omnium.

Datum est enim animae liberum arbitrium, quod qui nugatoriis
ratiocinationibus labefactare conantur, usque adeo caeci sunt, ut ne
ista ipsa quidem uana atque sacrilega propria uoluntate se dicere
intelligant. Nec tamen ita liberum arbitrium animae datum est, ut
quodlibet eo moliens, ullam partem diuini ordinis legisque perturbet.
Datum est enim a sapientissimo atque inuictissimo totius creaturae
Domino.

Sed ista ut uidenda sunt uidere, paucorum est; neque ad hoc quisquam
nisi uera religione fit idoneus. Est enim religio uera, qua se uni Deo
anima, unde se peccato uelut abruperat, reconciliatione religat.
Innectit ergo animam in illo actu tertio, atque incipit ducere; purgat
in quarto; reformat in quinto; introducit in sexto; pascit in septimo.
Atque hoc fit alias citius, alias tardius, ut quaeque amore ac meritis
ualent: omnia tamen Deus iustissime, moderatissime, pulcherrime facit,
quoquo modo sese habere uoluerint de quibus facit.

Iamuero etiam puerorum infantium consecrationes quantum prosint,
obscurissima.quaestio est, nonnihil tamen prodesse credendum est.
Inueniet hoc ratio, cum quaeri oportuerit: quanquam et alia multa
iamdiu quaerenda tibi potius aliquando, quam cognoscenda protulerim.
Quod fiet utilissime, si duce pietate requirantur.

[36.81] Quae cum ita sint, quis est qui iuste stomachetur, quod agendo
atque administrando corpori anima data sit, cum tantus et tam diuinus
rerum ordo connecti melius non possit; aut quaerendum putet, qualis in
hoc mortali et fragili corpore efficiatur, cum et in mortem propter
peccatum iure contrusa sit, et uirtute hic etiam possit excellere; aut
qualis post hoc corpus futura sit, cum et poena mortis necessario
manere debeat manente peccato, et uirtuti pietatique sit Deus ipse, id
est ueritas ipsa, praemium?

Quare si iam places, tam longum sermonem terminemus aliquando, et
implendis Dei praeceptis uigilantissime et religiosissime operam
demus: non est enim alla fuga de tantis malis. Si quid autem obscurius
a me dictum est quam uelles, facito ut memoriae mandatum alias
opportunius requires. Neque enim deerit nobis quaerentibus se, qui
desuper est Magister omnium.

EVODIUS. Ego uero et hac oratione ita sum affectus, ut eam
interpellarc nefas putauerim: et si tihi modus sermonis hic places,
tresque illae quaestiones quae remanebant, tam breuiter perstringendae
in praesentia uisae sunt; cedam iudicio tuo, ac deinceps tam magnis
rebus inuestigandis, non modo tempus propter tuas occupationes sed
etiam meipsum opportuniorem obseruabo.