IOHANNIS BURIDANI SUMMULAE DE DIALECTICA 1: DE PROPOSITIONIBUS PROEMIUM 1.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS 1.1.1 De dialectica 1.1.2 De uoce et soni 1.1.3 De definitionibus uocorum et sonorum 1.1.4 De uocibus significatiuis et non-significatiuis 1.1.5 De uocibus significatiuis ad placitum et naturaliter 1.1.6 De uocibus significatiuis ad placitum complexis et non-complexis 1.2: DE NOMINE, VERBO, ET ORATIONE 1.2.1 De nomine 1.2.2 De uerbo 1.2.3 De oratione 1.3: DE PROPOSITIONE 1.3.1 De deffinitione propositionis 1.3.2 De categoricis et hypotheticis propositionibus 1.3.3 De subiecto et praedicato 1.3.4 De propositionibus de inesse et modalibus 1.3.5 De quantitate propositionum 1.3.6 De qualitate propositionum 1.3.7 De diuisione propositionum 1.4: DE OPPOSITIONIBUS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM 1.4.1 De conuersionibus 1.4.2 De contradictoriis, contrariis, subcontrariis 1.4.3 De materia propositionum 1.4.4 De legibus oppositorum 1.5: DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM DE INESSE 1.5.1 1.5.2 1.5.3 1.5.4 1.5.5 1.6: DE CONVERSIONIBUS PROPOSITIONUM 1.6.1 1.6.2 1.6.3 1.6.4 1.6.5 1.7: DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS 1.7.1 1.7.2 1.7.3 1.7.4 1.7.5 1.7.6 1.7.7 1.7.8 1.8: DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS 1.8.1 1.8.2 1.8.3 1.8.4 1.8.5 1.8.6 1.8.7 1.8.8 1.8.9: DE MODALIBUS COMPOSITIS 1.8.9-1 1.8.9-2 1.8.9-3 1.8.9-4 2: DE PRAEDICABILIBUS 2.1: DE PRAEDICABILIBUS IN COMMUNI 2.1.1 De distinctione huius nominis 'praedicabile' 2.1.2 De assignatione convenientiae et differentia inter 2.1.3 De divisione praedicabilium 2.2: DE GENERE 2.2.1 De definitione generis 2.2.2 De 'differentibus specie' 2.2.3 De 'in eo quod quid' 2.2.4 De alia definitione generis 2.2.5 De divisione generis 2.3.2 De divisione speciei et declaratione membrorum 2.3.3 Corollarium 2.3.4 Explicatio dictorum 2.3.5 De descriptione individui 2.4: DE DIFFERENTIA 2.4.1 De hoc nomine 'differentia' 2.4.2 De definitione differentiae 2.5: DE PROPRIO 2.5.1 De diversis acceptionibus 'proprii' 2.5.2 De definitione proprii 2.6: DE ACCIDENTE 2.6.1 De definitione accidentis 2.6.2 De alia definitione accidentis 2.6.3 De tertia definitione accidentis 2.6.4 De divisione accidentis 2.7: DE COMMUNITATIBUS ET PROPRIETATIBUS PRAEDICABILIUM 2.7.1 De comparatione omnium praedicabilium ad invicem 2.7.2 De comparatione generis, speciei et differentiae simul ad 2.7.3 De comparatione generis et speciei simul ad speciem 2.7.4 De comparatione generis et speciei simul ad differentiam 2.7.5 De comparatione proprii et accidentis ad invicem 2.7.6 De comparatione accidentis ad omnia alia praedicabilia simul 3: DE CATEGORIIS 3.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6 3.1.7 3.1.8 3.1.9 3.2: DE SUBSTANTIA 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.2.8 3.2.9 3.3: DE QUANTITATE 3.3.1 3.3.2 3.3.3 3.3.4 3.3.5 3.3.6 3.3.7 3.4: DE AD ALIQUID 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.5: DE QUALITATE 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.5.7 3.5.8 3.5.9 3.5.10 3.6: DE ACTIONE ET PASSIONE 3.6.1 3.6.2 3.6.3 3.7: DE QUANDO 3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.8: DE GENERIBUS OPPOSITIONUM 3.8.1 3.8.2 3.8.3 3.8.4 3.8.5 3.9: DE MOTU 3.9.1 3.9.2 3.10: DE PRIORI SIMUL ET HABERE 3.10.1 3.10.2 3.10.3 4: TRACTATUS DE SUPPOSITIONE 4.1: DE DIFFERENTIA SIGNIFICATIONIS ET SUPPOSITIONIS 4.1.1 4.1.2 4.1.3 4.1.4 4.2: DE DIVISIONIBUS VOCUM SIGNIFICATIVARUM AD PLACITUM 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.2.5 4.2.6 4.3: DE COMMUNIBUS MODIS ET DIVISIONIBUS SUPPOSITIONUM 4.3.1 4.3.2 4.3.3 4.3.4 4.3.5 4.3.6 4.3.7: 4.3.7-1 4.3.7-2 4.3.7-3 4.3.7-4 4.3.7-5 4.3.8: 4.3.8-1 4.3.8-2 4.3.8-3 4.3.8-4 4.4: DE SUPPOSITIONIBUS ET ACCEPTIONIBUS TERMINORUM RELATIVORUM 4.4.1 4.4.2 4.4.3 4.4.4 4.4.5 4.4.6 4.4.7 4.4.8 4.4.9 4.5: DE APPELLATIONIBUS 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.6: DE AMPLIATIONIBUS ET RESTRICTIONIBUS 4.6.1 4.6.2 4.6.3 4.6.4 4.6.5 4.6.6 5: DE SYLLOGISMIS 5.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS 5.1.1 5.1.2 5.1.3 5.1.4 5.1.5 5.1.6 5.1.7 5.1.8 5.2: DE MODIS TRIUM FIGURARUM 5.2.1 5.2.2 5.2.3 5.2.4 5.3: DE PRIMA FIGURA 5.3.1 5.3.2 5.3.3 5.3.4 5.4: DE SECUNDA FIGURA 5.4.1 5.4.2 5.4.3 5.5: DE TERTIA FIGURA 5.5.1 5.5.2 5.5.3 5.6: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS NON MIXTIS 5.6.1 5.6.2 5.6.3 5.6.4 5.6.5 5.6.6 5.6.7 5.6.8 5.7: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS MIXTIS 5.7.1 5.7.2 5.7.3 5.7.4 5.7.5 5.7.6 5.7.7 5.8: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS OBLIQUIS 5.8.1 5.8.2 5.8.3 5.8.4 5.8.5 5.9: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS INFINITIS 5.9.1 5.9.2 5.9.3 5.10: DE POSTESTATIBUS SYLLOGISMORUM 5.10.1 5.10.2 5.10.3 5.10.4 5.10.5 5.10.6 5.10.7 6: DE LOCIS DIALECTICIS 6.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS PRAEMITTENDIS 6.1.1 6.1.2 6.1.3 6.1.4 6.1.5 6.2: DE DESCRIPTIONE LOCI ET DE QUIBUSDAM 6.2.1 6.2.2 6.2.3 6.2.4 6.3: DE LOCIS A SUBSTANTIA 6.3.1 6.3.2 6.3.3 6.3.4 6.3.5 6.4: DE LOCIS A CONCOMITANTIBUS SUBSTANTIAM 6.4.1 6.4.2 6.4.3 6.4.4 6.4.5 6.4.6 6.4.7 6.4.8 6.4.9 6.4.10 6.4.11 6.4.12 6.4.13 6.4.14 6.4.15 6.4.16 6.4.17 6.4.18 6.5: DE LOCIS EXTRINSECIS 6.5.1 6.5.2 6.5.3 6.5.4 6.5.5 6.5.6 6.5.7 6.5.8 6.5.9 6.5.10 6.5.11 6.6: DE LOCIS MEDIIS 6.6.1 6.6.2 6.6.3 6.6.4 7: DE FALACIIS 7.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS 7.1.1 7.1.2 7.1.3 7.1.4 7.1.5 7.1.6 7.1.7 7.2: DE DIVISIONE FALLACIARUM 7.2.1 7.2.2 7.2.3 7.2.4 7.2.5 7.3: DE FALLACIIS IN DICTIONE 7.3.1 7.3.2 7.3.3 7.3.4 7.3.5 7.3.6 7.3.7 7.3.8 7.3.9 7.3.10 7.4: DE FALLACIIS EXTRA DICTIONEM 7.4.1 7.4.2 7.4.3 7.4.4 7.4.5 7.4.6 7.4.7 7.4.8 7.5: DE FALLACIIS PROUT INNATAE SUNT DUCERE AD METAS 7.5.1 7.5.2 7.5.3 7.5.4 7.5.5 7.5.6 7.6: DE SOLUTIONIBUS PARALOGISMORUM 7.6.1 7.6.2 7.6.3 7.6.4 7.6.5 7.6.6 7.6.7 7.6.8 7.6.9 7.6.10 7.6.11 8: DE DIVISIONIBUS, DEFINITIONIBUS, ET DEMONSTRATIONIBUS 8.1: DE DIVISIONIBUS 8.1.1 8.1.2 8.1.3 8.1.4 8.1.5 8.1.6 8.1.7 8.1.8 8.2: DE DEFINITIONIBUS 8.2.1 8.2.2 8.2.3 8.2.4 8.2.5 8.2.6 8.2.7 8.3: DE QUAESTIONIBUS SCIBILIBUS ET DE PRAECOGNITIONIBUS 8.3.1 8.3.2 8.3.3 8.3.4 8.3.5 8.3.6 8.3.7 8.4: DE CONVENIENTIA ET DIFFERENTIA DEMONSTRATIONUM AD 8.4.1 8.4.2 8.4.3 8.4.4 8.5: DE PRlNCIPIIS DEMONSTRATIONUM PRlMIS ET INDEMONSTRABILIBUS 8.5.1 8.5.2 8.5.3 8.5.4 8.6: DE DICI DE OMNI, DE PER SE ET DE SECUNDUM QUOD IPSUM 8.6.1 8.6.2 8.6.3 8.6.4 8.7: DE DIVISIONIBUS DEMONSTRATIONUM 8.7.1 8.7.2 8.7.3 8.7.4 8.7.5 8.7.6 8.7.7 8.7.8 8.7.9 8.7.10 8.8: DE DEMONSTRATIONE PROPTER QUID 8.8.1 8.8.2 8.8.3 8.8.4 8.8.5 8.8.6 ====================================================================== IOHANNIS BURIDANUS: SUMMULAE DE DIALECTICA SDD 1: DE PROPOSITIONIBUS PROOEMIUM "Sicut dux est saluator exercitus, sic ratiocinatio cum eruditione est dux uitae": hanc propositionem scribit Aristoteles in quadam eius epistola ad Alexandrum, quae sic incipit "Aristoteles Alexandro bene agere". Dux exercitum saluat dupliciter: uno modo per inimicorum repulsionem, alio modo per ipsius ad optatum finem directionem. Propter quod dicitur, septimo Politicorum, quod legislatores, qui sunt duces et principes, leges ferunt et ad bellum, quantum ad primum, et ad pacem, quantum ad secundum. In his autem duobus logica, quae ratiocinatio cum eruditione uocanda est, eo quod in omni modo ratiocinandi circa omnem scientiam ad ignotorum notitiam inquirendam erudit nos, duci assimilatur. Habet enim unam partem, sophisticam, quae est exstirpatiua falsarum argumentationum et aliam inquisitiuam, puta dialecticam et demonstratiuam, quae est directiua uerarum rationum. Falsitatis autem exstirpatio ad inquisitionem ueritatis se habet sicut inimicorum repulsio ad procurationem pacis ciuium et tranquillitatis ciuitatis, propter quod logica duci rationabiliter comparatur. Dicit iterum Aristoteles, septimo Politicorum, quod honoratissimi ad uirtutem omnes, et moderni et priores, duas asseruerunt uitas eligibilissimas, scilicet contemplatiuam et ciuilem, seu actiuam. Constat autem quod logica uiam habet ad utramque: primo enim Topicorum dicit Aristoteles problema dialecticum speculationem esse contendentem ad electionem uel fugam quantum ad actiuam uitam et ad ueritatem uel scientiam quantum ad speculatiuam; idcirco bene dictum est "sicut dux est saluator exercitus, sic ratiocinatio cum eruditione est dux uitae, scilicet humanae, tam contemplatiuae, id est speculatiuae quam actiuae. Propter quod de logica tota uolens sine nimis exquisita perscrutatione discere quaedam communia, elegi specialiter descendere ad illum logicae tractatum breuem quem uenerandus doctor magister Petrus Hispanus dudum composuit exponendum et supplendum, immo etiam et aliter aliquando quam ipse dixerit et scripserit dicendum et scribendum, prout mihi uidebitur oportunum. SDD 1.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS SDD 1.1.1 DE DIALECTICA (1) Dialectica est ars artium, ad omnium methodorum principia uiam habens. (2) Et ideo in acquisitione scientiarum dialectica debet esse prior. (3) Dicitur autem dialectica a 'dia', quod est 'duo', et 'logos', quod est 'sermo', uel 'lexis', quod est 'ratio', quasi duorum sermo uel ratio, scilicet opponentis et respondentis in disputatione. Istum librum diuidemus in nouem tractatus, quorum primus erit de propositionibus et earum partibus et passionibus, secundus erit de praedicabilibus, tertius de praedicamentis, quartus de suppositionibus, quintus de syllogismis, sextus de locis dialecticis, septimus de fallaciis, octauus apponetur de diuisionibus, definitionibus et demonstrationibus, de quibus auctor noster in hoc suo libro non tractauit, nonus erit de practica sophismatum, sed in hac lectura istum ultimum tractatum ego non exsequar cum lectura aliorum octo tractatuum. Tractatum primum ego diuidam in octo capitula. Primum est de quibusdam praemittendis antequam directe agatur de propositionibus et earum partibus et passionibus, secundum de partibus integralibus et de genere propositionum, scilicet de nomine, uerbo et oratione, tertium de propositione et diuisione propositionum, quartum de oppositionibus propositionum categoricarum, quintum de earum aequipollentiis, sextum de earum conuersionibus, septimum erit in speciali de propositionibus hypotheticis, ultimum erit in speciali de propositionibus modalibus. Primum capitulum potest diuidi in sex partes. In prima praemittitur quid est dialectica et unde dicitur, in secunda ostenditur quod a sono sit incipienda consideratio, tertio agitur de sono et eius diuisione in uocem et non uocem, quarto agitur de uoce et eius diuisione in significatiuam et non significatiuam, quinto de diuisione uocis significatiuae in significatiuam ad placitum et significatiuam naturaliter, sexto de diuisione uocis significatiuae ad placitum in complexam et incomplexam. Secunda incipit ibi "sed quia disputatio", tertia ibi "sonus est", quarta ibi "uocum alia", quinta ibi "uocum significatiuarum alia", sexta ibi "uocum significatiuarum ad placitum". In prima parte sunt tres clausulae, scilicet descriptio dialecticae, et unum correlarium, et unde dicitur dialectica. Circa primam clausulam, notandum est quod aliqua littera habet "dialectica est ars artium, scientia scientiarum ..." et caetera, sed melius est solum dicere quod est ars artium. Quia ista nomina 'ars' et 'scientia' quandoque capiuntur large et quandoque stricte, siue proprie. Si capiantur large, tunc utimur eis permiscue, tamquam nominibus synonymis; ideo sic sufficeret in hac descriptione ponere unum illorum nominum. Immo nec logica deberet dici scientia scientiarum, quia hoc notaret quandam excellentiam logicae super alias scientias, quam non potest habere logica super metaphysicam; immo metaphysica uerius quam logica debet dici scientia scientiarum ad omnium methodorum principia uiam habens. Quando autem haec nomina 'ars' et 'scientia' sumuntur stricte, tunc, sexto Ethicorum, distinguuntur contra inuicem quinque habitus, seu uirtutes, intellectuales, scilicet intellectus, sapientia, prudentia, scientia et ars. Ideo sic nullus habitus est simul ars et scientia, immo sic logica est ars et non scientia. Secundo notandum est quod merito dialectica (id est logica) dicitur ars artium, secundum quandam excellentiam eius ad omnes alias artes, secundum utilitatem et communitatem in eius applicatione ad omnes alias artes et scientias, propter quam communitatem ipsa, sicut et metaphysica, uiam habet ad disputandum non solum circa conclusiones, sed etiam circa principia omnium scientiarum, quamuis ipsa et metaphysica modo potestatis differant, sicut dicitur quarto Metaphysicae, quod illic plenius est declarandum. Quantum ad correlarium quod in secunda clausula infertur, notandum est quod ante logicam grammatica positiua bene primo addiscenda est, qua magister cum discipulo possit conferre, siue sit in lingua latina siue in gallica, graeca uel hebraea, aut quacumque alia. Sed nec grammatica regularis nec alia ars uel scientia ex notioribus nota faciens quae prius erant dubia uel ignota potest sine logica praeuia sufficienter acquiri, cum indigeat uti syllogismis uel aliis argumentationibus, quorum logica tradit doctrinam. Tertia clausula satis patet, nisi quod mihi uidetur quod licet dialectica proprio nomine distinguatur contra partem logicae quae dicitur 'demonstratiua', tamen largo nomine potest extendi ad totam logicam. Non enim solum est disputatio dialectica uel sophistica, sed etiam doctrinalis, siue demonstratiua, ut patet primo Elenchorum. Et sic possumus dicere quod hic capitur 'dialectica' communiter, pro 'logica'. SDD 1.1.2 DE VOCORUM ET SONORUM Sed quia disputatio non potest haberi nisi mediante sermone, nec sermo nisi mediante uoce, omnis autem uox est sonus, ideo a sono tamquam a priori incohandum est. Haec secunda pars ostendit incipiendum esse a sono. Nam quia ut plurimum opus logicae exercetur per disputationem, quae quidem disputatio non potest esse sine sermone, nec sermo sine uoce, ideo aliquid expedit dicere de uoce. Et quia omnis uox est sonus et non e conuerso, ita quod hoc nomen 'sonus' est communius hoc nomine 'uox', ideo incipiendum est aliquid dicere de sono, non quia sonus est dignior uoce, sicut aliquis textus habet, sed propter dictam communitatem. Magis enim uniuersalia sunt nobis notiora, et a notioribus est incipiendum, propter quod concluditur, primo Physicorum, quod ex uniuersalibus oportet in singularia procedere, id est a magis uniuersalibus ad minus uniuersalia. SDD 1.1.3 DE DEFINITIONIBUS VOCORUM ET SONORUM (1) Sonus est qualitas sensibilis auditu per se et proprie. (2) Sonorum alius uox, alius non uox. (3) Vox est sonus ab ore animalis prolatus naturalibus instrumentis formatus. (4) Sonus autem non uox est omnis sonus qui non est uox. Haec tertia pars continet quattuor clausulas. Prima est descriptio soni, quam sic pono: sonus est qualitas sensibilis auditu per se et proprie, sicut sapor est qualitas sensibilis gustu per se et proprie, et odor olfactu, et color uisu (extendendo nomen 'coloris' ad lucem), et B tactu, si ponamus quod hoc nomen 'B' sit genus propinquum ad haec nomina 'caliditas', 'frigiditas', 'humiditas' et 'siccitas'. Sed tamen notandum est bene quod dubium est magnum an sensus percipiat colorem uel sonum distincte a subiecto colorato uel sonoro, aut solum confuse cognoscat simul accidens et subiectum secundum illos conceptus a quibus sumuntur 'coloratum', 'calidum', 'dulce' et caetera. Sed hoc est considerandum in libro de Anima; haec enim quae hic praemittuntur non sunt de logica, sed de altiori philosophia, et secundum ea quae illic tenebuntur debent corrigi ea quae hic dicuntur. Secunda clausula diuidit sonum quod alius est uox, alius non uox. Et est diuisio generis in species, uel propinqua huius modi diuisioni. Non enim est modo discutiendum an hoc nomen 'uox' sit uere species huius nominis 'sonus'; sed si ponatur tamquam species 'soni', tunc, quia speciei oppositae non est impositum nomen, nos pro eo utimur hoc nomine infinito 'non uox' addito huic nomini 'sonus'. Tertia clausula describit uocem, secundum istum auctorem, quod uox est sonus ab ore animalis prolatus naturalibus instrumentis formatus, quam descriptionem, quia non spectat proprie ad logicam, non intendo hic uerificare nec falsificare. Sed Aristoteles, secundo de Anima, aliam ponit descriptionem uocis, scilicet quod uox est sonus a‰ris respirati percussi ad uocalem arteriam cum imaginatione significandi; sed haec omnia debent tractari secundo de Anima. Notandum est etiam quod auctor ponit in duobus uersibus instrumenta quibus uox formatur, dicens "instrumenta nouem sunt: guttur, lingua, palatum, quattuor et dentes, et duo labra simul"; uel aliquis addidit istos uersus in libro meo. Sed hos dimitto, quia formari posset uox sine dentibus et lingua, sed bene requiritur pulmo et arteria per quam fit a pulmone a‰ris inspiratio et exspiratio et in gutture fistula huius modi arteriae; sed haec alibi uideantur. In quarta autem clausula dicamus hanc esse ueram 'omnis sonus qui non est uox est sonus non uox', sed non dicamus quod haec sit aliqua definitio. SDD 1.1.4 DE VOCIBUS SIGNIFICATIVIS ET NON-SIGNIFICATIVIS (1) Vocum alia significatiua, alia non significatiua. (2) Vox significatiua est illa quae aliquid auditui repraesentat, ut 'homo' hominem, uel gemitus infirmorum dolorem aut latratus canum iram uel gaudium. (3) Vox non significatiua est illa quae auditui nihil repraesentat, ut 'bu', 'ba'. Haec quarta pars habet tres clausulas. Prima est diuisio uocis in significatiuam et non significatiuam. Quod statim uidetur esse contra Aristotelem, secundo de Anima, ubi determinat quod omnis uox sit sonus significatiuus, dicens "non omnis animalis sonus est uox, sed oportet animatum esse uerberans et cum imaginatione aliqua significandi aliqua; significatiuus quidem sonus est uox". Et ad hoc breuiter est dicendum quod cum non possit proferri uox sine aliquo conceptu, omnis uox est significatiua quod animal uociferans aliquid concipiat. Sed auctor per 'uocem significatiuam' intendit in proposito quae homini uel animali audienti notificat quam rem uel quas res et quo modo uociferans concipiat (dico "notificat" aut per naturam aut per institutionem uoluntariam); uoces autem 'non significatiuas' uocat quae, licet bene designent quod uociferantes aliquid concipiant, tamen audientibus non est notum per naturam aut institutionem uoluntariam quid uel quae concipiant. In secunda autem clausula et in tertia describit membra suae diuisionis, quod totum debet exponi secundum praedicta. SDD 1.1.5 DE VOCIBUS SIGNIFICATIVIS NATURALITER ET AD PLACITUM (1) Vocum significatiuarum alia significatiua naturaliter, alia ad placitum. (2) Naturaliter significat illa uox quae apud omnes idem repraesentat, ut gemitus infirmorum, latratus canum. (3) Vox significatiua ad placitum est illa quae ad uoluntatem instituentis aliquid repraesentat, ut 'homo' hominem. Haec quinta pars in tribus clausulis diuiditur, quae quasi nulla indigent expositione, nisi quod uox significatiua ad placitum aliquando est eiusdem significationis in uno toto magno idiomate, ut 'homo' uel 'asinus' apud omnes latinos, aliquando autem pro aliquo pauco tempore imponitur ad aliquam determinatam significationem, ex conuentu et concordia disputantium, ut cum dicimus quod A sit homo, B lapis, C animal et huius modi, sicut saepe faciunt doctores et disputantes. SDD 1.1.6 DE VOCIBUS SIGIFICATIVIS AD PLACITUM COMPLEXIS ET NON-COMPLEXIS Vocum significatiuarum ad placitum alia complexa, alia incomplexa; complexa ut oratio, incomplexa ut nomen uel uerbum. Ad euidentiam dictorum et dicendorum, quia uoces significatiuae incomplexae sunt termini orationum, dicenda sunt aliqua de terminis significatiuis et orationibus, modicum disgrediendo. Sciendum est igitur quod triplex potest distingui oratio et triplex terminus, uel dictio, prout tangitur in principio libri Peri Hermeneias, scilicet mentalis, uocalis et scripta. 'Mentalis oratio' uocatur simplicium conceptuum complexio, componendo uel diuidendo per secundam operationem intellectus, cuius orationis termini sunt conceptus simplices quos intellectus componit uel diuidit. Sicut autem conceptus simplices designantur nobis per uoces incomplexas, quas uocamus 'dictiones', ita complexionem conceptuum designamus per complexionem dictionum, propter quod oratio uocalis est uox complexa ex pluribus dictionibus significans nobis complexionem conceptuum in mente. Nec aliqua oratio uocalis debet dici 'oratio' nisi in quantum designat complexionem conceptuum in mente. Si enim haec tota uox 'homo currit' esset imposita ad significandum simpliciter lapidem, sicut haec uox 'lapis', tunc 'homo currit' non esset oratio uocalis, sed simplex dictio, sicut 'lapis'. Et ideo non dicitur oratio uel propositio uocalis nisi quia designat orationem uel propositionem mentalem, nec dicitur propositio uocalis uera uel falsa nisi quia designat mentalem ueram uel falsam, sicut nec urina dicitur sana uel aegra nisi quia designat animal esse sanum uel aegrum. Sic etiam et omnis uox ex institutione designans appropriate conceptum simplicem dicitur incomplexa quia ad designandum conceptum simplicem subordinatur. Sed tamen bene notandum est quod quia uoces ad placitum nostrum instituuntur ad significandum conceptus nostros, ideo saepe contingit quod unam uocem totam simul imponimus ad significandum aliquam magnam orationem mentalem, ita quod licet illa uox significet illam orationem mentalem, tamen nulla pars illius uocis seorsum significat aliquem simplicium conceptuum illius orationis mentalis. Et tunc talis uox apud grammaticum dicitur incomplexa et uocatur 'dictio', quia non diuiditur in partes quarum quaelibet aliquid significaret seorsum. Sed non esset inconueniens quod apud logicum uocaretur 'oratio significatiua', ut si hoc nomen 'Ilias' imponeretur ad significandum aequiualenter toti Historiae Troianae, et sicut hoc nomen 'uacuum' impositum est ad significandum aequiualenter huic orationi 'locus non repletus corpore', et sicut nos possumus conuenire in disputatione quod per 'A' intelligemus idem quod per 'montem aureum' et per 'B' idem quod per 'equum risibile' et per 'C' idem quod per 'homo currit', et sic de aliis. Tunc ergo 'C' esset propositio uocalis secundum attributiuam locutionem, quia designaret propositionem mentalem; sed non diceretur apud grammaticum propositio, sed simplex dictio, quia non esset diuisibilis in uoces quarum quaelibet significaret seorsum aliquem conceptum. Notandum est etiam quod sicut se habent uoces significatiuae ad placitum ad significandum conceptus mentales, sic se habent scripturae ad significandum uoces. Unde uoces non significant res extra animam nisi mediantibus conceptibus quibus subordinantur, nec etiam scripturae significant conceptus nisi quia significant uoces illos conceptus designantes. Propter quod tu uidens litteras hebraeas nescis legere, quia ignoras quas uoces designant. Et iterum scientes quas uoces nostrae litterae designant, ignorantes significationes uocum latinarum, bene legunt in psalterio, sed nihil ultra de significatione illarum litterarum apprehendunt, quia ignorant significationes uocum latinarum; litterae enim huius dictionis scriptae 'homo' non significant hominem nisi ex eo quod significant uocem significantem hominem. Notandum est ergo quod scriptura non dicitur 'oratio' nisi quia significat orationem uocalem, nec uocalis dicitur 'oratio' nisi quia significat orationem mentalem. Sed oratio mentalis non amplius dicitur 'oratio' quia significat ultra in re aliam orationem, sed quia est complexio plurium conceptuum in mente, quos non oportet significare diuersas res. Eadem enim res simplicissima, ut deus, potest concipi ualde multis et diuersis conceptibus, quos anima potest in se ipsa componere uel diuidere et ex eis formare orationem mentalem. Similiter scriptura non uocatur 'dictio', uel 'terminus', nisi quia significat dictionem uocalem. Dictio autem uocalis apud logicum dicitur proprie 'dictio' si significatiue subordinatur conceptui simplici, uocatur tamen apud grammaticum 'dictio', licet non subordinetur conceptui simplici sed uni orationi, si ipsa sit imposita secundum se totam simul ad significandum illam orationem mentalem, ita quod nulla pars eius seorsum significet aliquam partem illius orationis mentalis, sicut si haec uox 'Ilias' ponatur significare tantum quantum significat tota scriptura Historiae Troianae, tamen dicitur una dictio quia nulla eius pars seorsum, scilicet nec 'I' nec 'li' nec 'as', significat aliquid de illa historia. Sed statim tu quaeres "si in re significata uel in rebus significatis non sit aliqua complexio, quid ergo significat oratio mentalis qua intellectus dicit deum esse deum uel deum non esse deum?". Respondeo quod nihil plus uel aliud significat ad extra una dictarum orationum quam alia. Neutra enim significat ad extra nisi deum; sed alio modo significat affirmatiua et alio modo negatiua, et illi modi sunt in anima illi conceptus complexiui quos secunda operatio intellectus addit supra simplices conceptus, qui designantur per istas copulas uocales 'est' et 'non est'. Et secundum haec dicta patet expositio huius sextae partis. Vox enim significatiua ad placitum debet dici incomplexa et una dictio si sit secundum se totam simul indiuise subordinata ad significandum conceptum simplicem. Dicitur autem incomplexa et una dictio apud grammaticum, licet designet orationem longam mentalem, si indiuise tota simul sit imposita ad significandum illam orationem, ut haec uox 'Ilias'. Vox autem complexa, quae dicitur 'oratio', est composita ex pluribus dictionibus constructionem simul habentibus. SDD 1.2: DE NOMINE, VERBO, ET ORATIONE SDD 1.2.1 DE NOMINE (1) Nomen est uox significatiua ad placitum, sine tempore, cuius nulla pars est significatiua separata, finita et recta. (2) 'Vox' ponitur in definitione nominis pro genere; 'significatiua' ponitur ad differentiam uocis non significatiuae; ad placitum ponitur ad differentiam uocis naturaliter significantis; 'sine tempore' ponitur ad differentiam uerbi, quod significat cum tempore; 'cuius nulla pars est significatiua separata' ponitur ad differentiam orationis, cuius partes significant separatae; 'finita' ponitur ad differentiam nominis infiniti, ut 'non homo', quod non est nomen secundum dialecticum, sed nomen infinitum; 'recta' ponitur ad differentiam nominum obliquorum, 'Catonis', 'Catoni', quae non sunt nomina secundum dialecticum, sed casus nominum; unde solus nominatiuus, siue rectus, dicitur nomen. Hoc secundum capitulum est de partibus integralibus et de genere propositionis, scilicet de nomine, uerbo et oratione. Quod continet tres partes principales: primam de nomine, secundam de uerbo, tertiam de oratione; secunda incipit ibi "uerbum est uox", tertia ibi "oratio est uox". Prima pars habet duas clausulas, scilicet definitionem 'nominis' et definitionis expositionem. Et prima clausula est satis manifesta per secundam. Notandum est tamen quod hic definitur nomen uocale, non scriptum nec mentale; nomen enim mentale non est uox, sed conceptus in anima, nec significat ad placitum, sed naturaliter. Et ita etiam consequenter determinabitur de uerbo et oratione et propositionibus uocalibus. Sed, quantum ad secundam clausulam, notandum est quod forte non omnia quae hic dicuntur sunt uera de proprietate sermonis, sed indigent expositione, sicut indigebat definitio uocis. Si enim 'uox' ponitur in hac definitione per modum generis, tamen non est uere genus nominis, immo istae dictiones 'nomen' et 'uerbum' se habent ad istam dictionem 'uox' sicut passiones ad subiectum; supponunt enim pro eisdem pro quibus supponit haec dictio 'uox' et addunt super significationem huius dictionis 'uox' extraneam significationem, seu connotationem, scilicet quod sunt impositae uoluntarie ad significandum certas res, ad quam significationem illae uoces non sunt determinatae ex ratione generali 'uocis' nec ex rationibus specialibus specierum 'uocis', puta 'uocis grauis' et 'uocis acutae'; sed hoc non obstat quin 'uox' debeat poni in definitione 'nominis', quia passio bene definitur per suum subiectum. Debemus ergo dicere quod ibi non intendit auctor definire nomen mentale uel scriptum, sed solum nomen uocale; ideo dicit "nomen est uox", ad differentiam nominum mentalium et scriptorum, et aliorum quae non sunt uoces. Deinde de hoc quod dicit "sine tempore" est dubitatio: quia haec nomina 'mensis' et 'dies' significant tempus, et tempus non est sine tempore; ergo non significant sine tempore. Respondetur quod per 'significare cum tempore' uel 'sine tempore' non intendimus significare tempus uel non significare tempus de principali significato, sed connotare uel non connotare tempus quantum ad modos significandi grammaticales, ut quod 'lego' uel 'legi' significat non tempus sed lectionem per modum praesentis uel praeteriti temporis; 'dies' autem uel 'mensis' significat tempus, sed non per modum praesentis, praeteriti uel futuri temporis. Deinde de ista clausula "cuius nulla pars est significatiua separata" dubitatur. Quia 'dominus' est nomen, et tamen 'do' et 'minus' separatim sunt uoces significatiuae, et est 'do' uerbum et 'minus' aduerbium. Deinde etiam aliqua nomina sunt composita aliquando ex duobus integris, ut 'paterfamilias', et sunt partes eorum seorsum per se significatiuae, ut 'pater' per se et 'familias' per se. Solutio. Dicendum est ad primam instantiam quod illae uoces, 'do' et 'minus', nullo modo sunt partes huius nominis 'dominus' ea ratione qua sunt seorsum significatiuae, sed ac si nihil seorsum significarent. Ad secundam, uidetur mihi esse dicendum quod dictio composita ex pluribus dictionibus reseruans praecise significationes quas illae dictiones haberent seorsum, potest conuenienter apud logicum dici oratio, quia designat orationem mentalem, sed apud grammaticum dicitur una dictio, quia post impositiones partium suarum, ipsa secundum se totam simul est imposita uoluntarie ad significandum simul ea quae significabant partes seorsum. Possem etiam alio modo dicere, sicut scripsi super librum Peri Hermeneias, sed dimitto. Sed ultra dubitatur quare nomen infinitum non dicitur nomen. Ad quod faciliter respondetur quod nomen debet esse una dictio, sed nomen infinitum ut haec uox 'non homo' nec est una dictio apud grammaticum, nec etiam apud logicum, sed apud grammaticum est duae partes orationis, scilicet nomen et aduerbium, et apud logicum est unum syncategorema et una dictio categorematica. Sed maior dubitatio est quare nomen obliquum non dicitur nomen, ut 'hominis' uel 'Catonis'. Et Aristoteles super hoc assignat causam quia ex omni nomine cum hoc uerbo 'est', uel 'fuit' uel 'erit', redditur enuntiatio uera uel falsa, quod non est ita de nomine obliquo. Sed tunc, si ista esset uera causa, sequeretur quod nomen adiectiuum adiectiue tentum, et non substantiuatum in neutro genere, non esset nomen, cum secundum grammaticum non possit reddere suppositum uerbo (haec enim est incongrua 'albus est', uel 'alba est', et ideo nec uera nec falsa). Deinde, ultimo, uidetur omnino quod haec descriptio nominis non ualeat, quia conuenit multis dictionibus syncategorematicis quae non sunt nomina, ut istis dictionibus 'et', 'uel', et quia conuenit etiam pronominibus, quae non sunt nomina. Sed de pronominibus dicitur breuiter quod Aristoteles reputabat nomen et pronomen tamquam unam partem orationis apud logicum, quia utrumque potest subiici uerbo et cum uerbo constituere orationem ueram uel falsam. De syncategorematibus autem uidetur mihi quod oportet ad differentiam eorum supplere in definitione nominis unam particulam, dicendo 'nomen est uox significatiua ad placitum, sine tempore, categorematica, cuius nulla pars est significatiua separata'. Et omnino uidetur mihi quod definitio cum hoc supplemento erit sufficiens de nomine apud logicum, sine istis clausulis 'finita' et 'recta', ideo Aristoteles non posuit eas in definitione nominis. Sed postea dixit nomen infinitum non esse nomen ad remouendum dubium, quia aliquis posset oppositum credere quia potest esse subiectum in propositione categorica. Per hoc autem quod Aristoteles dixit de nomine obliquo non uoluit negare quin esset nomen, sed solum uoluit dicere quod non erat nomen secundum potissimam 'nominis' acceptionem, cum non sufficeret cum uerbo ad constituendum enuntiationem ueram uel falsam. SDD 1.2.2 DE VERBO (1) Verbum est uox significatiua ad placitum cum tempore. cuius nulla pars est significatiua separata, finita et recta. (2) 'Cum tempore' ponitur ad differentiam nominis; reliquae particulae propter easdem rationes ponuntur propter quas ponebantur in definitione nominis. (3) Et est sciendum quod dialecticus ponit tantum duas partes orationis, scilicet nomen et uerbum; omnes uero alias partes orationis appellat 'syncategorematicas', id est consignificatiuas. Haec est secunda pars et habet tres clausulas, scilicet descriptionem et definitionis expositionem, et unum notabile. De prima clausula apparet mihi quod Aristoteles non posuit talem definitionem, quia non apposuit istas clausulas 'finita' et 'recta', sed apposuit istam clausulam "et est semper eorum quae de altero praedicantur nota". Verum est tamen quod post hanc definitionem Aristoteles dicit "'non currit' autem et 'non laborat' non uerbum dico", quod debet exponi sicut de nomine infinito. Dicit etiam 'curret' et 'currebat' non esse uerba quia non sunt in potissimis acceptionibus uerborum, licet communiter debeant dici uerba, sicut dicebatur de nominibus obliquis. Secunda clausula est manifesta. Sed dubitatur quare Aristoteles apposuit istam clausulam "et est semper eorum quae de altero praedicantur nota". Ad quod dicendum est quod hoc ipse non apposuit tamquam partem definitionis uerbi, sed tamquam quandam proprietatem uerbi, quia semper uerbum, significatiue et uerbaliter sumptum, apud logicum est praedicatum uel implicans in se praedicatum, uel saltem est copula praedicati ad subiectum. Tertia clausula, sicut hic ponitur, est satis suspecta, quia auctor in his uerbis suis uidetur uelle quod uerbum non sit dictio syncategorematica. Quod est falsum de hoc uerbo 'est' quod praecise est copula in propositione categorica; illud enim uerbum uere est consignificatiuum, et non per se significatiuum, secundum Aristotelem, primo Peri Hermeneias, dicentem "neque si hoc ipsum 'est' purum dixeris; ipsum quidem nihil est, consignificat autem quandam compositionem quam sine compositis non est intelligere". Deinde non est credendum quod omnia aduerbia sint pura syncategoremata. Quia 'alicubi' ualet idem quod 'in aliquo loco' et 'aliquando' idem quod 'in aliquo tempore'; modo non est dubium quin ita bene istae uoces 'in aliquo loco' et 'in aliquo tempore' possint praedicari et subiici, uel esse partes subiectorum et praedicatorum, sicut possunt nomina obliqua; ideo 'aliquando' et 'alicubi' non debent reputari pura syncategoremata nisi omnia nomina obliqua etiam reputentur syncategoremata. Et si dicatur quod includunt syncategoremata, dicam quod ita est etiam de multis nominibus, sicut 'nullus', 'nihil', 'nemo', immo et 'omnis', 'quilibet', 'totum', et sic de multis aliis. Nec etiam credendum est quod logicus a sua consideratione debeat excludere syncategoremata, immo ex eis sunt in logica quasi omnes difficultates. Sed uidetur mihi quod Aristoteles in libro Peri Hermeneias solum curauit describere nomen et uerbum tamquam principaliores partes enuntiationis, isto modo quia ex uno simplici nomine et uno simplici uerbo potest constitui enuntiatio et numquam sine nomine et uerbo. Sed Aristoteles non negauit quin in multis enuntiationibus essent multae aliae partes orationis considerandae a logico et ei multam difficultatem facientes. Sed oritur dubitatio contra Aristotelem, quia sine nomine fiunt multae enuntiationes, ut 'ego curro', et 'legens sedet', et 'secare est agere'. Ad hoc autem uidetur mihi esse dicendum quod logicus reputat omnes dictiones habere modum nominum quae per se possunt subiici in propositione categorica et omnes reputat habere modum uerborum quae sunt copulae praedicati ad subiectum uel implicantes copulam in propositione categorica. Et ita in praedictis enuntiationibus pronomen, participium et uerbum infinitiui modi, etiam significatiue accepta, debent reputari apud logicum tamquam nomina. Sed contra hoc est maior dubitatio quam prius: quia participiis et uerbis infinitiui modi non conuenit definitio nominis sed eis manifeste conuenit definitio uerbi; ergo logicus magis debet ea reducere ad uerbum quam ad nomen. Ad hoc respondeo quod est una notabilis differentia in proposito inter participium et uerbum infinitiui modi ex una parte et uerbum quod est copula praedicati ad subiectum ex altera parte, quia copula semper consignificat certum tempus simpliciter determinatum ad praesens, praeteritum uel futurum, participium autem uel uerbum infinitiui modi, licet consignificet tempus, tamen hoc non est simpliciter determinate ad praesens, praeteritum uel futurum, sed respectiue ad copulam. Verbi gratia, 'Aristoteles fuit legens et tunc uolebat disputare': istae dictiones 'legens' et 'disputare' non consignificant hoc tempus simpliciter praesens, sed quod erat praesens tunc, scilicet in tempore designato per haec uerba 'fuit' et 'uolebat', quod quidem tempus ualde longe distat a tempore praesenti. Immo haec est uera 'Aristoteles fuit generandus', et haec dictio 'generandus' est futuri temporis non simpliciter in hac oratione, sed respectu huius uerbi 'fuit'; unde et illud tempus quod tunc erat futurum est dudum praeteritum. Sic ergo dicemus quod apud logicum definitio nominis, et non definitio uerbi, conuenit participiis et uerbis infinitiui modi si detur talis expositio quod nomen significat sine tempore, supple 'simpliciter determinato ad praesens, praeteritum et futurum', et uerbum cum tempore, supple 'simpliciter determinato ad praesens, praeteritum uel futurum'. SDD 1.2.3 DE ORATIONE (1) Oratio est uox significatiua ad placitum cuius partes separatae aliquid significant. 'Cuius partes separatae aliquid significant': hoc totum ponitur ad differentiam nominis et uerbi, et aliae particulae ponuntur eadem ratione sicut in definitione nominis et uerbi ponuntur. (2) Orationum alia perfecta, alia imperfecta; perfecta est illa quae perfectum sensum generat in animum auditoris, ut 'homo currit', imperfecta est illa quae imperfectum sensum generat in animo auditoris, ut 'homo albus'. Orationum perfectarum alia indicatiua, ut 'homo currit', alia imperatiua, ut 'fac ignem', alia optatiua, ut 'utinam essem bonus clericus', alia coniunctiua, ut 'si ueneris ad me, dabo tibi equum'. (3) Harum autem omnium sola indicatiua oratio dicitur propositio. Haec tertia pars continet tres clausulas. Una est definitio orationis et eius expositio, quod est totum manifestum ex praedictis. Secunda clausula est diuisio orationis in perfectam et imperfectam, et etiam diuisio eius penes modos significandi uerborum communiter distinctos apud grammaticum qui nomine proprio uocantur 'modi', et ita possent diuidi secundum alios modos significandi uerborum, scilicet temporis, personae et numeri. Sed hanc considerationem quo ad praesens remitto ad grammaticos. Sed tertia clausula dicit quod illarum orationum perfectarum sola indicatiua est propositio. Et hoc non credo esse uerum capiendo 'propositionem' pro 'enuntiatione', immo etiam capiendo stricte, prout secundum rationem distinguitur contra 'conclusionem' uel 'quaestionem', de quibus differentiis dicetur postea. Quod ergo non sola indicatiua oratio sit propositio et enuntiatio apparet: quia omnis oratio uera uel falsa est enuntiatio, ut apparet primo Peri Hermeneias, et si fit praemissa ad conclusionem inferendam, ipsa dicitur proprio nomine 'propositio', tamquam pro alio inferendo positio. Sed certum est quod aliquae propositiones coniunctiui modi sunt manifeste uerae uel falsae et in syllogismo concludente gratia formae possunt fieri praemissae uel conclusiones; uerbi gratia, 'si omnis homo moueretur, nullus homo quiesceret, et si omnis homo curreret, omnis homo moueretur; ergo si omnis homo curreret, nullus homo quiesceret. SDD 1.3: DE PROPOSITIONE SDD 1.3.1 DE DEFINITIONE PROPOSITIONIS Propositio est oratio uerum uel falsum significans. Hoc tertium capitulum est de propositione et eius diuisione secundum substantiam, quantitatem et qualitatem, et continet septem partes principales. Prima est descriptio propositionis, secunda est diuisio propositionis in categoricam et hypotheticam, tertia est definitio subiecti et praedicati, quae sunt partes propositionis categoricae, quarta est diuisio propositionis categoricae secundum eius substantiam, quinta est diuisio propositionis categoricae secundum eius quantitatem, sexta est diuisio ipsius secundum eius qualitatem, septima est de quaesitiuis correspondentibus dictis diuisionibus; secunda incipit ibi "propositionum alia categorica", tertia ibi "subiectum est", quarta ibi "propositionum categoricarum alia de inesse", quinta ibi "propositionum categoricarum alia uniuersalis", sexta ibi "item propositionum categoricarum", septima ibi "diuisa propositione". Prima pars describit propositionem, dicens quod propositio est oratio uerum uel falsum significans. Et auctor apposuit istam clausulam "indicando", quae non debet apponi, sicut in fine praecedentis capituli dictum fuit; ideo etiam Aristoteles eam non apposuit. Notandum est etiam quod ibi definitur propositio uocalis, quia ibi ponitur 'oratio' tamquam genus, quae prius definita est quod ipsa est uox significatiua ... et caetera. Ideo bene dicit auctor quod est significans uerum uel falsum, quia significat propositionem mentalem, quae est uera uel falsa. Sed propositio mentalis non sic oportet quod significet uerum uel falsum: propositio enim mentalis significans quod deus non est non significat falsum, sed est falsa; nihil enim praeter operationem animae nostrae significat ista oratio 'deus non est' plus uel minus uel aliud quam ista oratio 'deus est'. Sed istae orationes uocales bene significant apud animam illos conceptus complexiuos quos addit secunda operatio intellectus supra simplices et categoricos conceptus. Notandum est tertio quod ibi describitur 'propositio' prout synonyme dicitur cum 'enuntiatione', et non prout distinguitur contra 'conclusionem' et 'quaestionem'. 1.3.2 DE CATEGORICIS ET HYPOTHETICIS PROPOSITIONIBUS (1) Propositionum alia categorica, alia hypothetica. (2) Categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum principales partes sui, (3) ut 'homo currit'; in hac enim propositione hoc nomen 'homo' est subiectum, 'currit' uero praedicatum et quod coniungit unum cum altero est copula. Quod patet resoluendo sic: 'homo currit', id est 'homo est currens'; hic enim 'homo' subiicitur, 'currens' uero praedicatur et hoc uerbum 'est' copulat unum cum altero. (4) Et dicitur 'categorica' a 'categorizo, -zas', quod idem est quod 'praedico, -cas', unde 'categorica', id est 'praedicatiua'. Haec secunda pars habet quattuor clausulas principales. Prima est diuisio propositionis in categoricam et hypotheticam, quae erit manifesta si prius uisum fuerit quid sit categorica et quid hypothetica. Secunda clausula describit propositionem categoricam quod ipsa est cuius partes principales sunt subiectum et praedicatum. Et per hoc apparet bene distinctio eius ab hypothetica, quia principales et maiores partes hypotheticae non sunt subiectum et praedicatum, sed plures propositiones, quarum quaelibet est composita ex subiecto et praedicato modo illo qui postea magis uidebitur. Tertia clausula exponit dictam descriptionem propositionis categoricae, exemplificando de ista propositione 'homo currit', in qua hoc nomen 'homo' est subiectum et hoc uerbum 'currit' est praedicatum. Circa quod notandum est, sicut statim innuit auctor, quod uerbum non est praedicatum proprie loquendo, sed est copula praedicati cum subiecto uel implicans in se simul copulam et praedicatum. Nam hoc uerbum 'est' tertium adiacens est copula et quod sequitur est praedicatum. Sed hoc uerbum 'est' secundum adiacens, ut cum dico 'homo est', uel etiam quodlibet aliud uerbum, implicat in se copulam cum praedicato uel cum parte principaliori praedicati; ideo ad explicandum subiectum, praedicatum et copulam, tale uerbum debet resolui in hoc uerbum 'est' tertium adiacens, si propositio sit de inesse et de praesenti, et in participium illius uerbi, ut 'homo currit' id est 'homo est currens', similiter 'homo est' id est 'homo est ens'. Sed tunc occurrunt dubitationes. Prima est quid significet talis copula. Secunda dubitatio est utrum illa copula sit pars principalis propositionis categoricae. Tertia dubitatio est de ista propositione 'legens et disputans est magister uel baccalarius' utrum sit categorica uel hypothetica; et uidetur quod sit hypothetica, quia ibi sunt duo subiecta et duo praedicata. Quarta dubitatio est similiter de ista propositione 'homo qui est albus est coloratus'; uidetur enim esse hypothetica quia ibi sunt duo subiecta et duo praedicata et duae copulae, et quia uidetur aequiualere isti 'homo est coloratus qui est albus', quae tamen est hypothetica ut uidetur. Ad primam dubitationem dicendum est quod propositio uocalis debet significare propositionem mentalem, sicut ante dictum est. Propositio autem mentalis consistit in complexione conceptuum, et ideo praesupponit in mente conceptus simplices et superaddit conceptum complexiuum quo intellectus affirmat uel negat unum illorum conceptuum de reliquo. Illi ergo conceptus praesuppositi sunt subiectum et praedicatum in propositione mentali, et uocantur 'materia' propositionis mentalis, quia praesupponuntur formae communi propositionis sicut materia in generatione substantiali praesupponitur formae. Ille autem conceptus complexiuus dicitur 'copula', et est tamquam formale in propositione categorica mentali. Et tunc apparet quod subiectum et praedicatum propositionis uocalis significant in mente subiectum et praedicatum propositionis mentalis. Haec autem copula 'est' significat conceptum complexiuum affirmatiuum, et haec copula 'non est' significat conceptum complexiuum negatiuum; et intellectus non potest formare illum conceptum complexiuum nisi formatis illis qui sunt subiectum et praedicatum, quia non est possibilis complexio praedicati ad subiectum sine praedicato et subiecto. Et hoc significabat Aristoteles dicens quod 'est' significat compositionem quandam quam sine compositis non est intelligere. Ad secundam dubitationem dicendum est quod illa copula uere est pars principalis propositionis categoricae, quia sine illa non potest esse propositio categorica, et habet se per modum formae ad subiectum et praedicatum, et forma est principalis pars compositi. Ideo bene suppleuerunt secundam clausulam dicentes quod propositio categorica est illa quae habet subiectum et praedicatum et copulam principales partes sui. Ad tertiam dubitationem dicendum est quod illa propositio est categorica; non enim continet duas categoricas, cum ibi non sit nisi una copula, nec sunt ibi plura subiecta nec plura praedicata, quoniam hoc totum 'legens et disputans' est unicum subiectum, licet hypotheticum, scilicet copulatum, et hoc totum 'magister uel baccalarius' est unicum praedicatum consimiliter, licet disiunctum. Ad quartam dubitationem dicendum est quod illa est una categorica, quia est ibi unum praedicatum, scilicet 'coloratus', quod mediante una copula dicitur de toto residuo tamquam de subiecto, scilicet de hoc toto 'homo qui est albus'; nam hoc totum 'qui est albus' est tamquam determinatio huius subiecti 'homo'. Nec est simile de ista 'homo est coloratus qui est albus', quia ibi sunt seorsum duo praedicata, quae dicuntur, etiam seorsum, de suis duobus subiectis, et non est ibi aliquod praedicatum quod mediante una copula dicatur de toto residuo. Et licet aequiualeant in ueritate, tamen non aequiualent apposito signo uniuersali: quoniam posito casu quod omnes homines albi currant et quod multi sint alii qui non currant, haec est uera 'omnis homo qui est albus currit', et ualet istam 'omnis homo albus currit'; sed haec est falsa 'omnis homo currit qui est albus', quia ualet istam 'omnis homo currit et ipse est albus'. Quarta clausula exponit quod propositio dicitur 'categorica' id est 'praedicatiua'. Dicitur autem 'praedicatiua' ex eo quod praedicatum est de eius partibus principalibus et maioribus, in quas propositio categorica immediate diuiditur, quod non est ita de hypothetica. SDD 1.3.3 DE SUBIECTO ET PRAEDICATO PROPOSITIONUM Subiectum est de quo aliquid dicitur; praedicatum est quod dicitur de alio, scilicet de subiecto. Haec tertia pars est definitio subiecti et praedicati, quae ad inuicem dicuntur correlatiue: idcirco per inuicem definiuntur, sicut dicit Porphyrius oportere fieri de genere et specie, quod quo modo debeat intelligi debet manifestari in libro Praedicamentorum uel in nono Metaphysicae. Sed notandum est quod circa subiecta et praedicata propositionum multae incidunt dubitationes. Primo enim est magna dubitatio de propositionibus in quibus ante uerbum ponitur terminus copulatus aut disiunctus quid ibi debeat poni subiectum, ut 'omnis homo uel asinus currit', secundo de illis in quibus ponitur duplex 'est' et hoc pronomen 'qui', ut 'omnis homo qui ambulat mouetur', tertio de illis in quibus ante uerbum ponitur terminus obliquus, ut 'cuiuslibet hominis asinus currit' uel 'omnem equum homo est uidens', quarto an negationes et signa posita ante uerbum uel post sint de integritate subiectorum uel praedicatorum. De prima dubitatione uidetur mihi esse dicendum quod hoc totum 'homo uel asinus' est subiectum in ista propositione 'omnis homo uel asinus currit', et hoc totum 'homo et asinus' in ista propositione 'omnis homo et asinus currit', quia de illo toto dicitur hoc praedicatum 'currens' mediante hac copula 'est', ideo huic toti conuenit definitio subiecti. Sed tunc dubitant aliqui quanta sit talis propositio et quid ibi distribuatur. Ad quod ego respondeo quod talis propositio est distinguenda secundum compositionem et diuisionem. Nam si inter istum terminum 'homo' et istum terminum 'asinus' ponatur signum diuisionis, ut punctum uel pausa, ut 'omnis homo . uel asinus currit', tunc est propositio diuisa, et est sensus ille quem omnes aliquando concedunt, scilicet 'omnis homo est qui uel asinus currit', uel potest sensus dari per unam hypotheticam, scilicet 'omnis homo currit uel asinus currit'. Unde notandum est quod saepe categorica potest exponi per hypotheticam, ut 'tantum homo est animal', 'Socrates desinit currere', 'Socratem contingit currere', et sic de multis aliis. Si autem non sit signum diuisionis, tunc hoc totum simul 'homo uel asinus' distribuitur, sub hoc sensu 'omne quod est homo uel asinus currit'. Et ita, de copulato subiecto, haec propositio sine signo diuisionis 'omnis homo et asinus currit' ualet istam 'omne quod est homo et asinus currit'; sed si signum diuisionis ponatur, tunc est incongrua, sicut ista 'Socrates et Plato currit'; oportet enim dicere 'omnis homo et asinus currunt'. Sed quanta est talis propositio 'omnis homo uel asinus currit'? Ego dico quod si sit composita, ipsa est simpliciter uniuersalis, quia totum subiectum simul distribuitur. In sensu autem diuiso ipsa est partialiter uniuersalis et partialiter indefinita, quia non totale subiectum est distributum, sed una pars est distributa et alia pars remanet indefinita. Et hoc non est inconueniens de propositionibus quarum subiecta sunt composita ex pluribus substantiuis, siue rectis siue obliquis, ut 'cuiuslibet hominis asinus currit' uel etiam 'hominis quilibet asinus currit'; prima enim est uniuersalis quantum ad obliquum et indefinita quantum ad rectum, et secunda e conuerso. Haec autem est simpliciter uniuersalis 'quilibet hominis asinus currit', quia totale subiectum simul distribuitur, et similiter ista 'quilibet asinus hominis currit', quia aequiualent et quantum ad congruitatem, ex grammatica, et quantum ad ueritatem uel falsitatem, ex logica. De secunda dubitatione credo quod in ista 'omnis homo qui est albus currit' hoc totum 'homo qui est albus' est subiectum et 'currens' praedicatum, et hoc uerbum 'est' implicitum in hoc uerbo 'currit' est copula. Sed in ista propositione 'omnis homo currit qui est albus' credo quod sunt duo subiecta et duo praedicata, et quod propositio est hypothetica, sicut post dicetur. Tertiam dubitationem ego tractaui expresse et diffuse primo Peri Hermeneias, in sexta quaestione, ad quam recurrat qui uoluerit. Credo enim quod in ista 'hominis asinus currit' hoc totum 'hominis asinus' est subiectum, quia de hoc toto dicitur manifeste hoc praedicatum 'currens' mediante hoc uerbo 'est' implicito in hoc uerbo 'currit'. Sed de ista propositione 'omnem equum homo est uidens' ego credo quod 'homo' est subiectum, et hoc uerbum 'est' est copula, et 'equum' est pars praedicati, sed hoc totum 'equum uidens' est praedicatum; 'equum' enim habet conexionem et constructionem cum 'uidens', et non cum 'homo', ad faciendum unum extremum propositionis. Nec obstat si 'equum' ponatur ante uerbum, quia aliquando totum praedicatum ponitur ante uerbum, et non solum pars eius, ut 'omnis homo animal est' uel etiam 'omnis homo animal non est'. De quarta dubitatione dicitur communiter quod negationes negantes non sunt de integritate subiecti uel praedicati, sed tenent se ex parte copulae; sed negationes non cadentes super copulam sed solum infinitantes aliquos terminos ex parte subiectorum uel praedicatorum sunt bene de integritate subiectorum uel praedicatorum propositionum. De signis uniuersalibus et particularibus solet dici quod ipsa posita ex parte subiectorum non sunt de integritate illorum subiectorum, ut in hac propositione 'omnis homo currit', iste terminus 'homo' est subiectum, et non hoc totum 'omnis homo'; et similiter si ponantur a parte praedicati positi ante copulam, ipsa non sunt de integritate praedicati, ut 'homo omne animal est'. Quia aliter propositiones contradictoriae non essent de eodem subiecto et eodem praedicato, quod esset contra proprietatem contradictionis; nam istae sunt contradictoriae 'omnis homo currit' et 'aliquis homo non currit', 'omnis homo animal non est' et 'aliquis homo omne animal est'. Sed si signum ponatur a parte praedicati post copulam, ipsum est de integritate praedicati, quia ut contradictoriae sint de eodem praedicato, oportet in sumendo contradictoriam totum quod est a parte praedicati remanere idem; uerbi gratia, istae contradicunt 'omnis homo est omnis homo' et 'quidam homo non est omnis homo', et similiter istae 'nullus homo est nullus homo' et 'quidam homo est nullus homo'. SDD 1.3.4 DE PROPOSITIONIBUS DE INESSE ET MODALIBUS (1) Propositionum categoricarum alia de inesse, alia de modo, siue modalis. (2) Categorica de inesse est illa quae est de simplici inhaerentia subiecti cum praedicato, ut 'homo est animal', 'hominem currere est possibile'. (3) Categorica de modo, siue modalis, est illa quae est de inhaerentia modificata subiecti cum praedicato, ut 'hominem necesse est esse animal' uel 'antichristus potest esse homo'. (4) Propositionum de inesse, quaedam sunt de praesenti, ut 'homo est currens', quaedam de praeterito, ut 'homo fuit currens', quaedam de futuro, ut 'homo erit currens'. Ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est diuisio propositionis categoricae penes eius substantiam, id est penes eius formaliorem partem, scilicet copulam, quae manifesta erit ex sequentibus clausulis. Secunda clausula describit propositionem categoricam de inesse. Et capitur hic 'propositio de inesse' large, prout extendit se ad propositiones de futuro et de praeterito; nam sic propositio de inesse distinguitur contra illas de modo. Et est propositio de inesse illa in qua praedicatum simpliciter, sine modificatione, enuntiatur de subiecto, ut 'homo est currens'. Tertia clausula describit propositionem modalem, dicens quod propositio modalis est illa in qua praedicatum denotatur inesse subiecto non simpliciter, sed cum modificatione et determinatione, ut possibiliter, contingenter uel necessario inesse. Et de his latius, in octauo capitulo, dicetur. Quarta clausula adhuc subdiuidit propositionem de inesse penes eius copulam. Nam alia habet copulam praesentis temporis, et illa dicitur 'de praesenti', ut 'homo est currens', 'homo est mortuus', alia habet copulam praeteriti temporis, et illa dicitur 'de praeterito', ut 'homo fuit albus', 'homo cucurrit', id est 'homo fuit currens', alia habet copulam futuri temporis, et illa dicitur 'de futuro', ut 'homo erit mortuus', 'homo curret', id est 'homo erit currens'. Circa istam quartam clausulam notandum est quod aliquando copulae in propositionibus categoricis sunt compositae, copulatiue uel disiunctiue, ex diuersis copulis, et tunc tales propositiones non sunt simpliciter de praesenti, de praeterito uel de futuro, uel de modo, sed hypothetice. Verbi gratia, aliquae habent copulam hypotheticam propositionum de inesse, ut 'B est uel fuit A', 'B est uel erit A', et talis est de praesenti et praeterito disiunctim uel de praesenti et futuro disiunctim; aliquae habent copulam hypotheticam propositionum de modo, ut propositiones de contingenti; aliae habent copulam propositionum de inesse et de modo simul, ut 'B est uel potest esse A', et talis non est simpliciter de modo uel de inesse, sed de praesenti et possibili disiunctiue. Et tales sunt categoricae, propter unitatem subiecti et unitatem praedicati, nec tales sunt de extremo hypothetico sed de utroque extremo simpliciter categorico, sed sunt de copula hypothetica. SDD 1.3.5 DE QUANTITATE PROPOSITIONUM (1) Propositionum categoricarum alia uniuersalis, alia particularis, alia indefinita, alia singularis. (2) Propositio uniuersalis est illa in qua subiicitur terminus communis signo uniuersali determinatus, ut 'omnis homo currit'. (3) Terminus communis est qui aptus natus est praedicari de pluribus, ut 'homo' de Socrate et Platone. (4) Signa uniuersalia sunt haec 'omnis', 'nullus', 'nihil', 'quilibet', 'uterque', 'neuter', et consimilia. (5) Propositio particularis est illa in qua subiicitur terminus communis signo particulari determinatus, ut 'quidam homo currit'. (6) Signa particularia sunt haec 'aliquis', 'quidam', 'alter', 'reliquus' et similia. (7) Propositio indefinita est illa in qua subiicitur terminus communis sine signo, ut 'homo currit'. (8) Propositio singularis est illa in qua subiicitur terminus discretus, siue singularis, uel terminus communis cum pronomine demonstratiuo, ut 'Socrates currit' uel 'iste homo currit'. (9) Terminus singularis est qui aptus natus est de uno solo praedicari, ut 'Socrates' uel 'Plato'. Ista quinta pars continet nouem paruas clausulas. Prima est diuisio propositionum categoricarum penes earum quantitatem, et erit manifesta per sequentes clausulas. Secunda clausula est definitio propositionis uniuersalis. Circa quam dubitatur: quia ista est sine signo uniuersali 'non homo currit', et ista etiam 'nemo currit', et tamen sunt uniuersales; istae autem sunt cum signis uniuersalibus 'non omnis homo currit' et 'non nullus homo currit', et tamen non sunt uniuersales, sed particulares. Respondetur quod haec dictio 'non', uel sibi aequiualens, si sit negans, cadens super copulam, praeposita termino communi non aliunde distributo distribuit ipsum; ideo aequiualet signo uniuersali negatiuo. Ideo haec est uniuersalis 'non homo currit' si negatio sit negans, scilicet cadens super copulam; et similiter haec propositio 'nemo currit' est uniuersalis, quia negatio implicita in 'nemo' est negans secundum communem usum istius dictionis 'nemo'. Sed haec oratio 'non homo currit' esset indefinita si haec dictio 'non' esset solum infinitans hanc dictionem 'homo'. Similiter etiam dicendum est quod negatio cadens super copulam praeposita signo distributiuo aufert eius distributionem et reddit eam propositionem particularem; ideo istae sunt particulares 'non omnis homo currit' et 'non nullus homo currit', quia signa effecta sunt tamquam particularia. Et ideo euidentior esset haec descriptio propositionis uniuersalis 'propositio uniuersalis est illa in qua subiicitur terminus communis distributus'. Tertia clausula describit terminum communem, sed hoc pertinet ad tractatum de praedicabilibus. Quarta clausula exemplificat de signis uniuersalibus, inter quae enumerat hoc nomen 'nihil', quod secundum ueritatem non est signum distributiuum, sed implicat in se terminum categorematicum cum negatione negante; idem enim ualet 'nihil currit' sicut 'nullum ens currit' uel 'nulla res currit'. Quinta clausula est descriptio propositionis particularis, quae est manifesta si signum uniuersale cum negatione praeposita uocemus 'signum particulare'; sic enim istae sunt particulares, ut dictum est, 'non omnis homo currit' et 'non nullus homo currit'. Sexta clausula exemplificat de signis particularibus. Et est notandum quod ista nomina 'aliquid', 'quoddam', 'omne' et 'quidquid', et alia huius modi, substantiuata in neutro genere non sunt signa tantum, sed implicant in se cum signis terminos categorematicos; resoluuntur enim 'aliquid' id est 'aliqua res', 'nihil' id est 'nulla res', 'quidquid' id est 'quaecumque res', 'quodlibet' id est 'quaelibet res'. Septima clausula est definitio propositionis indefinitae, quae est manifesta nisi quia ante dictum est quod aliquando propositio de subiecto complexo est partialiter uniuersalis et partialiter indefinita uel particularis, ut haec propositio 'cuiuslibet hominis asinus currit' est uniuersalis quantum ad obliquum et indefinita quantum ad rectum, et ista e conuerso 'hominis quilibet asinus currit'. Et si quaeras an magis debeat dici uniuersalis quam indefinita uel e conuerso, ego respondeo quod potius debet denominari a recto, prout totum solemus denominare a parte principaliori; ideo prima dicetur indefinita de obliquo distributo et secunda dicetur uniuersalis de obliquo indefinito; neutra tamen est simpliciter uniuersalis uel simpliciter indefinita. Octaua clausula est descriptio propositionis singularis, quae forte sufficeret dicendo quod propositio singularis est illa in qua subiicitur terminus singularis, sine ulteriore additione. Quia secundum Porphyrium congregatum ex termino communi et pronomine demonstratiuo est terminus singularis, ut 'hoc album' et 'hoc ueniens'. Nona et ultima clausula est descriptio termini singularis, quae debet manifestari in tractatu de praedicabilibus. SDD 1.3.6 DE QUALITATE PROPOSITIONUM Item, propositionum alia affirmatiua, alia negatiua; affirmatiua est illa in qua praedicatum affirmatur de subiecto, ut 'homo currit', negatiua est illa in qua praedicatum negatur de subiecto, ut 'homo non currit'. Ista sexta pars diuidit propositionem categoricam secundum eius qualitatem, et satis est manifesta hoc notato quod haec dictio 'non', uel expressa uel in aliquo termino implicita, solet uocari 'negatio'. Unde hoc nomen 'negatio' est aequiuocum: aliquando enim accipitur pro totali propositione negatiua, et aliquando pro praedicta dictione 'non'. Cum ergo formale propositionis sit copula uerbalis, si negatio, scilicet haec dictio 'non', cadat super copulam, propositio dicitur 'negatiua', et si non, tunc dicitur 'affirmatiua'. Et tunc circa hoc notandum est quod negatio nihil operatur super praecedentia eam. Ideo non potest esse propositio negatiua nisi negatio praecedat uerbum quod est copula uel quod implicat copulam. Et si immediate praecedat copulam, tunc semper reddit propositionem negatiuam, ut 'homo non currit', et si praecedat totam propositionem, ut 'non homo currit', tunc uel intelligitur cadere solum super subiectum, et ipsum infinitare, et tunc est propositio affirmatiua de subiecto infinito, et ualet istam 'aliquid quod non est homo currit', uel intelligitur cadere super totam propositionem, et per consequens super copulam, et tunc reddit propositionem negatiuam et distribuit subiectum et praedicatum, et ideo ualet istam 'nullus homo currit', et etiam istam 'omnis homo non currit'. Sed tu quaereres "quem sensum de praedictis sensibus debet habere ista 'non homo currit' de uirtute sermonis, an debeat dici affirmatiua uel negatiua?". Respondeo quod proprius sensus est quod negatio cadat super omne quod inuenit post se si sit sermo continuus, ideo secundum proprium sensum est negatiua. Sed secundum uoluntatem loquentis uel pactum inter disputantes, uel per signum diuisionis aut pausam inter 'non homo' et 'currit', propositio concedenda est affirmatiua de subiecto infinito. 1.3.7 DE DIVISIONE PROPOSITIONUM Diuisa propositione tripliciter, sciendum est quod triplex est quaesitiuum per quod quaerimus de ipsa propositione, scilicet 'quae', 'qualis', 'quanta'. 'Quae' quaerit de substantia propositionis, ideo respondetur 'categorica' uel 'hypothetica', 'qualis' quaerit de qualitate, ideo respondetur 'affirmatiua' uel 'negatiua', et 'quanta' quaerit de quantitate, ideo respondetur 'uniuersalis', 'particularis', 'indefinita' uel 'singularis'. Unde uersus "quae ca uel hyp, qualis ne uel aff, u quanta par in sin". Haec ultima pars est tota clara si suppleatur uersus sic: ad 'quae' respondetur 'ca', id est 'categorica', uel 'hyp', id est 'hypothetica', ad 'qualis' respondetur 'ne', id est 'negatiua', uel 'aff', id est 'affirmatiua', ad 'quanta' respondetur 'u', id est 'uniuersalis', uel 'par', id est 'particularis', uel 'in' id est 'indefinita', uel 'sin', id est 'singularis'. SDD 1.4: DE OPPOSITIONIBUS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM SDD 1.4.1 DE CONVERSIONIBUS (1) Item propositionum categoricarum aliae participant utroque termino, ut 'homo est animal' 'homo non est animal', aliae uero altero tantum, ut 'homo currit' 'homo disputat', aliae uero nullo, ut 'homo currit' 'animal mouetur'. (2) Item propositionum utroque termino communicantium quaedam participant secundum eundem ordinem, ut 'homo currit' 'homo non currit', quaedam uero ordine conuerso, ut 'homo est animal' 'animal est homo'. Hoc quartum capitulum solet uocari 'de oppositionibus propositionum categoricarum', uel possumus dicere quod hoc capitulum est de habitudinibus propositionum ad inuicem eorundem praedicatorum et eorundem subiectorum. Et continet quattuor partes principales: in prima praemittuntur duae diuisiones ad remouendum propositiones de quibus hic non intenditur, secunda diuidit propositiones de quibus hic intenditur in contrarias, subcontrarias, contradictorias et subalternas, tertia distinguit triplicem materiam propositionum, quarta dat legem contrariarum, subcontrariarum, contradictoriarum et subalternarum; secunda ibi "item propositionum participantium", tertia ibi "propositionum triplex", quarta ibi "lex et natura contrariarum". Prima pars continet duas diuisiones, quarum prima est manifesta, intelligendo per 'terminos' propositionum subiecta et praedicata earum, et per 'participare' duas propositiones 'utroque termino' quod una habeat eosdem terminos, siue consimiles, sicut alia, et per 'nullo termino participare' quod neutra habeat aliquem terminum similem sicut alia, et per 'participare altero tantum' quod habeant unum similem et non alium. Et intendit auctor hic solum de participantibus utroque termino. Secunda etiam diuisio est plana, intelligendo per 'eundem ordinem' quod idem sit subiectum in utraque propositione et idem etiam praedicatum in utraque, et per 'ordinem conuersum' intelligendo quod illud quod est subiectum in una sit praedicatum in alia et e conuerso. Et intendit auctor in isto capitulo agere solum de participantibus utroque termino eodem ordine, sed post agetur de participantibus ordine conuerso. SDD 1.4.2 DE CONTRADICTORIIS, CONTRARIIS, SUBCONTRARIIS (1) Item propositionum participantium utroque termino secundum eundem ordinem aliae sunt contrariae, aliae subcontrariae, aliae contradictoriae, aliae subalternae. (2) Contrariae sunt uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua eiusdem subiecti et eiusdem praedicati, ut 'omnis homo currit' 'nullus homo currit'. (3) Subcontrariae sunt particularis affirmatiua et particularis negatiua, ut 'quidam homo currit' 'quidam homo non currit'. (4) Contradictoriae sunt uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua, ut 'omnis homo currit' 'quidam homo non currit', uel uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua, ut 'nullus homo currit' 'quidam homo currit'. (5) Subalternae sunt uniuersalis affirmatiua et particularis affirmatiua, ut 'omnis homo currit' 'quidam homo currit', uel uniuersalis negatiua et particularis negatiua, ut 'nullus homo currit' 'quidam homo non currit'. Quae omnia patent in figura sequenti: omnis homo currit nullus homo currit quidam homo currit quidam homo non currit In hac secunda parte apparent esse sex clausulae: prima est diuisio quattuor membrorum, aliae quattuor sunt descriptiones illorum quattuor membrorum et sexta est formatio figurae. Quantum ad primam clausulam, notandum est quod haec diuisio est sufficiens diuisio propositionum utroque termino participantium secundum eundem ordinem et non aequipollentium. Quia omnes duae propositiones si sint eorundem subiectorum et eorundem praedicatorum, id est similium, oportet quod sint uel de subiectis singularibus uel de subiectis uniuersalibus. Si sint de subiectis singularibus, tunc sunt ambae singulares et sunt contradictoriae si sint diuersae qualitatis; ideo in descriptione contradictoriarum debet suppleri quod contradictoriae sunt uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua, uel uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua uel singularis affirmatiua et singularis negatiua. Si uero illae propositiones sint de subiectis communibus, tunc quamlibet oportet esse uniuersalem uel particularem uel indefinitam; modo idem est iudicium de indefinitis et particularibus quantum ad ueritatem et falsitatem et quantum ad oppositiones et consequentias; ideo sufficiebat loqui de particularibus, reputando indefinitas tamquam particulares. Si ergo propositiones sint de subiectis communibus, tunc uel ambae sunt uniuersales uel ambae sunt particulares uel una uniuersalis et alia particularis. Si sint ambae uniuersales et eiusdem qualitatis, tunc aequipollent, et si sint diuersae qualitatis, scilicet una affirmatiua et alia negatiua, tunc sunt contrariae. Similiter si sint ambae particulares et eiusdem qualitatis, aequipollent, et si sint diuersae qualitatis, sunt subcontrariae. Si uero una sit uniuersalis et alia particularis, tunc uel sunt eiusdem qualitatis, et tunc sunt subalternae, uel sunt diuersae qualitatis, et tunc sunt contradictoriae. Sed dubitatur quae sit contradictoria istius 'cuiuslibet hominis asinus currit'. Et prima facie uidetur quod ista sit eius contradictoria 'alicuius hominis asinus non currit'. Sed contra: quia ambae possunt simul esse uerae, scilicet ponendo talem casum quod quilibet homo habeat duos asinos, unum currentem et alium non currentem. Solutio: dico quod non contradicunt, sicut bene arguebatur: quia una est particularis simpliciter, scilicet de recto et de obliquo, et alia non est simpliciter uniuersalis, sed est uniuersalis solum de obliquo. Est ergo danda regula ad contradicendum quod omnis terminus, siue rectus siue obliquus, qui sumitur in una uniuersaliter, id est distributiue, sumatur in alia particulariter, uel indefinite, id est determinate, et e conuerso. Ideo istae contradicunt 'cuiuslibet hominis asinus currit' 'alicuius hominis nullus asinus currit', et similiter istae duae 'cuiuslibet hominis quilibet asinus currit' et 'hominis asinus non currit'; et ita etiam huius propositionis 'cuiuslibet contradictionis altera pars est uera' contradictoria est haec 'alicuius contradictionis neutra pars est uera', et similiter huius 'omnis homo animal non est' contradictoria est haec 'aliquis homo omne animal est'. Similiter dubitatur an istae duae sint contrariae 'cuiuslibet hominis asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit'. Et ego respondeo quod bene habent modum contrariarum quantum ad legem, ideo large dicuntur contrariae'; possunt enim simul esse falsae, sed non possunt simul esse uerae. Tamen propriissime loquendo non sunt contrariae: quia contraria proprie dicta debent maxime distare, ut patet decimo Metaphysicae; debent ergo distare quantum ad omnia supposita, scilicet quod una de omnibus affirmet et alia de omnibus neget, uniuersaliter (quod non facit contradictio; ideo contradictio non est secundum maximam distantiam, immo sine distantia, quia nihil est medium contradictionis). Modo, in proposito, licet dictae propositiones sint secundum maximam distantiam quantum ad supposita 'hominis', tamen non sunt secundum maximam distantiam quantum ad supposita 'asini'. Sed istae essent simpliciter maxime distantes et propriissime contrariae 'cuiuslibet hominis omnis asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit'. SDD 1.4.3 DE MATERIA PROPOSITIONUM (1) Propositionum triplex est materia, scilicet naturalis, contingens et remota. (2) Naturalis materia est in qua praedicatum est de esse subiecti uel proprium eius, ut 'homo est animal' uel 'homo est risibilis'. (3) Contingens est in qua praedicatum potest adesse uel abesse subiecto, ut 'homo est albus'. (4) Remota est in qua praedicatum non potest conuenire cum subiecto, ut 'homo est asinus'. Haec tertia pars continet quattuor clausulas, scilicet diuisionem trium membrorum et cuiuslibet illorum membrorum declarationem. Quantum ad primam clausulam, notandum est, sicut ante dictum fuit, quod per 'materiam' propositionis categoricae nos debemus intelligere subiectum et praedicatum, formale autem dicebatur esse copula. Secunda ergo clausula debet exponi quod propositio est in materia naturali quae est per se uera, siue in primo modo dicendi 'per se' siue in secundo modo. Unde primum modum dicendi 'per se' intendit cum dicit "in qua praedicatum est de esse subiecti", id est de definitione ipsius; secundum uero modum intendit cum dicit "uel proprium eius". Tertia uero clausula exponitur quod propositio dicitur in contingenti materia si propositio sit contingens et non per se uera, etiam supposita constantia terminorum; et hoc intendit per "posse adesse uel abesse". Videre autem an propositio sit per se uel per accidens uera spectat ad librum Posteriorum; et cum ibi concessum sit quod omnis propositio necessaria est per se et omnis contingens per accidens, sequitur quod omnis propositio necessaria est in materia naturali et omnis possibilis non necessaria est in contingenti materia, et tunc, ex quarta clausula, apparet quod omnis impossibilis est in materia remota. Dico haec omnia de affirmatiuis. Quia affirmatiuae et negatiuae eis oppositae sunt ex eisdem terminis et, per consequens, in eadem materia; ideo manifestum est quod negatiuae impossibiles sunt in materia naturali, et negatiuae necessariae sunt in materia remota et negatiuae contingentes sunt in materia contingenti. Et sunt haec omnia intelligenda de propositionibus categoricis et de inesse; haec enim est necessaria 'homo potest currere' licet sit in materia contingenti, etiam supposita constantia terminorum. SDD 1.4.4 DE LEGIBUS OPPOSITORUM (1) Lex et natura contrariarum talis est quod si una est uera, reliqua est falsa, sed non e conuerso; possunt enim ambae simul esse falsae in contingenti materia, ut 'omnis homo est albus' 'nullus homo est albus'. (2) Lex subcontrariarum talis est quod si una est falsa, reliqua est uera, sed non e conuerso; possunt enim ambae simul esse uerae in contingenti materia, ut 'quidam homo currit' 'quidam homo non currit'. (3) Lex contradictoriarum talis est quod si una est uera, reliqua est falsa, et e conuerso; in nulla enim materia possunt simul esse uerae uel falsae. (4) Lex subalternarum talis est quod si uniuersalis est uera, particularis est uera, sed non e conuerso; potest enim particularis esse uera uniuersali exsistente falsa; et si particularis est falsa, uniuersalis est falsa, sed non e conuerso. Ista quarta pars habet manifeste quattuor clausulas, scilicet legem contrariarum, legem subcontrariarum, legem contradictoriarum et legem subalternarum. Quantum ad primam clausulam, notandum est quod in multis libris post istam clausulam apponitur quod necesse est in materia naturali et remota si una est uera alteram esse falsam, et e conuerso. Et hoc est bene uerum de materia remota, quia semper oportet affirmatiuam esse falsam et negatiuam esse ueram. Et similiter hoc est uerum in materia naturali si praedicatum sit conuertibile cum subiecto uel communius, quia oportet affirmatiuam esse ueram et negatiuam esse falsam; sed in materia naturali si subiectum sit communius praedicato, necesse est utramque esse falsam, ut 'omne animal est homo' 'nullum animal est homo'. Similiter, quantum ad secundam clausulam, dicendum est quod subcontrariae non possunt simul esse uerae in materia remota, nec in materia naturali si praedicatum sit conuertibile cum subiecto uel communius. Sed si subiectum sit communius, necesse est eas simul esse ueras, ut 'animal est homo' 'animal non est homo'. Ex tertia clausula inferendum est quod cum quasi infinitis instantiis appareant aliquae esse contradictoriae quae tamen in aliquibus casibus inuenirentur simul uerae uel simul falsae, quod earum non est bene accepta contradictio, sed quaerendae sunt aliae eis contradicentes. Et illae apparentiae falsae debent solui per artem sophisticam. Ex quarta clausula infertur ista regula quod ab uniuersali ad particularem in subalternis semper est bona consequentia et formalis, sed numquam e conuerso. Potest tamen gratia materiae esse bona consequentia a particulari ad uniuersalem, scilicet in materia remota, uel in materia naturali ubi praedicatum est conuertibile cum subiecto uel superius. SDD 1.5: DE AEQUIPOLLENTIIS PROPOSITIONUM CATEGORICARUM DE INESSE SDD 1.5.1 Sequitur de aequipollentiis. Unde aequipollentia solet sic describi quod est aequiualentia duarum propositionum in ueritate uel falsitate. Hoc quintum capitulum est de aequipollentiis propositionum. Et continet quinque partes: prima est descriptio aequipollentiae, aliae quattuor sunt quattuor regulae aequipollentiarum; secunda ibi "unde de aequipollentiis", tertia ibi "secunda regula", quarta ibi "tertia regula", quinta ibi "ex istis regulis". Circa primam partem notandum est quod aliquando propositiones aequipollent gratia materiae quae non aequipollent gratia formae, et non dicuntur proprie aequipollentes, ut subalternae in materia remota, uel in naturali ubi subiectum non fuerit communius praedicato. Sed auctor intendit solum de aequipollentia formali, et tunc debet sic intelligi descriptio quod aequipollentia est aequiualentia duarum propositionum in ueritate uel falsitate sic quod utraque sequatur ad reliquam formali consequentia, ita quod necesse sit ipsis simul formatis si una est uera, alteram esse ueram, et si una est falsa, alteram esse falsam. Notandum est etiam quod nullae duae propositiones sunt sic aequipollentes nisi participent utroque termino. Sed possunt esse aequipollentes tam participando utroque termino secundum eundem ordinem quam secundum ordinem conuersum. Sed auctor in hoc capitulo non tractat nisi de participantibus secundum eundem ordinem. De participantibus autem ordine conuerso possumus breuiter dicere quod illae aequipollent quarum utraque potest bene conuerti in reliquam, et aliter non. Notandum est etiam circa illas regulas aequipollentiarum quod quando ante copulam alicuius propositionis categoricae ponuntur duo termini distribuibiles non eadem distributione, sicut in propositionibus de obliquo ubi obliquus cum recto ponitur ante copulam, ut in talibus 'hominis asinus currit', uel ubi praedicatum ponitur ante copulam, ut in talibus 'homo animal est', et similiter in propositionibus modalibus ex istis modis 'possibile', 'impossibile', 'necesse' resultantibus, tunc combinando simul aequipollentiam talium duorum terminorum sunt duplices aequipollentiae attendendae. Nam penes appositionem et depositionem negationum et syncategorematum ad tales terminos resultat affirmatio et negatio propositionis, ex quo ponuntur ante copulam. Et tunc ex talibus potest fieri una magna figura octo conorum, et in quolibet cono sunt nouem propositiones, omnino sicut in figura modalium. Et tunc, consequenter, ex octo conis resultant uiginti octo combinationes, quarum oppositionum sunt omnino consimiles regulae sicut ponuntur de propositionibus modalibus. Nam suo modo consimilis est figura hic et ibi, proportionando ad idem suo modo obliquum in propositionibus de obliquo positum ante rectum, et subiectum in propositionibus de modo loquendi inconsueto, et subiectum in propositionibus modalibus, et similiter proportionando ad idem suo modo rectum in propositionibus de obliquo, et praedicatum in propositionibus de modo loquendi inconsueto, et modum in propositionibus modalibus. In qua quidem figura, immediate sequenti diligens scrutator de quibuslibet propositionibus de obliquo per se distribuibili sine recto uel de modo loquendi inconsueto (scilicet ubi praedicatum ponitur ante copulam) participantibus utroque termino eodem ordine perfecte speculabitur quo modo se habeant quantum ad legem alicuius oppositionis. /FIGURA/ SDD 1.5.2 Unde de aequipollentiis tales dantur regulae. Prima est haec: si alicui signo, tam uniuersali quam particulari, praeponatur negatio, aequipollet suo contradictorio; ideo istae aequipollent 'non omnis homo currit' 'quidam homo non currit', et similiter istae 'non nullus homo currit' 'quidam homo currit'. Notandum est quod regula non est uera de proprietate sermonis; nulla enim propositio aequipollet suo contradictorio. Sed ponitur ad sensum uerum, scilicet quod si aliqua propositio est alteri contradictoria, tunc congregatum ex ea et negatione praeposita aequipollet illi alteri quae erat contradictoria primae, cui praeposita est negatio. Et ista regula sic correcta est uniuersaliter uera, siue in propositionibus categoricis siue in hypotheticis, siue in propositione sit aliquod signum siue non, quia non potest melius et firmius sumi contradictio ad aliquam propositionem quam sibi praeponendo negationem quae intelligatur cadere super totam propositionem. Immo si ista negatio 'non' non esset a principio propositionis, regula prior non haberet ueritatem; uerbi gratia, istae non contradicunt 'hominis quilibet asinus currit' et 'hominis non quilibet asinus currit', sed istae contradicunt 'hominis quilibet asinus currit' et 'non hominis quilibet asinus currit', dum tamen ista negatio 'non' intelligatur cadere super totam propositionem, quia si intelligatur cadere solum super istum terminum 'hominis', infinitando ipsum, ipsa esset affirmatiua et non contradiceret isti 'hominis quilibet asinus currit'. Notandum est ergo quod cum eiusdem propositionis non possint esse plures contradictoriae nisi aequipolleant, sequitur regula praedicta, scilicet quod quacumque propositione data propositio congregata ex illa et negatione praecedente eam aequipollebit omni contradictoriae propositionis datae. Notandum est etiam quod negatio habet talem potestatem quod omne sequens eam, si sine ea non esset distributum, ipsa distribuit illud, et si esset distributum, ipsa remouet distributionem, et quod esset affirmatum negat, et quod esset negatum affirmat. Et sic mutat qualitatem propositionis, si praecedat copulam, et mutat etiam quantitatem omnium terminorum communium quos praecedit. Ideo, cum contradictoriae debeant differre secundum qualitatem et secundum omnium terminorum communium quantitatem, manifestum est quod negatio praecedens uere operatur contradictionem. SDD 1.5.3 Secunda regula talis est: si signo uniuersali postponatur negatio, aequipollet suo contrario; ideo istae aequipollent 'omnis homo non currit' 'nullus homo currit', et similiter istae 'nullus homo non currit' et 'omnis homo currit'. Causa huius regulae est quia negatio, cum non praecedat signum, non remouet eius uniuersalitatem, sed, quia praecedit copulam, mutat qualitatem propositionis; ideo illae remanent ambae uniuersales, una affirmatiua et alia negatiua, et tales sunt contrariae. SDD 1.5.4 Tertia regula talis est: si alicui signo, uniuersali uel particulari, praeponatur et postponatur negatio, aequipollet suo subalterno, ut 'non omnis homo non currit' 'quidam homo currit', uel 'non nullus homo non currit' 'quidam homo non currit', uel etiam 'non quidam homo non currit' 'omnis homo currit'. Et causa huius regulae est quia illae duae negationes praecedentes copulam destruunt se in ordine ad copulam, ideo dimittunt qualitatem propositionis eandem. Istae enim ambae sunt affirmatiuae 'omnis homo currit' et 'non omnis homo non currit', et istae ambae negatiuae 'nullus homo currit' et 'non nullus homo non currit'. Sed quia sola negatio praecedit signum, ideo mutat quantitatem propositionis. Modo tales sunt subalternae, scilicet eiusdem qualitatis et diuersae quantitatis, una uniuersalis et alia particularis. SDD 1.5.5 Ex istis regulis sequitur alia regula talis: si duo signa uniuersalia negatiua ponantur in eadem propositione, unum a parte subiecti et alterum a parte praedicati, primum aequipollet suo contrario et secundum suo contradictorio. Unde ista 'nihil est nihil' aequipollet huic 'quodlibet est aliquid', quia, per secundam regulam, 'nihil ... non' ualet 'quodlibet', sicut 'nullus ... non' ualet 'omnis', et, per primam regulam, 'non nihil' et 'aliquid' aequipollent. Unde uersus "prae contradic, post contra, prae postque subalter". Notandum est bene quod si subiectum et praedicatum praecedant copulam, regula habet ueritatem, ut 'nihil nihil est', 'nullum ens nullum ens est', 'nulla chimaera nulla chimaera est'. Et causa dictae regulae est quia cum ambae negationes cadant super copulam, interimunt se inuicem quantum ad qualitatem propositionis; ideo propositio remanet affirmatiua; deinde, quia secunda negatio non cadit super primum signum, quod est a parti subiecti, illud subiectum remanet distributum, sed quia secunda negatio cadit super secundum signum, eo quod praecedit ipsum, ideo tollit eius distributionem. Propter quod apparet quod illa signa negatiua possunt mutari in affirmatiua, et debet primum manere uniuersale et secundum particulare, ut 'nihil nihil est; ergo quodlibet aliquid est', et, e conuerso, etiam 'quodlibet aliquid est; ergo nihil nihil est'. Et quia idem est iudicium de particulari et indefinita, ideo sequitur 'omnis homo animal est; ergo nullus homo nullum animal est', et e conuerso. Sed si secunda negatio non praecedat copulam, tunc regula non ualet gratia formae. Quoniam una est negatiua de praedicato infinito, ut ista 'nihil est nihil' uel ista 'nulla chimaera est nulla chimaera', et secunda est affirmatiua de praedicato finito, ut 'quodlibet est aliquid' uel 'omnis chimaera est aliqua chimaera', et tales non conuertuntur ad inuicem nisi supposita constantia terminorum. Haec enim est uera 'nulla chimaera est nullus homo', quia sua contradictoria est falsa, scilicet 'quaedam chimaera est nullus homo', cum sit affirmatiua cuius subiectum pro nullo supponit, et haec est falsa 'omnis chimaera est aliquis homo'; ergo non sequitur 'nulla chimaera est nullus homo; ergo omnis chimaera est aliquis homo', quia non sequitur ex uero falsum; consequentia tamen ualeret supposita constantia terminorum, scilicet quod quilibet terminus pro aliquo supponeret. SDD 1.6: DE CONVERSIONIBUS PROPOSITIONUM SDD 1.6.1 Item, propositionum participantium utroque termino ordine conuerso triplex est conuersio, scilicet simplex, per accidens et per contrapositionem. Hoc sextum capitulum est de conuersionibus propositionum. Et continet quinque partes: prima est enumeratio triplicis conuersionis, secunda est de conuersione simplici, tertia est de conuersione per accidens, quarta est de conuersione per contrapositionem, quinta est de quibusdam regulis. Secunda ibi "conuersio simplex", tertia ibi "conuersio per accidens", quarta ibi "conuersio per contrapositionem", quinta ibi "sciendum est". Circa totum capitulum, notandum est quod dupliciter ponitur ab Aristotele conuersio propositionum. Uno modo secundum mutationem qualitatis, manente eadem quantitate propositionis et eodem situ terminorum, et illa conuersio conuenit propositionibus de contingenti ad utrumlibet, de qua postea dicetur. Alio modo fit conuersio manente eadem qualitate sed mutato situ terminorum, scilicet quod de subiecto unius fiat praedicatum alterius et e conuerso, ut 'quidam homo est animal; ergo quoddam animal est homo'; et de hac conuersione intenditur hic. Et haec conuersio ab aliquibus describitur sic "conuersio est mutatio subiecti in praedicatum et praedicati in subiectum manente eadem ueritate et falsitate". Quod non est omnino bene dictum, quia ista est bona conuersio 'omne animal est homo; ergo quidam homo est animal', et tamen prima est falsa et secunda uera. Et ideo melius describitur conuersio formalis, de qua hic intenditur, sic: conuersio formalis est duarum propositionum utroque termino participantium ordine conuerso unius ad alteram formalis consequentia. Et si uolumus extendere 'conuersionem' ad illam quae fit aliquando gratia materiae, ut in remota materia particularis negatiua conuertitur simpliciter, et etiam in terminis conuertibilibus uniuersalis affirmatiua, tunc a definitione praedicta auferatur ista dictio 'formalis'. Ponitur ergo in hac descriptione 'consequentia' ad modum generis et ad differentiam habitudinis duarum propositionum quarum secunda non sequitur ad primam. Ponitur 'formalis' ad differentiam consequentiae quae solum tenet gratia terminorum. Ponitur "duarum propositionum unius ad alteram" ad differentiam consequentiae syllogisticae. Ponitur "utroque termino participantium ordine conuerso", id est quod de subiecto primae fiat praedicatum secundae et de praedicato subiectum, ad differentiam consequentiarum quae fiunt per aequipollentias retento eodem situ terminorum. Et quia nunc locutum est de consequentia formali et materiali, uidendum est quo modo conueniant et differant. Conueniunt enim in hoc quod impossibile est antecedens esse uerum consequente exsistente falso. Sed differunt quia consequentia 'formalis' uocatur quae si ex quibuscumque terminis formarentur, propositiones similis formae ualeret similiter consequentia. Verbi gratia, sicut sequitur 'quod est homo est animal; ergo quod est animal est homo', ita sequitur 'quod est B est A; ergo quod est A est B', et sic de omnibus aliis terminis. Sed consequentia uocatur 'materialis', siue 'gratia materiae', quae ualet in aliquibus terminis et non in aliis, cum tamen propositiones remaneant similis formae. Verbi gratia, sequitur gratia materiae 'homo currit; ergo animal mouetur', quia mutatis terminis, retenta simili forma propositionum, non ualet semper consequentia, ut 'asinus comedit; ergo lapis uidetur'. Voco autem 'terminos' subiectum et praedicatum, quae se habent sicut materia propositionis, et uoco 'similem formam propositionum manere' si maneat eadem qualitas et quantitas, et eadem syncategoremata, et similiter ordinata, et etiam idem numerus et similis situs terminorum categorematicorum. SDD 1.6.2 Conuersio simplex est facere de subiecto praedicatum et de praedicato subiectum, manente eadem qualitate et quantitate propositionum. Et sic conuertitur uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua, ut 'nullus homo est lapis; ergo nullus lapis est homo' et 'aliquis homo est animal; ergo aliquod animal est homo'. Notandum est primo quod in conuersione simplici utraque propositio sequitur ad reliquam, quod non oportet esse ita in conuersione per accidens; licet enim ad uniuersalem sequatur particularis, tamen non sequitur e conuerso. Secundo uidendum est quare uniuersalis negatiua et particularis affirmatiua conuertuntur simpliciter et non uniuersalis affirmatiua neque particularis negatiua. Causa est quia in conuersione uniuersalis negatiuae et particularis affirmatiuae termini remanent in conuertente et conuersa eodem modo supponentes, scilicet ambo distributiue in uniuersalibus negatiuis et ambo determinate in particularibus affirmatiuis. Immo in uniuersali negatiua designatur quod pro nullo eodem supponunt subiectum et praedicatum, propter quod, si est ita, utrumque potest a reliquo uniuersaliter remoueri uniuersaliter, et particularis affirmatiua designat quod pro aliquo eodem uterque terminus supponit, licet non pro quocumque supponat unus et alter; ideo, si ita est, uterque alteri attribuitur particulariter et uere. Sed causa quare uniuersalis affirmatiua non sic conuertitur simpliciter est quia praedicatum non est distributum, ut cum dico 'omnis homo est animal', et si in conuertente fieret subiectum in propositione uniuersali, distribueretur, ut dicendo 'omne animal est homo', et ex non distributo non sequitur distributum, ut 'aliquis homo ...; ergo omnis homo ...'. Et propter similem causam etiam particularis negatiua non conuertitur simpliciter, quia subiectum non est distributum, cum negatio sequatur, ut 'homo non est albus', et si fieret praedicatum in conuertente, distribueretur, quia negatio praecederet, ut dicendo 'album non est homo'. SDD 1.6.3 Conuersio per accidens est facere de subiecto praedicatum et de praedicato subiectum manente eadem qualitate sed mutata quantitate. Et hoc modo conuertitur uniuersalis affirmatiua in particularem affirmatiuam, ut 'omnis homo est animal; ergo quoddam animal est homo'. Notandum est quod ista conuersione bene etiam conuertitur uniuersalis negatiua in particularem negatiuam, ut 'nullum B est A; ergo quoddam A non est B'. Quia sequitur, per conuersionem simplicem, 'nullum B est A; ergo nullum A est B', et ultra sequitur 'nullum A est B; ergo quoddam A non est B', quia ad uniuersalem sequitur particularis sibi subalternata; ergo sequebatur 'nullum B est A; ergo quoddam A non est B', quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Notandum est etiam quod particulares non possunt conuerti per accidens, scilicet in uniuersales (quia ad terminum non distributum non sequitur ipse distributus, ut dictum est prius), nisi quod particularis negatiua bene conuertitur per accidens, scilicet in uniuersalem negatiuam, si in conuertente tam subiectum quam praedicatum ponantur ante negationem. Verbi gratia, sequitur 'quoddam animal non est homo; ergo omnis homo animal non est', quia nihil distribuitur quod non fuit ante distributum; deinde etiam si sequitur uniuersalis, oportet quod sequatur particularis sibi subalternata, ut 'quoddam animal non est homo; ergo quidam homo animal non est'; et sic particularis negatiua conuertitur simpliciter. Sed tunc solet dubitari, circa istam partem et praecedentem, quo modo ista conuertitur 'quidam lapis est in muro. Et apparet quod non simpliciter, quia falsum est quod quidam murus sit in lapide. Solutio: dico quod obliquus non potest per se subiici uel praedicari, scilicet solitarie, sed oportet rectum esse, expressum uel subintellectum, ad quem ille obliquus se habeat sicut determinatio ad determinabile; ideo oportet resoluere istam propositionem 'lapis est in muro' in istam 'lapis est ens in muro', et tunc conuertitur sic 'ergo ens in muro est lapis'. Secundo dubitatur quo modo ista conuertitur 'aliquis homo amatur'. Videtur enim quod non potest conuerti, quia oporteret resoluere istud uerbum 'amatur' in copulam et participium de tempore uerbi, et hoc est impossibile, quia nullum est participium praesentis temporis uerbi passiui. Et si resoluas in participium praeteriti temporis (uerbi gratia 'homo amatur, ergo amatum est homo'), non ualet consequentia: quia si ponatur primum instans in quo amatur, et quod ante non amabatur, tunc uerum est dicere quod homo amatur, et tamen non est uerum dicere quod amatum est homo; ideo sic non sequitur 'homo amatur; ergo amatum est homo'. Ad hoc dicendum est quod in tali casu ex defectu nominum, oportet fieri resolutionem per hoc nomen 'quod': uerbi gratia, 'homo amatur', id est 'homo est quod amatur', et tunc conuertitur sic 'ergo quod amatur est homo'. Tertio dubitatur de ista 'asinus est mortuus'. Non enim sequitur 'asinus est mortuus; ergo mortuum est asinus', uel etiam 'asinus est corruptus; ergo corruptum est asinus', uel etiam 'asinus est generandus; ergo generandum est asinus'. Ad omnia talia respondendum est per regulas de ampliationibus suppositionum. Praedicatum enim, si sit praeteriti uel futuri temporis, ampliat subiectum ad supponendum pro praeteritis uel futuris, licet copula sit praesentis temporis, sed subiectum non potest sic ampliare suppositionem praedicati. Et ideo tales habent duplicem causam ueritatis, scilicet 'asinus qui est est mortuus uel asinus qui fuit est mortuus'; et quia non est bona consequentia de pluribus causis ueritatis sub disiunctione se habentibus ad unam illarum determinate, ideo oportet in conuertente ponere disiunctionem in praedicato, ut 'homo est mortuus; ergo mortuum est uel fuit homo', similiter 'homo est generandus; ergo generandum est uel erit homo'. Et ita etiam est, suo modo, de 'possibili', quia ampliat ad possibilia, etiam ad illa quae numquam fuerunt nec etiam forte erunt; ideo oportet dicere 'antichristus est possibilis currere; ergo possibile currere est uel potest esse antichristus', similiter 'antichristus est in potentia; ergo ens in potentia est uel potest esse antichristus'. Et quia etiam talia nomina 'amabile', 'generabile', 'calefactibile', 'uisibile', 'risibile' et huius modi, et similiter 'amatiuum', 'generatiuum', 'calefactiuum', 'uisiuum', et caetera significant per modos potentiarum (quia idem ualet 'amabile' et 'possibile amari', et similiter 'amatiuum' et 'potens amare', et caetera), ideo etiam in talibus praedicatis oportet conuersionem fieri per disiunctionem inter 'esse' et 'posse esse', ut 'femina est amabilis; ergo amabile est uel potest esse femina', 'ignis est combustiuus; ergo combustiuum est uel potest esse ignis', 'antichristus est risibilis; ergo risibile est uel potest esse antichristus', et sic de aliis. Eodem modo est de propositionibus de futuro et de praeterito, ut 'asinus curret; ergo quod curret est uel erit asinus', similiter 'asinus cucurrit; ergo quod cucurrit est uel fuit asinus'. Sed tunc etiam dubitatur de negatiua, scilicet quo modo ista conuertatur 'nullum mortuum est homo'; non enim sequitur 'ergo nullus homo est mortuus'. Dicendum est proportionaliter sicut de praecedentibus. Sicut enim non est bonum argumentum affirmatiuum ex ampliori ad minus amplum, ut 'A est animal; ergo A est homo', uel etiam 'A est homo uel asinus; ergo A est asinus', ita etiam non est bona consequentia de minus amplo ad magis amplum negatiue, ita quod negatio cadat super illud magis amplum minus amplum distribuendo. Quia non sequitur ex inferiori distributo superius distributum, ut 'omnis homo ...; ergo omne animal ...', uel etiam 'nullus homo ...; ergo nullum animal ...'. Modo ita est quod dicendo 'nullum mortuum est homo' iste terminus 'homo' restrictus est ad praesentia et est distributus, sed dicendo 'nullus homo est mortuus' iste terminus 'homo' est ampliatus ad praeterita et est etiam distributus, ideo non ualet consequentia. Sed in conuertendo oportet reseruare quod in conuertente maneat restrictus ad praesentia, sicut in conuersa, et hoc fiet apponendo in subiecto conuertentis istam additionem 'quod est', prohibentem ampliationem; uerbi gratia, 'nullum mortuum est homo; ergo nullum quod est homo est mortuum', et sic de aliis. Item, etiam dubitatur de ista 'lapis fit albus', uel de ista 'albedo fit'. Et est dicendum quod propositio de hoc uerbo 'fit' indiget exponi per unam hypotheticam cuius una categorica est negatiua, quia dicit Aristoteles 'quod fit non est'; talis autem categorica non oportet quod conuertatur in categoricam, sed sicut suae exponentes conuerterentur. Quae autem sint exponentes huius 'A fit' debet uideri in scientia naturali; aliter enim exponeretur de 'fieri instantanee' et de 'fieri continue', et aliter de 'fieri subiectiue' et aliter de 'fieri terminatiue'. Et si de hoc debeat aliquid dici in logica, hoc dicetur in Sophismatibus. Sed de ista 'tantum homo currit' dicitur quod conuertitur in uniuersalem affirmatiuam. scilicet in istam 'omne currens est homo'. Et causa huius est quia primo conuerteretur secundum suas exponentes, ad quam conuersionem sequitur aequiualenter ista 'omne currens est homo'; uerbi gratia, exponentes sunt quod homo currit et nihil aliud ab homine currit, quae conuertuntur quod currens est homo et nullum currens est aliud ab homine, ad quam sequitur quod omne currens est homo. Dico ergo pro uniuersali regula quod propositio indigens exponi per plures categoricas debet conuerti in illas in quas suae exponentes conuerterentur. De conuersione autem singularis propositionis, de qua non loquitur auctor dicendum est quod ipsa conuertitur, siue sit affirmatiua siue negatiua; et conuertitur in singularem si praedicatum sit terminus singularis, et in indefinitam uel particularem si praedicatum fuerit terminus communis non distributus, et in uniuersalem si praedicatum fuerit terminus communis distributus, ut 'hoc est Socrates; ergo Socrates est hoc', uel 'hoc non est Socrates; ergo Socrates non est hoc', uel 'Socrates est homo; ergo homo est Socrates', uel 'Socrates non currit; ergo nullum currens est Socrates'. Item, notandum est quod omnis particularis negatiua potest conuerti in particularem negatiuam in qua tam subiectum quam praedicatum praecedunt negationem. Verbi gratia, sequitur 'quoddam animal non est homo; ergo quidam homo animal non est', quia non mutatur suppositio istius termini 'animal', et iste terminus 'homo' prius erat distributus et post non distributus; modo ad terminum distributum sequitur bene ipse non distributus. Et sic patet quod omnis propositio categorica et de inesse potest conuerti conuersione formali. Ultimo dubitatur de propositionibus uerborum praeteriti uel futuri temporis quo modo conuertuntur, ut 'album erit nigrum' uel 'album fuit nigrum', similiter 'puer erit senex' uel 'senex fuit puer'. Ad hoc breuiter respondetur quod uerbum praeteriti temporis ampliat subiectum ad supponendum non solum pro his quae sunt sed etiam pro his quae fuerunt, et similiter uerbum futuri temporis ampliat ad futura. Ideo ista propositio 'B fuit A' ualet istam 'quod est uel fuit B fuit A'; ideo conuertitur sic 'quod fuit A est uel fuit B', et sic etiam ista 'B erit A' ualet istam 'quod est uel erit B erit A', et ideo conuertitur sic 'quod erit A est uel erit B'. Etiam sic praedictae propositiones conuertuntur 'album erit nigrum; ergo quod erit nigrum est uel erit album', similiter 'puer erit senex; ergo quod erit senex est uel erit puer'; similiter 'senex fuit puer; ergo quod fuit puer est uel fuit senex', et sic de 'albo' et 'nigro'. SDD 1.6.4 Conuersio per contrapositionem est facere de subiecto praedicatum et de praedicato subiectum manente eadem qualitate et quantitate, sed mutatis terminis finitis in terminos infinitos. Et sic conuertuntur uniuersalis affirmatiua et particularis negatiua, ut 'omnis homo est animal; ergo omne non animal est non homo', 'quidam homo non est lapis; ergo quidam non lapis non est non homo'. Notandum est quod ista conuersio non est formalis; tenet enim bene supposita constantia terminorum, sed in terminis pro nullo supponentibus non oportet quod ualeat. Verbi gratia, non sequitur 'omnis homo est ens; ergo omne non ens est non homo', quia prima est uera, et secunda falsa, propter hoc quod ipsa est affirmatiua et subiectum eius pro nullo supponit, scilicet iste terminus infinitus 'non ens'. Similiter etiam non sequitur 'quaedam chimaera non est homo; ergo quidam non homo non est non chimaera', quia prima est uera, et secunda falsa: nam contradictoria secundae est uera, scilicet 'omnis non homo est non chimaera', quia omnis non homo est ens et omne ens est non chimaera. SDD 1.6.5 (1) Sciendum est quod signum quod est in subiecto propositionis quae debet conuerti debet poni ad praedicatum et reduci totum ad subiectum, ut 'quidam homo est animal; ergo quoddam animal est homo', (2) Praeterea eadem est conuersio indefinitae et particularis. Haec ultima pars habet duas clausulas, scilicet duo notabilia. De primo notabili sciendum est quod non semper debet manere idem signum, immo in conuersione per accidens oportet mutare signum uniuersale in signum particulare, ut 'omnis homo est animal; ergo quoddam animal est homo'. Sed dubitatur, quia secundum istam regulam oporteret eidem termino aliquando apponere duo signa simul, ut 'quidam quidam homo' uel nullus nullus homo', quod uidetur absurdum, quia nugatio est dicere 'quidam quidam homo currit'. Et consequentia probatur: quia dictum fuit prius, et communiter tenetur, quod totum quod ponitur a parte praedicati est de integritate praedicati (uerbi gratia, si dico 'quidam homo est quoddam animal', hoc totum 'quoddam animal' est praedicatum, et similiter si dico 'nullus homo est nullum animal', hoc totum 'nullum animal' est praedicatum); ergo addendo signum subiecti ad praedicatum, oportet conuertendo dicere 'quoddam quoddam animal est homo' et nullum nullum animal est homo'. Solutio: dico quod si ista appareat inconueniens locutio, tunc in tali casu poterit fieri conuersio per hoc nomen 'quod'. Verbi gratia, 'quidam homo est quoddam animal; ergo quoddam quod est quoddam animal est homo', similiter 'nullus homo est nullum animal; ergo nullum quod est nullum animal est homo'. De secundo notabili sciendum est quod eadem est conuersio particularis et indefinitae, quia easdem habent causas ueritatis et falsitatis, quia termini eodem modo supponunt. Sed aliqui libri habent istam litteram quod eadem est conuersio particularis, indefinitae et singularis, quod non oportet esse uerum de singulari; nam singularis negatiua bene etiam conuertitur in uniuersalem negatiuam, ut 'Socrates non currit; ergo nullum currens est Socrates'. SDD 1.7: DE PROPOSITIONIBUS HYPOTHETICIS SDD 1.7.1 (1) Sequitur de propositionibus hypotheticis. Propositio hypothetica est illa quae habet duas propositiones categoricas coniunctas per aliquam coniunctionem uel per aliquod aduerbium. (2) Et dicitur 'hypothetica' ab 'hypo', quod est 'sub', et 'thesis', quod est 'positio', quasi 'suppositiua locutio'. Istud septimum capitulum est de propositionibus hypotheticis, quod continet octo principales partes: prima est descriptio propositionis hypotheticae et unde dicatur, secunda est enumeratio specierum propositionum hypotheticarum, tertia agit specialiter de hypothetica condicionali, quarta de copulatiua, quinta de disiunctiua, sexta de causali, septima de temporali, octaua de locali. Secunda incipit ibi "sex sunt species", tertia ibi "condicionalis", quarta ibi "copulatiua", quinta ibi "disiunctiua", sexta ibi "causalis", septima ibi "temporalis", octaua ibi "localis". Prima pars continet duas clausulas, scilicet descriptionem propositionis hypotheticae et unde dicatur hypothetica. Quantum ad primam clausulam, notandum est, sicut mihi uidetur, quod, loquendo proprie, in propositione hypothetica non continentur plures propositiones. Verbi gratia, in ista propositione 'deus non est uel homo est animal', quae est uera, ista uox 'deus non est' non debet reputari una propositio. Hoc probo sic: quia si esset una propositio, sequeretur quod omnis dicens illam hypotheticam diceret falsum; consequens est falsum, ergo et antecedens. Falsitas consequentis apparet per communem usum loquendi: quia nullus, siue clericus siue laicus, argueret hominem tamquam falsum dicentem si diceret illam propositionem disiunctiuam; uel etiam si aliquis diceret 'ego ibo uel ego non ibo', statim alter diceret 'hoc ego bene scio'. Item, haec conceditur esse uera 'si asinus uolat, asinus habet pennas', et tamen absurdum esset quod propositio uera haberet suas principales partes falsas. Item, dicens falsum scienter et ex intentione mentitur; ergo ex intentione et assertiue dicens quod deus est uel homo est asinus mentiretur, quod est falsum. Item, in Biblia et in demonstratiuis scientiis multae tales hypotheticae ponuntur, et sic essent falsae et haereticae, quod est absurdum dicere. Videtur ergo mihi quod quando dicitur "propositio hypothetica est quae habet duas propositiones categoricas", hoc, proprie loquendo, non est uerum, sed ad istum sensum quod propositio hypothetica continet duo praedicata et duo subiecta et duas copulas, et quod utrumque illorum praedicatorum mediante una illarum copularum dicitur de uno illorum subiectorum; sed congregatum ex uno praedicato et uno subiecto et sua copula non est una propositio, sed est pars unius propositionis, licet talis uox, si esset separatim sumpta, esset bene una categorica. Secundo notandum est quod aliqua propositio bene est hypothetica in qua nulla ponitur dictio quae secundum grammaticum dicatur coniunctio uel aduerbium. Quia sicut ista est hypothetica 'Socrates est ubi Plato est', ita non minus haec est hypothetica 'Socrates est in loco in quo Plato est', in qua tamen non est coniunctio nec aduerbium. Et adhuc ista non minus est hypothetica 'Socrates est talis qualis est Plato' quam ista 'Socrates est sicut Plato est', in qua tamen nihil ponitur nisi nomen uel uerbum. Et sic apparet mihi quod in illa descriptione propositionis hypotheticae non debet apponi ista clausula 'coniunctas per aliquam coniunctionem uel per aliquod aduerbium". Sed tunc dubitatur utrum saltem debeat apponi "coniunctas". Et uidetur aliquibus quod sic: quia si fiat oratio congregata ex duabus categoricis sine coniunctione, ut hoc totum 'homo currit, asinus ambulat', haec non est hypothetica, quia non posset dici in qua specie esset propositionum hypotheticarum, et apparet quod non differt ab hypothetica nisi propter inconiunctionem; ergo bene debet dici quod propositio hypothetica est quae continet duas categoricas coniunctas. Respondeo quod hoc non oportet apponere. Quia duae tales inconiunctae non sunt propositio, sed propositiones: non enim sunt una propositio, ut patet primo Peri Hermeneias, et si non sunt una propositio, non sunt propositio, quia conuertuntur 'ens' et 'unum', ut patet quarto Metaphysicae, et est eadem definitio propositionis et unius propositionis, hominis et unius hominis, ut habetur primo Elenchorum. Ergo si dicamus 'propositio hypothetica est propositio quae continet plures categoricas', bene excludimur propositiones plures per hoc quod dicitur 'propositio', sine ulteriori additione. Deinde dubitatur, quia uidetur quod ista sit hypothetica 'homo qui est albus est coloratus', et similiter istas 'omnis asinus si uolat habet alas'. Et uidetur mihi quod sunt categoricae: quia hoc praedicatum 'coloratus' dicitur de hoc toto 'homo qui est albus' tamquam de subiecto, et etiam istud praedicatum 'habens alas' dicitur de hoc toto 'asinus si uolat' mediante hac copula 'est', implicita in hoc uerbo 'habet'. Sed tu diceres "in ista 'homo qui est albus est coloratus' sunt duo subiecta et duo praedicata et duae copulae; quare ergo non est propositio hypothetica?". Ad hoc dico quod pro tanto est categorica quia totum continetur in uno praedicato et uno subiecto, licet complexo, et una copula, quod non est sic de ista 'homo est albus qui est coloratus'. Ideo finaliter uidetur mihi quod tutior esset definitio propositionis hypotheticae dicens 'propositio hypothetica est propositio habens plura subiecta et plura praedicata et plures copulas cuius nullum est praedicatum mediante una copula de toto residuo. SDD 1.7.2 Sex sunt species propositionis hypotheticae, scilicet condicionalis, copulatiua, disiunctiua, causalis, temporalis et localis. Circa istam secundam partem, notandum est quod aliqui textus non ponunt istas species, scilicet 'temporalis' et 'localis', propter hoc quod possunt reduci ad copulatiuam, quia idem ualet dicere 'Socrates est ubi Plato est' sicut dicere 'Socrates est alicubi et ibi Plato est', et idem etiam ualet dicere 'Socrates legebat quando Plato disputabat' sicut dicere 'Socrates legebat aliquando et tunc Plato disputabat'. Et ultra est sciendum etiam quod si illae, scilicet temporalis et localis, debeant poni species distinctae hypotheticarum, tunc etiam debet ita fieri de aliis praedicamentis, ut, de quantitate, 'Socrates est tantus quantus Plato est', quae ualet istam 'Socrates est aliquantus et tantus Plato est'; similiter, de qualitate, ut 'Socrates est talis qualis Plato est', quae ualet istam 'Socrates est aliqualis et talis Plato est'; similiter, in substantia, ut 'Socrates est quod est album', quae ualet istam 'Socrates est aliquid et illud est album'; similiter, de ad aliquid, ut 'Socrates se habet ad Platonem sicut Petrus se habet ad Iohannem', quae ualet istam 'Socrates aliqualiter se habet ad Platonem et taliter Petrus se habet ad Iohannem'. Et ita etiam est de aliis praedicamentis, sed non est ita manifestum quia non habemus in eis quaesitiua imposita ita proprie sicut in praedictis. Posset enim dici, de situ, quod Socrates ponitur, uel situatur, sicut Plato ponitur, ut si uterque consimiliter sedeat, et, de habitu, 'Socrates est habituatus qualiter Plato est habituatus', et de actione similiter, ut 'Socrates agit quale', uel 'qualiter', 'Plato agit', et sic de passione. SDD 1.7.3 (1) Condicionalis est illa in qua coniunguntur duae propositiones categoricae per hanc coniunctionem 'si', ut 'si homo est animal est'. (2) Ad ueritatem condicionalis exigitur quod antecedens non possit esse uerum sine consequente; unde omnis condicionalis uera est una necessaria consequentia. (3) Ad falsitatem eius requiritur quod antecedens possit esse uerum sine consequente, ut 'si homo est, homo est albus'. In hac tertia parte sunt tres clausulae, scilicet descriptio propositionis condicionalis, et quid requiritur ad eius ueritatem, et quid ad eius falsitatem. Quantum ad primam clausulam notandum est quod haec est una condicionalis uera et necessaria 'si homo est asinus, homo est animal brutum'. Et constat quod si illa hypothetica continet duas propositiones tamquam principales partes sui, illae ambae sunt falsae et impossibiles, et est bene mirabile quod aliqua propositio est uera cuius duae partes principales sunt falsae et quae nullam habet partem ueram, et quod dicens eam non potest argui de falsitate neque de mendacio. Ideo, sicut dixi prius, non uidetur mihi quod illae duae partes hypotheticae sint duae propositiones, licet tales duae uoces non coniunctae essent bene duae propositiones. Sed tamen, cum auctoribus, ad breuius loquendum, quia sermones significant ad placitum, ego uolo accipere illum modum loquendi et eo uti, ad sensum tamen prius dictum, scilicet quod per "duas categoricas" intelligamus duo praedicata dicta de duobus subiectis mediantibus duabus copulis et quod nullum illorum praedicatorum dicatur mediante una copula de totali residuo; et sic semper de caetero uolo uti ista locutione. Quantum ad secundam clausulam, notandum est quod in condicionali propositione uocamus illam categoricam 'antecedentem' cui apponitur ista dictio 'si' et aliam uocamus 'consequentem', quaecumque illarum praecedat uel sequatur. Verbi gratia, siue dicamus 'si homo currit, animal currit' siue dicamus, e conuerso, 'animal currit si homo currit', utrobique haec uocatur 'antecedens' 'homo currit' et haec 'consequens' 'animal currit'. Item, notandum est quod licet ista sit uera 'si homo currit, animal currit', tamen ista 'homo currit' potest bene esse uera sine ista 'animal currit', quia non minus esset uera si illa alia non esset. Ideo debet glossari quod antecedens non potest esse uerum consequente non exsistente uero posito quod ambae sint simul, uel, adhuc melius, quod non potest esse ita sicut per antecedens significatur quin sit ita sicut per consequens significatur, ad sensum datum in secundo capitulo Sophismatum. Et tertia clausula etiam debet exponi secundum exigentiam praedictorum. Tamen notandum est quod illae regulae non habent locum in consequentiis ut nunc, quia illae non sunt simpliciter bonae consequentiae, sed solum ex suppositione alicuius contingentis quod sit uera, ut 'Gerardus est cum Buridano; ergo ipse est in uico Straminum'. Et haec non habent ueritatem in consequentiis promissiuis de contingenti futuro, ut 'si ueneris ad me, dabo tibi equum'; potest enim antecedens esse uerum consequente exsistente falso, et tamen cum apparuerit quod illi uenienti dedit bonum equum, nullus arguet eum quod dixerit falsum, sed recommendabitur tamquam uerus homo et ueridicus. SDD 1.7.4 (1) Copulatiua est illa in qua coniunguntur duae categoricae propositiones per hanc coniunctionem 'et', ut 'Socrates currit et Plato disputat'. (2) Ad ueritatem copulatiuae requiritur utramque categoricam esse ueram, et ad falsitatem eius sufficit alteram esse falsam. In hac quarta parte continetur primo descriptio propositionis copulatiuae. Sed cum dicitur "per hanc coniunctionem 'et'", debet suppleri 'uel per aequiualentem', ut 'que' pro 'et', uel 'atque', uel huius modi. Et etiam cum dicitur "duae categoricae" debet suppleri 'uel plures'. Potest enim copulatiua continere decem categoricas, et tunc requireretur ad ueritatem eius quod omnes essent uerae, et sufficeret ad falsitatem quod unica esset falsa. Verbi gratia, haec est falsa 'deus est et homo est animal et caelum mouetur et asinus est capra'. SDD 1.7.5 (1) Disiunctiua est illa in qua coniunguntur duae categoricae per istam coniunctionem 'uel', ut 'Socrates currit uel Plato disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur et sufficit quod una pars sit uera, et ad falsitatem eius requiritur quod utraque pars sit falsa. In hac quinta parte debent fieri supplementa sicut in praecedente, uidelicet 'per hanc coniunctionem 'uel' uel aequiualentem', et etiam 'duae categoricae uel plures'. Et si disiunctiua contineret decem categoricas, ipsa esset uera si unica earum esset uera, et non esset falsa nisi quaelibet esset falsa. Et notandum est quod opposito modo copulatiua et disiunctiua se habent ad causas ueritatum et falsitatum suarum, scilicet quod oportet totum esse uerum si copulatiua est uera, et si aliquid est falsum, ipsa est falsa, et, e conuerso, in disiunctiua oportet totum esse falsum si ipsa est falsa, et si aliquid est uerum, ipsa est uera; ideo sequitur quod si earum categoricae se habeant oppositis modis, scilicet contradictorie, copulatiua erit contradictoria disiunctiuae. Unde solet poni haec regula quod omni copulatiuae contradicitur per disiunctiuam de contradictoriis categoricis et e conuerso, ut isti disiunctiuae 'omnis homo currit uel omnis asinus est capra' contradicit ista copulatiua 'quidam homo non currit et quidam asinus non est capra'. SDD 1.7.6 (1) Causalis est illa in qua coniunguntur duae categoricae propositiones per hanc coniunctionem 'quia'. (2) Ad ueritatem eius requiritur quod antecedens sit causa consequentis, ut 'quia sol lucet super terram, dies est'. (3) Ad falsitatem eius requiritur quod antecedens non sit causa consequentis, ut 'quia Socrates currit, sol eclipsatur'. Notandum est, sicut de condicionali, quod per 'antecedens' intelligimus illam categoricam cui apponitur ista dictio 'quia' et per 'consequens' intelligimus aliam categoricam, quaecumque illarum praeponatur uel postponatur, ut si dico 'dies est quia sol lucet super terram'. Sed etiam notandum est quod non est propria locutio quod antecedens sit causa consequentis: quia antecedens et consequens sunt duae propositiones quarum quaelibet potest esse et formari alia non exsistente, ideo neutra est causa alterius. Oportet ergo intelligere quod antecedens est causa consequentis, id est scientia antecedentis scientiae consequentis, uel res significata per antecedens rei significatae per consequens, et hoc est melius. Notandum est etiam quod quando dicitur "per hanc coniunctionem 'quia'", debet suppleri 'uel per aliam coniunctionem aequiualentem', ut 'propter' uel 'ex eo', uel huius modi; uerbi gratia, 'dies est ex eo', uel 'propter hoc', 'quod sol lucet super terram'. Notandum est etiam quod aliqua est hypothetica continens plures categoricas coniunctas per hanc coniunctionem 'ergo', uel aequiualentem. Sic enim est syllogismus, uel inductio, uel alia argumentatio (sumpta pro congregato ex praemissis et conclusione), et est una hypothetica. Et forte auctor de illa non est locutus quia intendebat quod reduceretur ad causalem, uel forte ad condicionalem, quia utrobique est una consequentia. Tamen apparet mihi quod differt a causali, quia potest esse syllogismus a posteriori, quod non est causalis, et ex falsis, ubi non est causa neque causatum, ut 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A'. Et etiam syllogismus differt a propositione condicionali, quia in propositione condicionali nullo modo categoricae proponuntur modo assertiuo, id est affirmatiuo, sed in syllogismis proponuntur modo assertiuo, ut quod omne B est A et omne C est B, et concluditur assertiue quod omne C est A. Et ideo dicimus syllogismus ex falsis praemissis peccare in materia, quod non sic est dicendum de ista condicionali 'si asinus uolat, asinus habet pennas'. Et uidetur mihi quod talis hypothetica, coniungens categoricas per 'ergo', debet similiter reputari falsa si non sit necessaria consequentia, quae designatur per istam dictionem 'ergo', et quod etiam sit falsa simpliciter loquendo si habeat aliquam praemissam falsam. Nec obstat dictum Aristotelis, qui de syllogismo ex falsis dicit "syllogismus est et 'syllogismus' dicatur". Concedo enim quod ad hoc quod talis oratio hypothetica sit syllogismus requiritur et sufficit quod sit necessaria consequentia constituta ex duabus praemissis et conclusione, formatis ex tribus terminis. Sed dicamus quod syllogismum contingit esse falsum et syllogismum contingit esse uerum; unde uere est syllogismus qui non est syllogismus uerus, sicut uere est propositio copulatiua uel condicionalis quae non est uera copulatiua uel uera condicionalis. SDD 1.7.7 (1) Temporalis est illa quae continet duas categoricas coniunctas per istud aduerbium 'quando', ut 'Socrates currit quando Plato disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur quod ambae categoricae sint uerae pro eodem tempore, et ad falsitatem eius requiritur quod non sint uerae pro eodem tempore. Notandum est, quantum ad descriptionem propositionis hypotheticae temporalis, quod hypothetica temporalis potest esse sine hoc aduerbio 'quando', per aequiualentiam, ut 'Socrates currit in tempore in quo Plato disputat'. Quantum autem ad ueritatem et falsitatem, notandum est quod ad ueritatem temporalis non sufficit quod illae categoricae essent uerae in eodem tempore: quia istae duae 'Aristoteles fuit' et 'antichristus erit' sunt uerae in eodem tempore, quia modo, sed requiritur et sufficit quod copulae categoricarum consignificent idem tempus et quod sint uerae pro eodem tempore, licet non in illo. SDD 1.7.8 (1) Localis est illa quae continet duas categoricas coniunctas per hoc aduerbium 'ubi', ut 'Socrates currit ubi Plato disputat'. (2) Ad ueritatem eius requiritur quod ambae sint uerae pro eodem loco, et ad falsitatem eius requiritur et sufficit quod non sint uerae pro eodem loco. Notandum est, proportionaliter sicut de temporali, quod hypothetica localis potest esse sine hoc aduerbio 'ubi', per aequiualentiam, ut 'Socrates est in loco in quo est Plato'. Similiter, de ueritate et falsitate, notandum est quod ad ueritatem oportet quod pro eodem loco designato per hanc dictionem 'ubi' utraque categorica sit uera, et non sufficit quod pro eodem loco sit uera. Sed notandum est simul quod de temporalibus et localibus, et de aliis proportionaliter se habentibus ad alia praedicamenta (ut de hypothetica quantitatiua, quae fit per 'quantum', de qualitatiua, quae fit per 'quale', de substantiali, quae fit per 'quod') potest dari causa, uel regula, generalis ueritatum et falsitatum earum, scilicet quod illae resoluantur in copulatiuas modo prius dicto, et tunc illae sunt uerae si copulatiuae sibi correspondentes et aequiualentes sunt uerae et falsae si falsae; et dictum est prius quid requiratur ad ueritates uel falsitates copulatiuarum. Et haec est facilis uia; alia autem uia, data ab auctore, est difficilis, quia exigit de qualibet specialem determinationem. Unde haec non est uera 'Socrates est talis qualis Plato est' ex eo quod sit eadem qualitas Socratis et Platonis, sed quia similis, et haec est uera 'Socrates est tantus quantus Plato est' non quia sit eadem quantitas, sed quia aequalis; sed oportet si haec est uera 'Socrates est quod Plato est', quod sit eadem substantia. Et hoc est determinandum in speciali in Sophismatibus, ubi tractabitur de relatiuis. SDD 1.8: DE PROPOSITIONIBUS MODALIBUS SDD 1.8.1 Modus est adiacens rei determinatio. Hoc octauum capitulum est de propositionibus modalibus. Et continet decem partes principales: prima est descriptio 'modi', secunda ostendit qui modi reddunt propositiones modales, tertia determinabit quid in propositione modali sit subiectum, quid praedicatum et quid copula, quarta determinabit de qualitate modalium, quinta de quantitate earum, sexta de oppositionibus earum, septima de earum aequipollentiis, octaua de earum conuersionibus, nona de uocatis 'modalibus compositis', et decima erit in speciali de conuersione contingentis ad utrumlibet. Secunda incipit ibi "modus aliquando", tertia ibi "notandum est", quarta ibi "de qualitate", quinta ibi "de quantitate", sexta ibi "de oppositionibus", septima ibi "de aequipollentiis", octaua ibi "quantum ad conuersiones", nona ibi "nunc autem", decima ibi "restat aliqua". Prima pars describit 'modum' quod modus est determinatio adiacens rei. Sed non oportet hic accipere istum terminum 'res' in sua tota communitate, qua conuertitur cum 'ente', quia hoc non esset satis propinquum ad propositum; sed restringitur 'res' ad supponendum pro termino significatiuo determinabili per alium terminum sibi appositum, qui uocaretur 'determinatio', sicut adiectiuum est determinatio substantiui et aduerbium uerbi, ut in hac propositione 'homo albus currit uelociter'. Deinde notandum est circa totum capitulum quod auctor Summularum hic tractat de propositionibus modalibus ualde breuiter et incomplete. Ideo, ad complendum tractatum, ego non sequar textum ipsius, sed ponam textum alium, prout mihi uidebitur expedire. SDD 1.8.2 (1) Modus aliquando est determinatio copulae et aliquando est determinatio alicuius termini, positi a parte subiecti uel a parte praedicati. (2) Et si determinatio se teneat a parte subiecti uel praedicati, non reddit propositionem modalem, ut 'homo albus currit' uel 'homo currit uelociter', id est 'homo est currens uelociter'. (3) Sed si teneat se ex parte copulae reddit propositionem modalem, ut 'homo de necessitate est animal' uel 'hominem possibile est currere'. (4) Sunt autem modi tales 'possibile', 'impossibile', 'necessarium', 'contingens', 'uerum' et 'falsum'. Ista secunda pars continet quattuor clausulas. Prima est quaedam diuisio modorum, secunda ostendit qui modi non reddunt propositiones modales, tertia ostendit qui reddunt eas modales, et quarta enumerat modos facientes propositiones modales. Quantum ad primam clausulam, notandum est quod multa aduerbia sunt determinationes uerborum quae non se tenent ex parte copulae, licet copula sit in uerbo implicita, sed se tenent ex parte participii quod esset praedicatum si uerbum resolueretur in praedicatum et copulam, ut dicendo 'homo currit uelociter' (sensus enim est quod homo est currens uelociter). Quantum ad secundam clausulam, notandum est quod ex tali modo se tenente ex parte subiecti resultat bene totum in modo si determinabile accipiatur sine determinatione, et pars in modo si accipiatur cum determinatione, ut quod haec oratio 'homo albus' dicitur pars in modo respectu istius termini 'homo'. Et ibi habet uirtutem locus a toto in modo ad suam partem et e conuerso, nisi committatur fallacia secundum quid ad simpliciter. Quantum ad tertiam clausulam, est una dubitatio de aduerbiis temporis, ut 'hodie', 'cras', 'heri', an sint determinationes copulae uel non. Et uidetur mihi respondendum quod dicendo 'Socrates est hodie albus' uel 'Socrates fuit heri albus', illa aduerbia sunt determinationes uerbi quod est copula, sed non ea ratione qua est copula, scilicet qua designat complexionem praedicati ad subiectum, sed ea ratione qua connotat tale tempus, puta praesens, praeteritum uel futurum. Illae enim determimationes sunt ad determinandum in quo tempore, scilicet praesenti, praeterito uel futuro; talis autem modificatio non reddit propositionem modalem, prout logici uocant propositiones 'modales' et distinguunt eas contra uocatas 'de inesse', uel de 'fore' uel de 'fuisse'. Quantum ad quartam clausulam, notandum est quod multi dicunt quod omnis determinatio innata determinare terminum supponente pro propositione uel propositionibus ea ratione qua dicuntur propositio uel propositiones reddit propositionem modalem, etiam licet sit subiectum uel praedicatum, uel ex parte subiecti uel praedicati se teneat, ut omnes isti termini 'uerum', 'falsum', 'possibile', 'impossibile', 'necessarium', 'contingens', 'affirmatiua', 'negatiua', 'uniuersalis', 'particularis', 'indefinita', 'singularis', 'per se', 'per accidens', 'secundum quod ipsum', 'exclusiua', 'exceptiua', 'reduplicatiua', et caetera. Sed hoc non credo esse uerum, immo etiam propositiones in quibus ponuntur isti termini 'possibile', 'impossibile', 'necessarium', 'contingens', 'uerum', 'falsum', si illi termini fiant subiecta uel praedicata, reputandae sunt de inesse, quia in eis praedicatum dicitur de subiecto mediante ista copula 'est' simpliciter accepta, sine eius determinatione. Verbi gratia, omnes istae sunt de inesse 'propositio est possibilis', 'propositio est necessaria', aut 'uera', aut 'falsa', aut 'affirmatiua', aut 'negatiua', aut 'scita', aut 'credita', aut 'dubitata', aut 'ignota', et sic de aliis. Verum est tamen quod tales propositiones habent multas difficultates, et etiam illae propositiones quae communiter uocantur 'modales compositae', uel 'in sensu composito', quam uocationem non intendo reprobare, quia uoces imponuntur ad significandum ad placitum. Sed hoc uolo dicere quod non debent dici modales prout distinguimus propositiones modales contra illas de inesse. Tamen de eis postea tractabitur modicum in nona parte huius capituli et amplius in tractatu de Sophismatibus. Sed certum est quod illae sunt proprie modales 'omnem hominem possibile est currere', uel 'omnis homo potest currere', 'omnis homo de necessitate est animal', uel 'omnem hominem necesse est esse animal', 'Socratem contingit esse album', 'hominem impossibile est esse asinum'. Et secundum auctorem nostrum etiam istae essent modales 'omnem hominem uerum est esse animal' et 'omnem lapidem falsum est esse asinum'. Et similiter etiam dicunt multi istas propositiones esse proprie modales 'A scitur esse B', et 'A creditur esse B', aut 'apparet' aut 'opinatur esse B', et sic de aliis talibus. Sed auctor non tractat nisi de modalibus secundum istos modos 'possibile', 'impossibile', 'contingens' et 'necessarium'; ideo etiam de istis principaliter tractabo, et aliqualiter de aliis. SDD 1.8.3 (1) Notandum est quod in proprie dictis modalibus modus et uerbum debent situari inter subiectum et praedicatum, et quod praecedit modum et uerbum est subiectum uel se tenens ex parte subiecti, et quod sequitur est praedicatum uel se tenens ex parte praedicati, et congregatum ex modo et uerbo est copula; (2) ut in ista propositione 'hominem possibile est esse album', haec dictio 'hominem' est subiectum, et 'album' est praedicatum', et hoc totum 'possibile est esse' se tenet ex parte copulae, et sic de aliis. Ista tertia pars habet duas clausulas, scilicet regulam et exemplum. Quantum ad regulam, notandum est quod si modus ponatur in principio propositionis uel in fine, propositio bene solet dici modalis composita, ut dixi prius, sed magis proprie dicenda est de inesse, ut 'possibile est hominem currere', uel 'hominem currere est possibile', uel 'de necessitate omnis homo est animal'; haec enim de proprietate sermonis ualet istam 'necessarium est hominem esse animal', cuius propositionis subiectum est 'necessarium', et praedicatum est 'hominem esse animal', et copula est hoc uerbum 'est'. Quantum ad exemplum potest dubitari de aliis, ut de ista 'homo de necessitate est albus', et de ista 'homo potest currere', et de ista 'hominem contingit currere', et de huius modi propositionibus, quid in eis sit subiectum et praedicatum et copula. Ad quod ego dico quod in ista 'homo de necessitate est animal', 'homo' est subiectum, 'animal' praedicatum et residuum copula. Et aequiualet haec propositio huic 'hominem necesse est esse animal', in qua hoc totum 'necesse est esse' tenet se ex parte copulae. Sed de ista 'homo potest currere' dicendum est quod sicut in illis de inesse, ut in ista propositione 'homo currit', oportet ad sumendum distincte subiectum, praedicatum et copulam resoluere hoc uerbum 'currit' in 'est currens', ita dicendo 'homo potest currere', uel 'hominem possibile est currere', oportet istud uerbum 'currere' resolui in 'esse currens', uel in 'esse currentem'. Et tunc in ista 'homo potest esse currens', 'homo' est subiectum et 'currens' praedicatum, et 'potest esse' est copula, et in ista 'hominem possibile est esse currentem', subiectum est 'hominem', praedicatum 'currentem', et hoc totum 'possibile est esse' est ex parte copulae, et sic de aliis consimilibus propositionibus. Circa hanc igitur tertiam partem, notandum est quod modus est de essentia et de intrinsecitate copulae. Et huius ratio est quia quando talis determinatio ponitur in medio, ipsa ponitur ad determinandum copulam, quae significat compositionem praedicati ad subiectum et e conuerso; modo determinatio ponitur cum eo cuius est determinatio. Item, aliter ista esset affirmatiua 'Socrates possibile est non currere', quod est falsum. Item, quod talis modus sit pars copulae persuadetur ex hoc quia Aristoteles et Commentator concesserunt actum et potentiam conuenire omnibus praedicamentis, ad istum sensum quia omnis terminus praedicabilis, de quocumque praedicamento fuerit, potest praedicari de subiecto mediante hoc uerbo 'est', quod connotat actum, uel mediante hoc uerbo 'potest', quod connotat potentiam, ut quod Socrates est homo et quod antichristus potest esse homo, uel quod homo est albus et quod homo potest esse albus, et sic de aliis terminis. Et sic utrobique, scilicet siue de actu siue de potentia, est idem subiectum, et idem praedicatum, scilicet 'albus'; et ideo residuum est copula, scilicet 'est' in propositione de inesse et 'potest esse' in propositione de possibili. Modo tantum ualet 'potest esse' sicut 'possibile est esse'. Item, persuadetur per conuersionem, in qua idem debet esse subiectum et praedicatum; modo ista 'Socrates potest esse currens' conuertitur in istam 'currens potest esse Socrates', in quibus 'currens' et 'Socrates' sunt subiecta, et, per consequens, residuum est copula. Ulterius notandum est quod propositionum de modo quaedam habent copulam categoricam, et tales uel sunt de necessario uel de impossibili uel de possibili, aliae habent copulam hypotheticam uel aequiualentem copulae hypotheticae, ut propositiones de contingenti. Ut ista 'B contingit esse A' aequipollet isti 'B potest esse A et B potest non esse A', et, per consequens, ipsa poterit dici de possibili affirmatiua et negatiua. Sed illa de contingenti de modo negato potest dici de necessario et impossibili disiunctiue; nam istae aequipollent 'B non contingit esse A' et 'B necesse est esse A uel impossibile est esse A'. Possunt etiam esse aliae propositiones de copula hypothetica, sicut tales 'B necesse est uel possibile est non esse A' et 'B necesse est uel impossibile est esse A'. Et uniuersaliter in talibus sumenda est contradictio ex parte copulae, ut copula quae est copulatiua contradicit copulae disiunctiuae compositae ex modis contradicentibus, sicut in propositionibus hypotheticis copulatiua contradicit disiunctiuae ex partibus contradicentibus compositae; uerbi gratia, 'hoc potest esse et potest non esse A' contradicit isti 'hoc impossibile est uel necesse est esse A'. Et ita proportionaliter dicatur de reliquis. SDD 1.8.4 De qualitate modalium notandum est quod negatio si sit unica in propositione praecedens modum et uerbum reddit propositionem negatiuam, ut 'nullum hominem possibile est esse asinum', uel etiam 'hominem non possibile est esse asinum'. Item, licet negatio sequatur modum et praecedat hoc uerbum 'esse', propositio etiam est negatiua, ut 'hominem possibile est non esse album'. Si uero nulla fuerit negatio uel quod fuerint duae negationes, propositio est affirmatiua, ut 'hominem possibile est currere' uel 'hominem non possibile est non currere'. Ista quarta pars est satis clara, nisi quod aliquibus uidetur quod ista propositio 'hominem possibile est non currere' debeat magis dici affirmatiua quam negatiua, quia sicut negatio addita praedicato et sequens hoc uerbum 'est' in propositione de inesse, ut 'homo est non lapis', non reddit propositionem negatiuam (immo dicta propositio est affirmatiua), ita uidetur quod in modalibus si negatio sequatur tam modum quam hoc uerbum 'est', ipsa non debet reddere propositionem negatiuam, sicut est in ista 'hominem possibile est non esse album'. Ad hoc ego dico quod Aristoteles reputabat tales propositiones negatiuas, in primo Priorum, et secundum ueritatem illae sunt negatiuae. Quod patet primo quia aequipollent uere negatiuis: nam ista propositio 'hominem possibile est non esse album' aequipollet isti 'hominem non necesse est esse album', quae est manifeste negatiua. Et iterum talis propositio potest esse uera licet subiectum pro nullo supponat. Verbi gratia, haec est uera 'chimaeram possibile est non esse albam', quia sua aequipollens est manifeste uera, scilicet ista 'chimaeram non necesse est esse albam'; cum igitur nulla affirmatiua sit uera in qua subiectum pro nullo supponit, sequitur quod ista non est affirmatiua 'chimaeram possibile est non esse albam'. Item, contradictoriarum categoricarum una est affirmatiua et alia negatiua; sed istae contradicunt, ut uidebitur post, 'Socratem possibile est non currere' et 'Socratem necesse est currere', et secunda est manifeste affirmatiua; ergo prima est negatiua. Et ex hoc infertur notabiliter quod in talibus propositionibus 'B potest esse A', uel etiam 'B possibile est non esse A', hoc uerbum 'esse' se tenet ex parte copulae, cum ex negatione cadente super ipsum, licet non super aliquid praecedens. reddatur propositio negatiua; non enim esset propositio negatiua nisi negatio caderet super copulam totam uel aliquam partem eius. Ad auctoritatem Aristotelis. secundo Peri Hermeneias, quando dicit quod 'possibile non esse' opponitur negatiuae, scilicet 'non possibile non esse', ipse intelligit de negatione secundum quid, scilicet quo ad modum. Sed iterum dubitatur qualis sit ista 'hominem impossibile est esse lapidem'. Et ego dico quod est negatiua, quia ista dictio 'impossibile' implicat in se negationem; ualet enim idem quod 'non possibile', et est negatio negans, sicut est negatio inclusa in hac dictione 'nemo'; ista enim propositio 'B impossibile est esse A' ualet istam 'B non possibile est esse A' et istam 'B necesse est non esse A', quae manifeste sunt negatiuae. SDD 1.8.5 (1) De quantitate autem modalium sciendum est quod tripliciter potest attendi quantitas earum: uno modo ex parte subiecti, sicut in illis de inesse, alio modo ex parte modi, et tertio modo ex parte utriusque simul. (2) Dico ex parte subiecti ut haec est uniuersalis 'omne B possibile est esse A', et haec particularis 'quoddam B possibile est esse A', et haec indefinita 'B possibile est esse A', et haec singularis 'hoc B possibile est esse A', uel 'Socratem possibile est esse currentem'. (3) Sed ex parte modi 'necesse' et 'impossibile' reddunt propositionem uniuersalem quantum ad tempus consignificatum, 'possibile' autem sine negatione praecedente reddit eam particularem, ut 'hominem possibile est currere', 'hominem possibile est non currere'. In ista quinta parte sunt tres clausulae: prima est una diuisio bimembris, secunda est declaratio primi membri et tertia est declaratio secundi membri. Et prima clausula est nota per clausulas sequentes. Secunda etiam clausula manifesta est per simile in illis de inesse. Sed de tertia clausula notandum est quod per istum modum 'necesse' distribuitur tempus consignificatum per uerbum pro omni tempore. Ideo si B necesse est esse A, sequitur quod aliquod B semper est, fuit et erit A, et similiter si omne B necesse est esse A, sequitur quod omne B semper fuit, est et erit A. Et ita est etiam de impossibili, unde sequitur 'B impossibile est esse A; ergo aliquod B numquam est, fuit uel erit A'; et similiter sequitur 'omne B impossibile est esse A; ergo nullum B est, fuit uel erit A'. Sed iste terminus 'possibile' dimittit illud tempus non distributum; ideo sequitur si B aliquando est, fuit uel erit A quod illud B potest esse A. Notandum est tamen, ne aliquis instet, quod aliquando 'possibile' accipitur ample, scilicet indifferenter ad praeteritum et futurum, et similiter 'necesse', scilicet prout diceremus omne illud possibile esse quod est uel fuit uel erit, uel etiam quod non repugnat ipsum esse, fuisse uel fore. Unde sic concederemus istam 'Aristoteles potest esse', uel 'Aristotelem possibile est currere', et negaremus istam 'Aristoteles necesse est non currere'. Alio modo capitur restricte ad futurum, ita quod nihil dicatur possibile esse nisi quod est uel erit, uel saltem quod non repugnat ipsum esse uel fore, sicut dicitur, primo Caeli, quod potestas non est ad praeteritum. Sic enim diceremus quod equus qui corruptus est non potest esse, et quod ipsum impossibile est ambulare, et quod ipsum necesse est non esse, et sic etiam diceremus hanc propositionem esse impossibilem 'Aristoteles ambulat', quae tamen, uel sibi similis, fuit uera, et istam necessariam 'Aristoteles non ambulat', quae tamen aliquando fuit falsa. Unde sic possibile fit impossibile et contingens necessarium. Et ego in proposito loquor de necessario et impossibili ample, quia sic loquuntur demonstratiuae scientiae, licet historiae narratiuae aliter loquantur. Ex istis dictis manifestum est quod aliquae propositiones modales possunt esse simpliciter uniuersales, scilicet tam de dicto quam de modo, ut 'omne B necesse est esse A', aliae simpliciter particulares, ut 'quoddam B possibile est esse A', aliae autem secundum quid, scilicet partialiter uniuersales et partialiter particulares, scilicet uniuersales de dicto et particulares de modo uel e conuerso; et ita etiam singularis de dicto potest esse uniuersalis uel particularis de modo. De contingenti autem sciendum est quod aliquando 'contingens' accipitur large, et tunc synonyme se habet cum 'possibili', et aliquando accipitur stricte, quod uocamus 'contingens ad utrumlibet', et est species 'possibilis' distincta contra 'necessarium'. Possibile enim est commune ad necessarium et contingens: omne enim necessarium est possibile esse et numquam possibile non esse, et omne contingens est possibile esse et cum hoc possibile non esse. Sed de isto contingenti, et de uero et falso, dimittemus pro nunc, quia propositiones de istis modis non habent proprie oppositiones nec aequipollentias ad propositiones de aliis modis. Ideo dicemus nunc de oppositionibus et aequipollentiis illarum de possibili et de impossibili et de necessario. SDD 1.8.6 (1) De oppositionibus ergo dictarum modalium dantur regulae. Prima est quod singulares eiusdem subiecti et eiusdem praedicati differentes secundum qualitatem et secundum quantitatem modi sunt contradictoriae. Sed si tales singulares diuersae qualitatis sint ambae de modo uniuersali, illae participant legem contrariarum, et si sint ambae de modo particulari, illae participant legem subcontrariarum. Et si sint eiusdem qualitatis et una sit uniuersalis de modo et alia particularis, participant legem subalternarum. (2) Secunda regula est: si propositiones de subiecto communi, eiusdem subiecti et eiusdem praedicati fuerint diuersae qualitatis et diuersae quantitatis tam dicti quam modi, illae sunt contradictoriae. Si autem sint diuersae qualitatis, et de consimili dicto et de consimili modo, et aequaliter se habeant de uniuersalitate et particularitate, ipsae sunt disparatae. (3) Tertia regula est: si tales propositiones diuersae qualitatis fuerint ambae uniuersales tam de dicto quam de modo, ipsae sunt contrariae. (4) Quarta regula est: si tales propositiones diuersae qualitatis fuerint ambae particulares tam de dicto quam de modo, ipsae sunt subcontrariae. (5) Quinta regula est: si tales sint eiusdem qualitatis et una sit utrobique uniuersalis et alia utrobique particularis, illae sunt subalternae. Sed si una sit de subiecto uniuersali et modo particulari et alia e conuerso, illae sunt disparatae. Per has quinque regulae decem habentur subalternationes, quinque contrarietates et quinque subcontrarietates, quattuor contradictiones et quattuor disparationes; et sic sunt uiginti octo combinationes. Ista sexta pars continet quinque regulas. Prima regula est de propositionibus singularibus, quae quantum ad contradictionem patet sicut dicebatur de illis de inesse. Oportet enim contradictorias esse diuersae qualitatis et quemlibet terminum distributum in una esse non distributum in alia, et e conuerso. Terminus autem singularis, quia non recipit uniuersalitatem uel particularitatem, neque distributionem, debet manere in sua singularitate; sed oportet quantitatem modi esse diuersam, quia contingit modum esse uniuersalem et contingit modum esse particularem, ut 'necesse' et 'possibile'. Sed etiam addendum est, cum praedicatum sit terminus communis, quod oportet mutari eius quantitatem. Sed hoc non appositum fuit in textu, quia semper mutatur secundum communem locutionem propter negationem praecedentem ipsum. Istae ergo contradicunt 'Socratem necesse est esse animal' et 'Socratem possibile est non esse animal', et similiter istae duae 'Socratem impossibile est esse animal' et 'Socratem possibile est esse animal'. Sed istae duae non contradicunt 'Saturnum necesse est esse planetam' et 'Saturnum necesse est planetam non esse'; sunt enim simul uerae, quia iste terminus 'planetam' in neutra distribuitur. Deinde etiam apparet quod istae duae habent legem contrariarum 'hoc A necesse est esse B' et 'hoc A impossibile est esse B', quia non possunt esse simul uerae, sed possunt esse simul falsae, in contingenti materia, ut 'Socratem necesse est currere' et 'Socratem impossibile est currere'; illae autem de modo particulari habent legem subcontrariarum, quia non possunt simul esse falsae, sed sunt bene simul uerae, ut 'Socratem possibile est currere' 'Socratem possibile est non currere'. Sed tunc de aliis quattuor regulis sequentibus praenotandum est quod combinando et uariando uniuersalitates et particularitates dicti et modi propositionum modalium, scilicet de possibili, de necessario et de impossibili de subiecto communi possunt fieri octo propositiones modales, secundum quod in figura sequenti patebit octo esse conos. Omnis enim propositio de illis modis aut est affirmatiua aut negatiua; si est affirmatiua, hoc potest esse quadrupliciter: uel de dicto et modo uniuersalibus, uel particularibus, uel de dicto uniuersali et modo particulari, uel e conuerso; et sic erunt ibi quattuor propositiones. Consimiliter erunt quattuor propositiones si fuerint negatiuae. Ulterius quaelibet istarum propositionum habet octo aequipollentes, sicut postea patebit. Hoc uiso sciendum est quod uiginti octo sunt combinationes istarum octo propositionum, quarum combinationum oppositiones quantum ad leges oppositionum faciliter patent. Nam quaecumque duae propositiones uel sunt eiusdem qualitatis uel diuersae. Si sunt eiusdem qualitatis, tunc sunt subalternae quantum ad legem nisi una sit de dicto uniuersali et de modo particulari et alia e conuerso, quae sunt disparatae. Si sunt diuersae qualitatis, uel igitur sunt ibi plures uniuersalitates, et sic sunt contrariae quantum ad legem, uel plures particularitates, et sic sunt subcontrariae, etiam quantum ad legem, uel aequales, et sic sunt contradictoriae, nisi sint de dictis consimilibus, quae sunt disparatae, et non habentes se in aliqua oppositione. Et ex his decem sunt subalternationes, quinque contrarietates, quinque subcontrarietates, quattuor contradictiones et quattuor disparationes, nullam legem tenentes. Et sic patent esse uiginti octo combinationes, quae planius ac manifestius patent diligenter inspicienti figuram. /FIGURA/ Hoc uiso, secunda regula, quae est de contradictoriis in terminis communibus, apparet per regulam alias datam de contradictoriis, scilicet quod oportet eas esse diuersae qualitatis et omne distributum in una esse non distributum in alia et e conuerso. *Sic istae contradicunt 'omne B necesse est esse A' 'quoddam B possibile est non esse A', uel etiam si modi e conuerso se habeant, similiter contradicunt, ut 'omne B possibile est esse A' et 'quoddam B impossibile est esse A'. Unde notandum est quod contradictio est oppositio cuius non est medium, ut dicitur primo Posteriorum, capitulo secundo, et determinatur quarto Metaphysicae. Et ideo contradictio consistit in indiuisibili, ita quod non possit fieri recessus a contradictione perfecta, ita scilicet quod sit possibile uel ambas esse simul falsas uel ambas esse simul ueras quin amittatur lex contradictionis. Tertia regula apparet: quia contrariae proprie dictae debent maxime distare; ideo debet totum uniuersaliter affirmari in una et totum uniuersaliter negari in alia, et quantum ad modum et quantum ad terminos. Istae igitur sunt contrariae 'omne B necesse est esse A' et 'omne B impossibile est esse A'. Sed tamen notandum est quod adhuc sunt quattuor combinationes, non ita proprie contrariae, quae tamen sic accedunt ad contrarias quod retinent sibi legem contrariarum. Verbi gratia, si sint ambae uniuersales quantum ad dictum et una etiam quantum ad modum sit uniuersalis et alia particularis, quia non possunt esse simul uerae sed possunt esse simul falsae, ut 'omnem planetam necesse est esse in caelo' et 'omnem planetam possibile est non esse in caelo'. Et similiter etiam est si ambae sint de modo uniuersali et una quantum ad dictum sit uniuersalis et alia particularis, ut 'omnem hominem necesse est uigilare' et 'quendam hominem impossibile est uigilare'. *Nam in his manifestum est quod receditur a contradictione uersus contrarietatem, propter uniuersalitatem modorum uel dictorum in ambabus; igitur illae non possunt esse simul uerae, quia nec ratione eius quod de contradictione participant nec etiam ratione eius quod ad contrarietatem accedunt contingit eas esse ueras, cum hoc repugnet tam contrariis quam contradictoriis, sed possunt esse simul falsas, cum non possint tenere legem contradictionis, propter recessum earum a contradictione.* Quarta regula etiam apparet: quia illae propriissime sunt subcontrariae quae sunt sub contrariis et quantum ad dictum et quantum ad modum, et hoc est si sint utrobique particulares, ut 'quoddam B possibile est esse A' et 'quoddam B possibile est non esse A'. Sed tamen notandum est, proportionaliter sicut de contrariis fuit notatum, quod adhuc sunt quattuor aliae combinationes, non ita proprie subcontrariae, quae tamen obseruant legem subcontrariarum, scilicet quia non possunt esse simul falsae sed possunt esse simul uerae. Verbi gratia, si utraque sit particularis de dicto et una quantum ad modum sit uniuersalis et alia particularis, ut 'aliquod ens necesse est esse deum' et 'aliquod ens necesse est non esse deum', uel 'quoddam ens impossibile est esse deum' et 'quoddam ens possibile est esse deum'. Et similiter est si ambae sint particulares de modo et una sit uniuersalis de dicto, alia uero particularis, ut 'omnem hominem possibile est uigilare' et 'quendam hominem possibile est non uigilare', *uel 'omnem hominem possibile est non uigilare' et 'quendam hominem possibile est uigilare'. Nam manifestum est quod tales recedunt a contradictione uersus subcontrarietatem, propter nimiam particularitatem in ambabus, et sic illae non possunt esse simul falsae, cum nihil participent nisi de contradictione uel de subcontrarietate, et repugnat tam contradictoria quam subcontraria esse simul falsa, sed possunt esse simul uerae, propter recessum earum a contradictione. Tamen adhuc remanet difficultas quo modo se habeant duae diuersae qualitatis quarum una est uniuersalis de dicto et particularis de modo et alia consimiliter, ut 'omne B possibile est esse A' et 'omne B possibile est non esse A', uel si ambae sint particulares de dicto et uniuersales de modo, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B impossibile est esse A'. Et apparet mihi quod illae sunt quasi disparatae, nullam legem tenentes, scilicet nec contradictoriarum nec contrariarum nec subcontrariarum nec subalternarum, *quia tales possunt esse simul uerae, propter accessum earum ad subcontrarietatem, ex una parte, et possunt esse simul falsae, propter accessum earum ad contrarietatem, ex alia parte; et quia sunt diuersarum qualitatum de eodem subiecto et eodem praedicato, impossibile est quod una sequatur ad reliquam, et quia una uidetur aliquid habere de contradictione, una potest esse uera alia exsistente falsa. Et haec ego declaraui alias spatiose, in quaestionibus secundi Peri Hermeneias. Similiter, de quinta regula, dicendum est quod licet illae quae sunt eiusdem qualitatis sint propriissime subalternae, si una fuerit utrobique, scilicet tam de modo quam de dicto, uniuersalis et alia utrobique particularis, ut 'omne B necesse est esse A' et 'quoddam B possibile est esse A', tamen adhuc sunt aliae octo subalternationes, scilicet quattuor affirmatiuae et quattuor negatiuae. reseruantes sibi legem subalternarum, scilicet si una fuerit uniuersalis de modo et de dicto et alia fuerit uniuersalis de uno illorum et particularis de alio; *haec enim sequuntur ad praecedentes. Et similiter est si una sit utrobique particularis et alia uniuersalis de uno et particularis de alio; nam manifestum est quod tales recedunt ab aequipollentia, propter diuersam quantitatem dictorum uel modorum, sed non accedunt nisi uersus subalternationem, ideo assumunt sibi legem subalternarum, et sequitur magis particularis ad magis uniuersalem, et non e conuerso. Sed si una sit uniuersalis de dicto et particularis de modo et alia e conuerso, illae erunt quasi disparatae, scilicet nec repugnantes gratia formae nec una sequens ad aliam. Cum enim sint eiusdem qualitatis poterunt esse simul uerae et poterunt esse simul falsae; ideo nec sunt contradictoriae nec contrariae nec subcontrariae. Sed nec una potest sequi ad alteram: quia uniuersaliter sumptum non potest sequi ad particulariter sumptum, siue quantum ad dictum siue quantum ad modum; ideo nec illa quae est de subiecto uniuersaliter sumpto sequitur ad aliam, nec illa quae est de modo uniuersali sequitur ad aliam, ideo non sunt subalternae, sed omnino disparate se habent, sicut si essent de diuersis subiectis et diuersis praedicatis, nisi quod possent dici subalternae secundum quid, scilicet quia una est subalterna quantum ad subiectum, uel dictum, et alia quantum ad modum.* SDD 1.8.7 (1) De aequipollentiis modalium tales dantur regulae. Prima est quod aequipollentes semper debent esse eiusdem qualitatis et eiusdem quantitatis. (2) Secunda est quod ex parte dicti debent sumi aequipollentiae sicut in illis de inesse. (3) Tertia est quod proportionando modos ad signa, scilicet quod 'necesse' sit sicut 'omnis' et 'impossibile' sicut 'nullus' et 'possibile' sicut 'quidam' et 'possibile ... non' sicut 'quidam ... non', tunc negatio postposita modo facit aequipollere suo contrario, praeposita uero suo contradictorio, praeposita autem et postposita suo subalterno. *Oppositiones autem et aequipollentias patent diligenter speculanti hanc figuram. /FIGURA/ Haec septima pars continet tres regulas, quarum prima est per se manifesta, non solum in istis modalibus, de quibus hic agimus, sed uniuersaliter in omnibus, siue de inesse siue modalibus, exceptis tamen illis de contingenti ad utrumlibet, de quibus postea considerabitur. Secunda regula apparet: quia retinendo eundem modum 'omnis ... non' et 'nullus' aequipollent, et similiter 'nullus ... non' et 'omnis', ut 'omne B non necesse est esse A' ualet istam 'nullum B necesse est esse A', et similiter 'nullum B non necesse est esse A' ualet istam 'omne B necesse est esse A'. Similiter 'non omnis' ualet tantum sicut 'quidam ... non' et 'non nullus' ualet 'quidam'; uerbi gratia, 'non omne B necesse est esse A' ualet istam 'quoddam B non necesse est esse A', et similiter 'non nullum B necesse est esse A' ualet istam 'quoddam B necesse est esse A'. Ita etiam 'non omnis ... non' et 'quidam' aequipollent, et similiter 'non nullus ... non' et 'quidam ... non'; uerbi gratia, istae duae aequipollent 'non omnis homo de necessitate est animal' et 'quidam homo de necessitate est animal', et similiter istae duae 'non nullus homo non de necessitate est animal' et 'quidam homo non de necessitate est animal'. Sed etiam de tertia regula notandum est quod oportet bene uidere in sumendo aequipollentiam ex parte modorum quod eadem quantitas semper remaneat ex parte dictorum. Verbi gratia, per negationem postpositam modo istae aequipollent 'omne B necesse est esse A' et 'omne B impossibile est non esse A', et similiter 'omne B impossibile est esse A' et 'omne B necesse est non esse A'. Et ita etiam esset si dictum esset particulare, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B impossibile est non esse A'. Similiter per negationem praepositam istae aequipollent 'omne B necesse est esse A' et 'omne B non possibile est non esse A', uel etiam 'nullum B necesse est esse A' et 'nullum B non possibile est non esse A'. Et similiter de signo particulari, ut 'quoddam B necesse est esse A' et 'quoddam B non possibile est non esse A'. Et similiter erit de 'impossibili' ad 'possibile'. Nam 'non impossibile' ualet 'possibile' et 'non possibile' ualet 'impossibile', aliis ex parte dicti similiter retentis. Ita etiam, de negatione praeposita et postposita, 'non necesse ... non' et 'possibile' aequipollent, aliis similiter retentis, et similiter 'non possibile ... non' et 'necesse'. Et tunc ex his notandum est quod aequipollentiae ex parte modi et ex parte dicti possunt simul combinari, et resultaret magna figura talis. /FIGURA/ SDD 1.8.8 (1) Quantum ad conuersiones dictarum modalium, sciendum est quod isti modi 'possibile', 'impossibile', 'contingens' et 'necessarium' ampliant subiecta propositionum ad supponendum non solum pro his quae sunt sed etiam pro his quae possunt esse, ita quod sensus istius 'B potest esse A' est 'quod est uel potest esse B potest esse A', et similiter aequiualet dicere 'B necesse est esse A' et dicere 'quod est uel potest esse B necesse est esse A'. (2) Ex quibus correlarie concluditur quod haec est uera 'senex potest esse puer', quia quod potest esse senex potest esse puer, ut antichristus, et similiter ista est uera 'creans de necessitate est deus', supposito quod deus non esset creans, quia ualet istam 'quod est uel potest esse creans de necessitate est deus'. (3) Tunc ergo ponuntur de conuersionibus dictarum modalium quattuor regulae. Prima est quod omnis propositio affirmatiua de possibili potest conuerti in particularem affirmatiuam, et sic particularis conuertitur simpliciter et uniuersalis per accidens, ut 'omne B', uel 'aliquod B', 'potest esse A; ergo quoddam A potest esse B'. (4) Secunda regula est quod nulla negatiua de possibili conuertitur, quia sequeretur ex uero falsum, ut 'omnem', uel 'aliquem deum', 'possibile est non creare; ergo quoddam creans possibile est non esse deum'; prima enim est uera et secunda falsa. (5) Tertia regula est quod omnis uniuersalis negatiua de necessario conuertitur in uniuersalem negatiuam de necessario, ut 'omne B necesse est non esse A; ergo omne A necesse est non esse B'. Sed particularis negatiua non conuertitur, quia sequeretur ex uero falsum, ut 'quoddam ens necesse est non esse deum; ergo quoddam deum necesse est non esse ens'. (6) Quarta regula est quod nulla affirmatiua de necessario conuertitur in aliam de necessario, sed bene conuertitur in aliam de possibili. Ista octaua pars principalis huius capituli est magna; continet enim sex bonas particulas, siue clausulas, scilicet unum notabile, unum correlarium et quattuor regulas. Secunda incipit ibi "ex quibus", tertia ibi "tunc ergo", quarta ibi "secunda regula", quinta ibi "tertia regula", sexta ibi "quarta regula". Notabile ergo, quod ponitur in prima particula, est satis concessum quantum ad 'possibile' et 'contingens'. Quia antichristum possibile est esse, antichristum contingit esse; tales autem affirmatiuae non essent uerae nisi subiectum pro aliquo supponeret; et non supponit pro eo quod est, quia antichristus non est; ideo sufficit quod supponat pro eo quod potest esse. Deinde si hoc est concessum de 'possibili', oportet quod concedatur de 'impossibili': quia istae contradicunt 'antichristum possibile est esse' 'antichristum impossibile est esse', et oportet in contradictoriis terminos aeque ample et aeque restricte supponere si pro aliquo uel aliquibus supponant. Deinde etiam oportet hoc concedere de necessario, quia aliter non esset aequipollentia illarum de necessario ad illas de possibili uel impossibili. De correlario autem concluso in secunda particula sciendum est quod aliqui aliquando ad placitum restringunt subiectum in propositionibus de possibili uel de necessario ad supponendum solum pro his quae sunt. Et sic poneretur ista falsa 'senex potest esse puer', et ista etiam 'creans de necessitate est deus', posito quod modo deus nihil crearet; immo etiam et ista esset falsa 'antichristus potest esse', uel 'antichristus potest generari'. Sed manifestum est quod iste modus restringendi non est de proprietate sermonis; ideo simpliciter de proprietate sermonis correlarium est concedendum. Deinde prima regula, quae ponitur in tertia particula, potest probari per syllogismum expositorium. Quia ista propositio 'B potest esse A', secundum praedicta, ualet istam 'quod potest esse B potest esse A'; igitur si aliquid quod potest esse B potest esse A, signetur illud aliquid, et proprio nomine uocetur 'C'; tunc sic 'C potest esse B et ipsum idem C potest esse A; ergo quod potest esse A potest esse B', ad quod sequitur quod A potest esse B; igitur, de primo ad ultimum, sequebatur 'B potest esse A; ergo A potest esse B'. Deinde, antequam procedam ad secundam regulam, notandum est quod in tota ista octaua parte ego non uoco 'propositionem de possibili' nisi illam in qua ponitur iste modus 'possibile' sine negatione praecedente ipsum, uel aequipollentem tali propositioni. Verbi gratia, istas uoco 'de possibili' 'B possibile est esse A' et 'B possibile est non esse A'. Et similiter istas uoco 'de necessario' 'B necesse est esse A' 'B necesse est non esse A', et istas uoco 'de impossibili' 'B impossibile est esse A' 'B impossibile est non esse A'. Sed istam 'B non possibile est non esse A' non uoco 'de possibili', sed 'de impossibili', quia ualet istam de impossibili 'B impossibile est esse A'; similiter istam 'B non possibile est non esse A' non uoco 'de possibili', sed 'de necessario', quia ualet istam 'B necesse est esse A'. Et sic suo modo de 'necessario' et de 'impossibili'. Tunc ergo apparet secunda regula, quae ponitur in quarta particula. Quia negatiuae de possibili sunt istae 'omne B possibile est non esse A' et 'quoddam B possibile est non esse A', quae non conuertuntur in talem 'A possibile est non esse B', quia sequeretur ex uero falsum, ut 'omne deum possibile est non creare; ergo creans possibile est non esse deum'; prima enim est uera et secunda falsa. Tertia regula, quae ponitur in quinta particula, continet duas clausulas, quarum ultima est quod particularis negatiua non conuertitur; et illa est bene probata in textu. Sed prima clausula est quod uniuersalis negatiua de necessario conuertitur simpliciter. Et hoc probatur: quia uniuersalis negatiuae de necessario contradicunt particularibus affirmatiuis de possibili; particulares autem affirmatiuae de possibili consequuntur et conuertuntur ad inuicem, ut dictum est; ergo similiter suae praedictae contradictoriae conuertuntur et consequuntur ad inuicem; et haec consequentia tenet per illam regulam "si ad antecedens sequitur consequens, oportet quod ad contradictoriam consequentis sequatur contradictoriam antecedentis"; ideo si istae se mutuo consequuntur, oportet quod etiam illae. Quarta regula continet duas clausulas. Quarum prima est quod nulla affirmatiua de necessario conuertitur in aliam de necessario; et causa est quia sequeretur ex uero falsum, ut dicendo 'omnem creantem necesse est esse deum; ergo deum necesse est esse creantem': prima enim est uera et secunda falsa. Secunda clausula est quod affirmatiuae de necessario bene conuertuntur in affirmatiuas de possibili. Quod probatur: quia ad illam de necessario sequitur illa de possibili, per subalternationem et ad illam de possibili sequitur alia de possibili, per conuersionem; ergo, de primo ad ultimum, ad illam de necessario sequitur alia de possibili, per conuersionem, ut 'omne B necesse est esse A; quoddam A possibile est esse B'. Deinde notandum est quod si habeamus conuersiones de necessario et de possibili, sequitur quod habemus conuersiones de impossibili, quia 'impossibile esse' ualet 'necesse non esse' et 'impossibile non esse' ualet 'necesse esse', de quibus dictum est. Similiter etiam cum habeamus conuersiones de praedictis modis non praeponendo negationem modo, sequitur quod habemus etiam praeponendo, quia 'non possibile' ualet 'impossibile' et 'non impossibile' ualet 'possibile'; similiter 'non necesse esse' ualet 'possibile non esse' et 'non necesse non esse' ualet 'possibile esse'. Ultimo notandum est quod etiam alio modo, minus proprie, conuertuntur dictae propositiones cum isto nomine 'quod', ut 'B possibile est esse A; ergo quod possibile est esse A est uel potest esse B', et similiter 'nullum B potest esse A; ergo nullum quod potest esse A est uel potest esse B'; similiter 'B necesse est esse A; ergo quod necesse est esse A est uel potest esse B' et similiter 'nullum B necesse est esse A; ergo nullum quod necesse est esse A est uel potest esse B'. Sed sic non conuertuntur istae negatiuae 'omne B necesse est non esse A' et similiter 'omne B possibile est non esse A'; et horum causas dimitto, propter breuitatem, consideret autem eas qui uoluerit. SDD 1.8.9: DE MODALIBUS COMPOSITIS SDD 1.8.9-1 Nunc autem dicenda sunt aliqua de uocatis 'modalibus compositis'. Et est notandum quod 'modalis composita' solet uocari in qua modus praedicatur de dicto uel dictum de modo, ut 'hominem currere est possibile' uel 'possibile est hominem currere', aut etiam 'hominem currere est necesse' uel 'necesse est hominem currere', et sic de 'impossibili' uel 'contingenti', et de 'uero' uel 'falso'. Haec nona pars est magna, ideo potest diuidi in quattuor particulas, in quarum prima describitur propositio uocata 'modalis composita', in secunda agitur de aequiuocatione subiectorum et praedicatorum huius modi propositionum, in tertia de qualitate et quantitate earum, in quarta de conuersionibus earum. Secunda incipit ibi "circa huius modi", tertia ibi "de qualitate", quarta ibi "dictae autem". In prima particula notandum est quod hi modi non sumuntur secundum quod se tenent ex parte copulae, sed 'modi' uocantur termini quibus appropriate assignamus propositiones differre ab inuicem, ut quia quaedam est uera, quaedam falsa, quaedam possibilis, quaedam impossibilis, quaedam necessaria, quaedam contingens, quaedam per se, quaedam per accidens, uel immediata, uel secundum quod ipsum, uel affirmatiua, uel negatiua, uel uniuersalis, uel particularis, uel indefinita aut singularis, reduplicatiua, exceptiua et sic de aliis. Ideo omnes huius modi termini si fiant subiecta uel praedicata respectu huius termini 'propositio', uel alterius termini supponentis appropriate pro propositione uel propositionibus, reddunt propositiones uocatas 'modales compositas', ut 'omnis propositio est uera', 'nulla propositio est necessaria', 'hominem currere est contingens', 'deum non esse est impossibile', 'solem esse maiorem terra est scitum', uel 'opinatum', uel 'dubitatum', et sic de aliis. Et notandum est quod quamuis apud omnes tales propositiones sint uocatae 'modales compositae', tamen secundum ueritatem sunt de inesse. Quia si dico 'propositio est falsa', uel 'propositio est necessaria', uel etiam 'deum non esse est impossibile', uel 'hominem esse animal est scitum a te', in omnibus istis unum praedicatum dicitur de uno subiecto mediante hoc uerbo 'est' non modificato. Nec apparet quare haec esset magis modalis 'propositio est falsa' quam ista 'animal rationale est album'. Et si dico 'hominem currere est possibile', haec ualet tantum sicut si dicerem 'haec propositio 'homo currit' est possibilis', et haec non est magis modalis nec minus de inesse quam ista 'iste terminus 'homo' est species'. Tamen quia nomina significant ad placitum, nos possumus uti illo modo loquendi consueto, sic quod tales propositiones uocemus modales, dum tamen hic non capiamus 'propositionem modalem' prout distinguitur contra 'propositionem de inesse'; ita enim 'albus' est modus 'hominis' si dico 'homo albus' sicut 'possibile' uel 'falsum' 'propositionis' si dico 'propositio possibilis' uel 'propositio falsa'. SDD 1.8.9-2 (1) Circa huius modi propositiones modales, notandum est quod oratio infinitiui modi (ut 'hominem currere') posita in huius modi propositionibus, quae solet uocari 'dictum', aliquando capitur secundum suppositionem materialem, et tunc supponit pro aliqua propositione (ut 'hominem currere' pro tali propositione 'homo currit'), aliquando sumitur significatiue, et tunc si supponat pro aliquo, supponit pro re pro qua supponeret subiectum dicti tali determinatione determinatum (ut 'hominem currere' pro homine currente et 'hominem esse album' pro homine albo). (2) Similiter isti termini 'possibile', 'necessarium', 'contingens' aliquando sumuntur prout sunt communiter differentiae entium. Sic enim omne ens est contingens uel necessarium; est enim necessarium si ipsum impossibile est non esse, ut deus, et est contingens si ipsum potest non esse, ut iste equus, et sic nulla propositio est necessaria, sed omnis est contingens. Alio modo sumuntur prout sunt appropriate differentiae propositionum; et sic asinus nec dicitur possibilis nec impossibilis nec necessarius nec contingens, sed describitur 'necessarium' quia est propositio significans qualiter necesse est esse, et 'impossibile' describitur quia est propositio significans qualiter impossibile est esse. Ista secunda particula nonae partis principalis huius capituli continet duas distinctiones, quae satis sunt declaratae in textu, nisi quod descriptiones 'necessarii' et 'contingentis' positae in fine non sunt sub uerbis propriis. Quia in tractatu Sophismatum declaratum est quod propositio uera non ex eo est uera quia ita est in re; ideo etiam nec necessaria dicitur ex eo quod ita necesse est esse. Sed oportet secundum locutionem propriam assignare diuersimode causas ueritatum secundum diuersitatem propositionum, prout ibi fuit declaratum. *Sed tamen ad placitum utimur isto modo loquendi, intelligentes per ipsum expressiones ueras causarum ueritatum propositionum diuersas, secundum diuersitatem propositionum. SDD 1.8.9-3 (1) De qualitate autem istarum propositionum dicendum est, sicut de aliis, quod si negatio cadat super copulam, propositio est negatiua, et si non, ipsa est affirmatiua. (2) Similiter etiam est de quantitate: si subiectum fuerit distributum, propositio est uniuersalis, et si fuerit sine distributione et sine signo, ipsa est indefinita, et si fuerit cum signo particulari, ipsa est particularis, et si fuerit cum isto pronomine demonstratiuo 'hoc', tunc ipsa est singularis. Haec tertia particula huius nonae partis principalis continet duas clausulas, una de qualitate talium propositionum, alia de quantitate earum. Dubitatur autem de multis propositionibus et quales sunt et quantae sunt, primo de ista 'homo est species', secundo de ista 'non homo est species', tertio de ista 'omnem hominem currere est possibile', quarto de ista 'nullum hominem currere est possibile', quinto de ista 'non hominem currere est possibile', sexto de ista 'impossibile est hominem esse asinum', septimo de ista 'non possibile est hominem esse asinum'. Dico quod si uellemus respondere ad totum de proprietate sermonis, nos responderemus capiendo omnia significatiue, et esset facile dicere. Sic enim ista 'homo est species' est indefinita et affirmatiua, et est falsa. Sed ista 'non homo est species', si ista dictio 'non' cadat super totam propositionem, ipsa est uniuersalis negatiua, ualens istam 'nullus homo est species', et est uera. Deinde ista 'omnem hominem currere est possibile' aequiualet isti 'omnis homo currens est possibilis', et est uniuersalis affirmatiua, et uera. Et similiter ista 'nullum hominem currere est possibile' ualet istam 'nullus homo currens est possibilis', et est uniuersalis negatiua, et falsa. Sed ista 'non hominem currere est possibile' ualet istam 'nullus homo currens est possibilis' si negatio sit negans, et est uniuersalis negatiua, et falsa; sed si negatio sit solum infinitans subiectum, tunc aequiualet isti, de subiecto infinito 'non homo currens est possibilis', quae est indefinita affirmatiua, et uera, quia asinus, qui est non homo currens, est possibilis. Sed de ista 'impossibile est hominem esse asinum', dicendum est quod idem ualet 'impossibile' et 'non possibile'; et tunc illa negatio implicita in isto termino 'impossibile' uel intelligitur debet esse negans, et tunc ualet istam 'nullum possibile est hominem esse asinum', quae est uniuersalis negatiua, uel est infinitans solum illud subiectum 'possibile', et tunc est indefinita affirmatiua. Postea dicendum est si subiecta in dictis propositionibus supponant materialiter quod ista propositio 'homo est species' est affirmatiua (hoc non est dubium), et est indefinita, quia iste terminus 'homo' non debet intelligi supponere solum pro se, sed indifferenter pro aliis similibus, quasi si dicamus 'iste terminus 'homo' uel talis terminus 'homo' est species. Et sic etiam ista esset uniuersalis 'omnis homo est species', et etiam ista esset particularis 'quidam homo est species', id est 'quidam terminus 'homo' est species', et ista esset singularis 'iste homo est species', id est 'iste terminus 'homo' est species'. Verum est quod aliqui reputant tales tamquam singulares 'homo est species', 'animal est genus', 'amo est uerbum', et sic de aliis, in quibus subiecta supponunt materialiter. Quia dicunt quod ualet idem secundum suppositionem materialem dicere 'homo est species' et dicere 'iste terminus 'homo' est species'. Sed hoc non credo esse uerum, quia ista 'homo est species', uel 'animal est genus', reputat Porphyrius, et etiam Aristoteles, scibilem et demonstrabilem prout subiecta supponunt materialiter, quod non esset ita de singularibus. Nam si demonstrato uno termino uocali uel scripto, ego dico 'iste terminus est species', licet illa propositio sit uera, tamen statim erit falsa ipsa desinente esse, et sic talis non erit scibilis. Item, dicendo 'hominem currere est possibile', istud subiectum 'hominem currere' non supponit pro se, sed pro tali propositione 'homo currit', et si quilibet homo dicat talem propositionem, tunc non est ratio quare magis supponeret pro illa quam Socrates dicit quam pro illa quam Plato dicit; ideo indifferenter pro qualibet supponit, sine distributione, et sic indefinite. Et ita etiam debemus imaginari de ista propositione 'homo est species', quia iste terminus 'homo' non solum supponit pro se, nisi demonstretur cum tali pronomine 'hoc', sed indifferenter pro omni tali supponit indefinite. Sed de ista 'non homo est species' dicendum est quod si hoc totum 'non homo' supponit materialiter, propositio est indefinita et affirmatiua, et est sensus quod talis terminus infinitus 'non homo' est species, quae si sit uera uel non est bona dubitatio alibi tractanda. Si uero iste terminus 'homo' solum sumatur materialiter et haec dictio 'non' sumatur significatiue, tunc si sit negans, propositio est uniuersalis negatiua falsa, aequiualens isti 'nullus talis terminus 'homo' est species; sed si negatio sit solum infinitans, tunc est indefinita affirmatiua, et est uera, et tunc est sensus quod aliquid quod non est talis terminus 'homo' est species, et hoc est uerum pro isto termino 'asinus'. Deinde de ista 'omnem hominem currere est possibile' manifestum est quod est affirmatiua et indefinita, quia ualet istam 'talis propositio 'omnis homo currit' est possibilis'. Sed de ista 'nullum hominem currere est possibile' manifestum est quod si hoc totum 'nullum hominem currere' supponat materialiter, propositio est indefinita affirmatiua, et ualet istam 'talis propositio 'nullus homo currit' est possibilis'. Sed si quaereres quo modo fieret uniuersalis, dico quod hoc esset sic dicendo 'omne nullum hominem currere est possibile', uel 'omnis nullum hominem currere est possibile', ita quod 'omne', uel 'omnis', teneretur significatiue et esset nominatiuus reddens suppositum huic uerbo 'est', et esset sensus 'omnis talis propositio', uel 'omne quod est talis propositio', 'nullus homo currit' est possibilis', uel 'possibile'. Sed si in dicta propositione caperemus 'nullum' significatiue et 'hominem currere' materialiter, tunc propositio esset uniuersalis negatiua, et esset sensus 'nullum quod est talis propositio 'homo currit' est possibile'. Sed tu quaereres "nonne possem similiter dicere de ista propositione 'omnem hominem currere est possibile' quod ista esset uniuersalis affirmatiua, capiendo 'omnem' significatiue et 'hominem currere' materialiter?". Dico quod non, quia oratio esset incongrua, eo quod oportet nominatiuum casum reddere suppositum huic uerbo 'est', et 'omnem' non est nominatiui casus. Deinde de ista 'non hominem currere est possibile' dicitur quod si hoc totum 'non hominem currere' teneatur materialiter, propositio est indefinita affirmatiua; et si 'hominem currere' teneatur materialiter et haec dictio 'non' teneatur significatiue, si negatio sit infinitans, adhuc est indefinita affirmatiua, sed si sit negatio negans, est uniuersalis negatiua. Postea de ista 'impossibile est hominem esse asinum', et similiter de ista 'non possibile est hominem esse asinum', dico quod aequiualent ubique 'impossibile' et 'non possibile'; et si negatio sit infinitans, propositio est indefinita affirmatiua, et si sit negans, est uniuersalis negatiua. SDD 1.8.9-4 Dictae autem propositiones conuertuntur eodem modo sicut illae de inesse si isti termini 'possibile', 'impossibile', 'necessarium' et 'contingens' sumantur prout sunt differentiae propositionum. Sed si capiantur prout sunt communiter differentiae entium, tunc iste terminus 'possibile', uel 'contingens', positus in praedicato ampliat suppositionem subiecti ad ea quae possunt esse; ideo conuertitur sic 'quoddam A est possibile; ergo quoddam possibile est uel potest esse A', uel 'antichristus est possibilis; ergo possibile est uel potest esse antichristus'. Circa istam quartam particulam dubitatur utrum isti termini 'possibile' et 'contingens' prout appropriate sunt differentiae propositionum sint termini ampliatiui sicut quando sumuntur ut sunt communes differentiae entium. Et ego dico quod non. Unde si dicamus aliquam propositionem esse possibilem quia potest esse, hoc est capiendo 'possibile' prout est communis differentia, seu proprietas, entis, et ampliat suppositionem subiecti; et sic propositio quae nondum est bene est possibilis. Sed si dicatur possibilis quia significat qualiter potest esse, tunc 'possibile' non ampliat, nec propositio aliqua est possibilis nisi quando ipsa est, quia non significat nisi quando ipsa est. Et ideo capiendo sic 'possibile' ista propositio 'omnem hominem currere est possibile' bene conuertitur in istam 'possibile est omnem hominem currere'. Secundo dubitatur utrum iste terminus 'necessarium' prout est de communibus differentiis entis ampliet, sicut iste terminus 'possibile'. Et ego credo quod sic. Quia in propositionibus contradictoriis praedicata sunt eadem, ideo aeque ampliatiua uel non ampliatiua; et ideo sicut in istis 'Socrates potest esse' uel 'Socrates potest non esse' est ampliatio, ita etiam est in istis 'Socrates non potest esse' et 'Socrates non potest non esse' est ampliatio; modo sicut 'possibile' exponitur 'quia potest esse', ita 'necessarium' exponitur 'quia non potest non esse'; istae enim aequipollent 'B est necessarium' et 'B non potest non esse', ideo similiter est ampliatio in illis. Et ex hoc inferri debet quod haec est uera 'creans est necessarium', licet poneretur casus quod deus modo nihil crearet, quia idem ualet dicere 'creans est necessarium' sicut dicere 'creans non potest non esse', quae ualet istam 'quod est uel potest esse creans non potest non esse', et haec est uera. *Notandum est quod alio modo solet attribui conuersio dictis propositionibus, scilicet quod tota propositio non conuertatur, sed solum dictum, id est propositio quae subiicitur uel praedicatur, uerbi gratia, 'possibile est hominem currere; ergo possibile est currentem esse hominem'; sed hic non fit conuersio, quia modus semper manet a parte eadem. Et quantum ad illam conuersionem, dico hanc regulam quod propositio affirmatiua de possibili uel de uero uel de necessario, scilicet in illis tribus modis, conuertitur sicut in illis de inesse, ita quod si dictum sit uniuersalis negatiua uel particularis affirmatiua, tunc illud dictum conuertitur simpliciter, si uero illud fuerit uniuersalis affirmatiua, conuertitur per accidens, si uero sit particularis negatiua, non conuertitur. Et omnes istae conuersiones tenent per has regulas "si antecedens est uerum, consequens est uerum", "si antecedens est possibile, consequens est possibile", "si antecedens est necessarium, consequens est necessarium"; et ideo si dico 'uerum est Socratem currere', cum ad istam 'Socratem currit' sequatur ista 'currens est Socrates', sequitur 'ergo uerum est Socratem esse currentem', per dictam regulam. Et sic de aliis poterit probari. Sed dicta conuersio non ualet in propositionibus de 'falso' uel de 'impossibili' uel de 'scito', quia dicta regula non ualet in illis; non enim sequitur si antecedens est impossibile quod consequens sit impossibile, nec sequitur si antecedens sit falsum quod consequens sit falsum, et ideo si dico quod falsum est omne animal esse hominem, non sequitur 'ergo falsum est quendam hominem esse animal', quia antecedens est uerum et consequens falsum. 1.8.10 (1) Restat aliqua dicere de modalibus de contingenti ad utrumlibet. Dicitur autem 'contingens ad utrumlibet' quia est possibile esse et possibile non esse, ut Socrates contingit currere quia Socrates potest currere et potest non currere, et similiter Socratem contingit non currere quia Socrates potest non currere et Socrates potest currere. (2) De sic 'contingenti' dantur quattuor regulae. Prima est quod ad omnem propositionem de contingenti sequitur propositio de possibili tam affirmatiua quam negatiua. (3) Secunda regula est quod omnis propositio de contingenti repugnat alicui propositioni de necessario et alicui propositioni de impossibili de eisdem terminis, scilicet omnis uniuersalis omni particulari et omnis particularis omni uniuersali. (4) Tertia regula est quod omnis propositio de contingenti conuertitur in oppositam qualitatem, manente eadem quantitate et eodem ordine terminorum. (5) Quarta regula est quod nulla propositio de contingenti conuertitur in terminis in aliam de contingenti, sed omnis de contingenti conuertitur in aliam de possibili. Haec decima et ultima pars huius capituli continet quinque clausulas; prima ostendit quid nominis 'contingentis ad utrumlibet' et aliae quattuor sunt quattuor regulae. Circa primam clausulam, notandum est, sicut iam dictum fuit, quod hoc nomen 'contingens' potest aliquando fieri praedicatum uel subiectum propositionis, ut 'B est contingens' uel 'contingens est B', et tunc non reddit propositionem proprie modalem, licet soleat talis propositio uocari 'modalis composita' si alter terminus supponat pro aliqua propositione, ut 'Socrates currere est contingens'; aliquando autem se tenet ex parte copulae, ut dicendo 'hominem contingens est currere', uel 'hominem contingit currere', et tunc est propositio proprie modalis. Iterum 'contingens' si fiat subiectum uel praedicatum propositionis potest sumi uno modo ut est de differentiis communibus entis, et sic omne ens est contingens praeter deum, quia potest esse et potest non esse; solus autem deus est necessarius, quia non potest non esse. Alio autem modo sumitur 'contingens' ut est de differentiis propositionum, et tunc aequiualet dicere quod talis propositio est contingens et dicere quod talis propositio est possibilis et non necessaria. *Notandum est quod ad omnem propositionem, tam affirmatiuam quam negatiuam, quae est proprie de contingenti de modo affirmato sequitur una copulatiua composita ex una de possibili affirmatiua et alia de possibili negatiua retentis eisdem terminis et eadem quantitate. Verbi gratia, sequitur 'B contingit esse A; ergo B possibile est esse A et B possibile est non esse A', et etiam sequitur 'B contingit non esse A; ergo B possibile est non esse A et B possibile est esse A'. Sed e conuerso a tali copulatiua ad illam de contingenti est fallacia consequentis; non enim sequitur 'quoddam iustum potest esse deum et quoddam iustum potest non esse deum; ergo quoddam iustum contingit esse deum: nam antecedens est uerum et consequens falsum, ex quo nihil contingit esse deum. Sed ad omnem propositionem de necessario uel impossibili sequitur propositio de contingenti de modo negato de eisdem terminis, sicut sequitur 'omne B necesse est esse A; ergo nullum B contingit esse A'; similiter sequitur etiam 'omne B impossibile est esse A; ergo nullum B contingit esse A'. Sed e conuerso a tali propositione de contingenti ad disiunctiuam de necessario et impossibili uel ad aliquam eius partem est fallacia consequentis: non enim sequitur 'nullum iustum contingit esse deum; ergo omne iustum necesse est esse deum uel omne iustum impossibile est esse deum'; similiter nec sequitur 'nullam stellam contingit esse planetam; ergo omnem stellam necesse est esse planetam uel omnem stellam impossibile est esse planetam': antecedentia enim sunt uera et consequentia sunt falsa.* *Ex praedictis sequitur manifeste quod propositio quae est proprie de contingenti de modo affirmato non aequiualet uni copulatiuae compositae ex affirmatiua de possibili et negatiua de possibili, retentis eisdem terminis et eadem quantitate, nec per talem copulatiuam exponitur. Similiter nec illa de contingenti de modo negato aequiualet uni disiunctiuae de necessario et impossibili. Sed omnis propositio de contingenti de modo affirmato aequiualet uni categoricae modali ex eisdem terminis compositae cuius copula est copulata ex copula propositionis de possibili affirmatiuae et negatiuae, sicut ista 'B contingit esse A' exponitur per istam 'B potest esse et potest non esse A'. Sed illa de contingenti de modo negato exponitur per aliam categoricam ex eisdem terminis compositam de copula disiunctiua ex copula aliarum de necessario et de impossibili, sicut ista 'omne B non contingit esse A' exponitur per istam 'omne B necesse uel impossibile est esse A'.* Notandum est etiam, sicut dixi de aliis prius, quod hic non uoco 'propositionem de contingenti' nisi illam in qua iste modus 'contingens' se tenet ex parte copulae et quod negatio non praecedat ipsum, quia si negatio praecederet ipsum, propositio non amplius mereretur dici 'de contingenti', sed magis 'de necessario uel de impossibili disiunctim', quia tali aequipollet. Verbi gratia, ista 'nullum B contingit esse A' ualet istam 'omne B necesse est uel impossibile est esse A'. Et ideo regulae quae hic dantur non debent intelligi nisi de propositionibus in quibus negatio non praecedit modum. Et tunc statim sequitur ex dictis prima regula manifeste. Deinde ex prima regula sequitur statim secunda, quod ad particularem de contingenti, siue affirmatiuam siue negatiuam, sequitur tam particularis affirmatiua de possibili quam particularis negatiua. Et tamen/cum? particularis affirmatiua de possibili repugnat uniuersali de impossibili et particularis negatiua uniuersali de necessario; et similiter ad uniuersalem de contingenti sequitur uniuersalis de possibili, tam affirmatiua quam negatiua, quia contradicit particularibus de necessario et de impossibili. Tertia regula etiam patet ex iam dictis. Quia dictum est quod affirmatiua et negatiua de contingenti aequipollent; ideo conuertuntur; ideo sequuntur ad inuicem, ut 'omnem hominem contingit currere; ergo omnem hominem contingit non currere', et e conuerso. Sed praecauendum est ne negatio praecedat modum, quia non sequitur 'omnem hominem contingit currere; ergo nullum hominem contingit currere', immo tales sunt contrariae. Quarta regula continet duas clausulas. Quarum prima patet, quia ex uero sequeretur falsum. Voco autem 'conuersionem in terminis' quando termini transponuntur, scilicet quod de subiecto fiat praedicatum et e conuerso, ut 'deum contingit esse creantem', non sequitur 'ergo creantem contingit esse deum'; prima enim est uera et secunda falsa, quia sequeretur quod creans non de necessitate esset deus, cuius oppositum dictum est prius. Secunda clausula patet, quia ad quamlibet de contingenti sequitur affirmatiua de possibili, quae bene conuertitur in aliam affirmatiuam de possibili. ===================================================================== SDD 2: edited by L. M. De Rijk. /7/ SDD 2: DE PRAEDICABILIBUS SDD 2.1: DE PRAEDICABILIBUS IN COMMUNI SDD 2.1.1 DE DISTINCTIONE HUIUS NOMINIS 'PRAEDICABILE' Praedicabile quandoque sumitur proprie, quandoque communiter. Praedicabile proprie sumptum est quod praedicatur de pluribus; praedicabile communiter sumptum est quod praedicatur siue de uno solo siue de pluribus. De uno solo, ut Socrates praedicatur solum de se ipso, dicendo 'Socrates est Socrates'; de pluribus, ut animal de leone et de equo, et homo de Socrate et Platone, et sic de aliis. [cf. PH 17.4-7] /8/ Iste secundus tractatus determinat de praedicabilibus. Et continet septem capitula. Et primum est de distinctione huius nominis 'praedicabile' et de eius diuisione; secundum est de genere; tertium est de specie; quartum de differentia; quintum de proprio; sextum de accidente; septimum de communitatibus et proprietatibus praedicabilium. Primum capitulum continet tres partes: prima est distinctio huius nominis 'praedicabile'; secunda est assignatio conuenientiae et differentiae inter ista nomina 'praedicabile' et 'uniuersale'; tertia est diuisio praedicabilium. Partes patebunt. Circa primam partem et totum tractatum notandum est quod isti termini 'praedicatum' et 'praedicabile' non differunt secundum significationem nisi penes actum et potentiam. Et licet dicamus quod Porphyrius determinat de praedicabilibus et Aristoteles in libro Topicorum de praedicatis, tamen non debemus credere quod in hoc Aristoteles et Porphyrius uelint ponere differentiam in suis determinationibus de illis penes actum et potentiam, immo uterque uocat genus 'quod praedicatur etc.', id est quod aptum natum est praedicari. Secundo notandum est quod, licet omnis uox significatiua ad placitum materialiter sumptum possit in propositione subici et praedicari, non tamen omnis /9/ uox significatiue sumpta potest sic subici uel praedicari. Et non intendimus hic de terminis innatis praedicari nisi significatiue sumptis. Tertio notandum est quod res quae sunt praeter operationem animae (ut lapides uel plantae), non praedicantur nec subiciuntur in propositionibus, sed conceptus in mente (quantum ad propositiones mentales), aut termini uocales uel scripti mediantibus illis conceptibus quibus subordinantur significatiui, sicut alias dictum est. Et haec dicuntur praedicabilia secundum quod innate sunt praedicari de aliquibus subiectis in aliquibus propositionibus. Et ita etiam possum dici subicibilia inquantum etiam possum subici aliquibus praedicatis in aliquibus propositionibus. Tunc igitur notandum est quantum ad distinctionem quam ponit auctor, quod aliquis terminus praedicatur, uel est innatus praedicari, de pluribus et aliquis de uno solo, sicut ipse exemplificat. Et utrumque horum dicitur praedicabile, capiendo hoc nomen 'praedicabile' communiter. Tamen hoc nomen 'praedicabile' proprie sumptum restringitur ad supponendum solum pro terminis de pluribus praedicabilibus. Et secundum hanc propriam acceptionem intendit Porphyrius determinare de praedicabilibus. Sed tunc est magna dubitatio utrum aliquis terminus sit praedicabilis solum de uno. Et apparet quod non, quia ille esset iste terminus 'Socrates', uel alius terminus quem uocamus singularem uel discretum. Sed hoc non est uerum, quia iste terminus 'Socrates' est praedicabilis de pluribus, quia non praedicatur res de re /10/ (loquendo de rebus praeter operationem animae existentibus, ut de lapidibus uel arboribus), sed terminus significatiuus de alio terming significatiuo praedicatur, ut ante dictum est. Modo constat quod iste terminus 'Socrates' de ualde multis terminis praedicatur, ut de istis: 'homo', 'animal', 'album', 'musicum' etc. Nam 'homo est Socrates', 'animal est Socrates', 'album est Socrates', et sic de aliis. Et sine dubio credo quod dubitatio procedit uia sua, et quod omnis terminus uere praedicabilis uel subicibilis in propositione affirmatiua uera est uere praedicabilis non solum de uno, sed de multis seu de multorum terminorum diuersorum unoquoque. Ideo oportet exponere quod terminus singularis, ut 'Socrates', non est innatus praedicari de pluribus, id est non est innatus supponere pro pluribus diuisim, id est pro plurium unoquoque, sic intelligendo quod, signato aliquo pro quo supponit, non est innatus supponere pro aliquo alto, uel etiam, signatis aliquibus pro quibus supponit coniunctim, non est innatus supponere pro aliis, ut 'iste populus', nisi hoc fuerit aequiuoce; uel nisi hoc fuerit propter denominationem totius a parte principaliori; uel propter unitatem secundum continuationem in succedendo diuersas partes adinuicem in aliquo, ut in fluuio aut aliquo tali modo (quod non hic tractandum est, sed ubi quaeri debet de identitate partium ad suum totum, ut quomodo iste terminus 'Secana' est terminus singularis, licet non sit eadem aqua, scilicet quae anno praeterito). Praedicabile ergo proprie sumptum, de quo hic intendimus, sic describitur quod sit terminus aptus natus praedicari de pluribus, id est supponere pro pluribus, et non pro uno solo, eo modo quo nunc de terming singulari dicebamus. /11/ SDD 2.1.2 DE ASSIGNATIONE CONVENIENTIAE ET DIFFERENTIA INTER 'PRAEDICABILE' ET 'UNIVERSALE' Unde praedicabile proprie sumptum idem est quod uniuersale. Sed differunt, quia praedicable definitur: quod est aptum natum praedicari de pluribus; et uniuersale: quod aptum natum est esse in pluribus. [cf. PH 17.7-11] Haec est secunda pars secundum auctorem nostrum. Quae non est uera de proprietate sermonis. Si enim A est idem quod B, non differt ab eo. Ideo dimitto litteram suam, et dico quod isti termini 'uniuersale' et 'praedicabile' non sunt idem, sed dicuntur idem conuertibiliter, sic quod omne praedicabile est uniuersale, et econuerso. Et sic de illis significatiue sumptis uere et affirmatiue dicitur hoc praedicatum 'idem'. Omne enim praedicabile et uniuersale sunt idem, et, econuerso, et omne uniuersale et praedicabile. Sed tamen isti termini differunt secundum rationem, quia secundum diuersas rationes impositi sunt ad significandum easdem res. Nam relatiue dicuntur isti termini 'praedicatum' et 'subiectum', et isti etiam 'praedicabile' et 'subicibile'. Terminus enim ea ratione dicitur praedicabile qua innatus est praedicari de subiecto, et subicibile ea ratione qua innatus est subici praedicato in propositione. Sed idem terminus dicitur ea ratione uniuersale qua indifferenter significat plura et innatus est /12/ supponere pro pluribus, sicut dictum est, sine respectu ad subici uel praedicari. Nec est credendum quod terminus uniuersalis insit terminis sub se contentis, nisi accipiendo 'inesse' pro 'praedicari uere et affirmatiue', ita quod non different praedicari et inesse nisi secundum uocem. Et est notandum quod, licet aliquando dicatur uniuersale secundum causalitatem (ut Deus, qui est cause plurium), et uniuersale secundum distributionem (sicut propositio dicitur uniuersalis), aut aliis modis -- tamen hic non capio 'uniuersale' nisi pro terming communi secundum significationem plurium, immo, melius loquendo, secundum suppositionem pro pluribus, sicut dictum est prius. SDD 2.1.3 DE DIVISIONE PRAEDICABILIUM Praedicabile autem proprie sumptum diuiditur in genus, speciem, differentiam, proprium, et accidens. [cf. PH 17.12-3] Ista tertia pars diuidit hoc nomen 'praedicabile' in suas species. Cum enim praedicabile dicatur ex eo quod est aptum natum praedicari, rationabile est quod secundum diuersos modos praedicandi distinguamus species (aut modos) contentas (aut contentos) sub hoc genere 'praedicabile'. Omne ergo quod praedicatur de aliquo, uel /13/ praedicatur de illo essentialiter, scilicet ita quod neuter terminus super significationem alterius addat extraneam connotationem; uel praedicatur denominatiue, scilicet ita quod unus terminus addat super significationem alterius alienam connotationem. Apparet ergo quod haec diuisio sit sufficiens, quia datur per opposite. Si enim praedicetur essentialiter modo praedicto, tunc praedicatur in quid, uel in quale. Et si in quale, est differentia. Et si in quid, tunc si praedicetur de pluribus differentibus specie, uocatur genus; si autem praedicetur de pluribus numero differentibus solum, tunc dicitur species; sed etiam si praedicetur de pluribus differentibus specie et habeas genus superueniens, adhuc dicitur species, sicut post dicetur. Si uero praedicetur denominatiue, tunc uel est conuertibile secundum praedicationem cum eo de quo praedicatur, uel non. Si sic, tunc respectu illius dicitur proprium; et si non, tunc respectu illius dicitur accidens. Sic ergo manifestum est quod omne praedicabile respectu eiusdem respectu cuius dicitur praedicabile, dici debet uel genus, uel species, uel differentia, uel proprium, uel accidens. Dubitationes contra hanc diuisionem uidebuntur quando de singulis membris erit determinandum in speciali. Aliqui autem uolunt ea alio modo distinguere, dicentes quod omne praedicabile est praedicabile in quid uel in quale. Si in quid, tunc est genus uel species. Si in quale, hoc est essentialiter uel accidentaliter. Si essentialiter, sic est differentia; si accidentaliter, tunc uel conuertibiliter, , uel non conuertibiliter, . Sed hoc totum est male dictum, quia plurima sunt praedicabilia quae nec praedicantur in quid nec in quale, sed in quantum (ut 'bicubitum', 'tricubitum'), uel in quot (ut 'tria', 'quattuor'), uel in ubi (ut 'in domo', 'in stabulo'), uel in quando (ut 'heri', 'cras'). SDD 2.2: DE GENERE SDD 2.2.1 DE DEFINITIONE GENERIS Genus est quod praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quid, ut 'animal' praedicatur de homine et de equo, quae differunt specie. [cf. PH 17.22-4] Hoc secundum capitulum est de genere. Quod continet septem partes: prima est una definitio generis; secunda est declaratio illius particulae 'differentibus specie' positae in definitione generis; tertia est declaratio illius particulae 'in eo quod quid'; quarta est quaedam alla definitio generis; quinta est diuisio generis in genus generalissimum et genus subalternum; sexta est de genere generalissimo; septima est de genere subalterno. Partes patebunt. /15/ Auctor noster in principio istius capituli praemittit quasdam alias 'generis' acceptiones. Quas dimisi, quia non multum faciunt ad propositum. Requirat eas in Porphyrio qui uult. Sed tunc pro expositione huius definitionis sciendum est quod non omne genus praedicatur actu, immo aliquando subicitur, ut dicendo 'animal est album', ubi iste terminus 'animal', qui est genus, subicitur. Ideo debet glossari 'praedicatur', id est 'est aptum natum praedicari'. Et quia idem significant hoc totum 'aptum natum praedicari' et 'praedicabile', ideo debet dici: genus est praedicabile de pluribus etc. Et ponitur ibi 'praedicabile' ad modum generis. Et differt per hoc genus a dictionibus syncategorematicis, quae nec sunt innatae praedicari nec subici. Et ponitur ibi 'de pluribus' ad differentiam terminorum singularium, scilicet indiuiduorum. Et ponitur ibi 'differentibus specie' ad differentiam speciei specialissimae. Et ponitur ibi 'in eo quod quid' ad differentiam aliorum praedicabilium, puta differentiae, proprii et accidentis, quae non praedicantur in quid, sed in quale, uel in quantum, uel in quomodo se habet, sicut dicit Porphyrius. /16/ Notandum quod, licet iste terminus 'canis' praedicetur de latrabili, de pisce marino et de caelesti sidere, tamen non est genus ad illa, nec iste terminus 'ens' ad decem praedicamenta, quia non praedicantur de eis uniuoce, sed aequiuoce. Nos autem non intendimus hic nisi de praedicabilibus uniuocis, non prout 'uniuocum' distinguitur contra 'denominatiuum', sed solum contra 'aequiuocum 'et 'analogum'. Ideo intelligere oportet, uel apponere, in definitione generis istum terminum 'uniuocum', ut quod "genus est praedicabile uniuocum de pluribus differentibus specie in eo quod quid". Notandum quod exemplum positum post definitionem, quod animal praedicatur de homine et de equo, debet intelligi secundum suppositionem materialem, id est iste terminus 'animal' praedicatur de istis terminis 'homo', 'equus'. Ideo etiam animal non est genus, sed iste terminus 'animal'. SDD 2.2.2 DE 'DIFFERENTIBUS SPECIE' Ad cognoscendum hoc membrum 'differentibus specie' oportet scire quod 'differens' dicitur tot modis quot modis dicitur 'idem'. (2) Idem' dicitur tripliciter, scilicet idem genere, idem specie, idem numero. (3) Eadem genere dicuntur quaecumque sunt sub eodem genere, ut homo et equus sub animal). /17/ (4) Eadem specie dicuntur quaecumque sub eadem specie continentur, ut Socrates et Plato sub homine. (5) Idem numero dicitur tripliciter: idem nomine uel definitione, idem proprio, idem accidente. (6) Eadem nomine dicuntur quorum res est una, nomina uero plura, ut 'Marcus', 'Tullius'. (7) Eadem definitione dicuntur quorum unum est definitio alterius, ut animal rationale mortale et homo. Eadem proprio dicuntur quorum unum est proprium alterius, ut homo et risibile. (9) Eadem accidente dicuntur quorum unum est accidens alterius, ut Socrates et album. (10) Similiter 'differens' dicitur tripliciter, scilicet genere, specie, numero. (11) Differentia genere dicuntur quaecumque sub diuersis continentur generibus, ut homo sub hoc genere animal, et arbor sub hoc genere planta. (12) Differentia specie dicuntur quaecumque sunt diuersarum specierum, ut homo et asinus. (13) Differentia numero dicuntur quaecumque faciunt diuersum numerum, ut Socrates et Plato. [cf. PH 17.25-18.17] In ista secunda parte sunt ualde multae clausulae. 1. Prima dicit quod tot modis dicitur 'differens' quot modis dicitur 'idem'. Et hoc est protanto quia isti termini 'idem', 'differens' non simpliciter opponuntur sed relatiue, quia bene uerificantur de eodem simul, sed non respectu eiusdem, ut quia Socrates est idem sibi et diuersus Platoni. /18/ Quot autem modis dicitur unum oppositorum, tot modis dicitur et reliquum (primo Topicorum). 2. Secunda clausula diuidit idem in idem genere, idem specie, et idem numero. Sed Aristoteles (quinto Metaphysicae) addit quartum modum, scilicet idem proportione seu analogia. Tamen illum modum auctor dimisit, quia extendit se ad nonuniuoca, de quibus non intenditur hic, sicut dixi prius. 3. Tertia clausula describit eadem genere: eadem genere sunt quaecumque sub eodem genere continentur. Circa quam notandum quod genus dicitur esse superius ad speciem secundum praedicationem, quia de pluribus praedicatur quam species, id est pro pluribus supponit. Circa quod notandum quod termini qui dicuntur species, dicuntur idem secundum genus, non ad istum sensum quod sint idem uel iidem adinuicem, nec quod eodem modo supponant, sed solum ad istum sensum quod eorum est idem genus praedicabile in quid sub quo continentur, ut isti termini 'homo', 'asinus' sub isto termino 'animal'. 4. Proportionaliter exponitur quarta clausula, scilicet quod Socrates et Plato dicuntur idem specie, quia sub eadem specie continentur, ut sub homine, id est sub isto termino 'homo'. /19/ 5. Sed in quinta clausula auctor sic subdiuidit idem numero quod eadem numero dicuntur quaecumque pro eadem re supponunt. Et hoc si sunt termini diuersi, qui ad istum sensum dicuntur idem numero quod de eis personaliter sumptis uere affirmatur hoc praedicatum 'idem'. Verbi gratia, isti termini 'homo' et 'album' dicuntur idem sic quod uere dicimus 'homo et album sunt idem', quia eadem substantia, scilicet homo. Unde sequitur 'sunt idem numero; ergo sunt idem'. Sed non sequitur 'sunt idem genere; ergo sunt idem', sed solum sequitur quod eorum sit idem genus. Tunc ergo diuidit auctor idem numero in idem nomine uel definitione, in idem proprio et in idem accidente. 6. Deinde in sexta clausula ipse describit eadem nomine quod eadem nomine dicuntur quorum nomina sunt plura, res uero una, id est quod res est eadem pro qua supponunt. Sic enim dicimus quod Marcus et Tullius sunt idem, quia idem homo uocatur Marcus et Tullius. Verum est quod secundum hanc expositionem quicumque termini dicerentur idem numero, illi dicerentur idem nomine. Sed forte ad specificandum istos modos auctor intendit quod non solum requiritur quod res pro qua supponunt sit eadem, sed etiam quod sit ratio eadem in mente correspondens utrique nomini. Et isto modo nomina synonyma dicerentur idem nomine. /20/ 7. Deinde in septima clausula dicit: illa uocantur idem definitione quorum unum est definitio alterius, ut 'animal rationale mortale' est definitio istius termini 'homo'. Ideo de ipsis significatiue sumptis uere dicitur hoc nomen 'idem'. Haec enim est uera 'animal rationale mortale et homo sunt idem'. Et possumus notare quod auctor sub eodem membro ponit idem nomine et idem definitione, quia, si sint aliqua nomina synonyma definibilia, oportet unam esse definitionem unius et alterius. 8. Deinde in octaua clausula dicit quod ista, id est isti termini, dicuntur idem proprio quorum unum est proprium alterius, ita quod se habent sicut proprium et illud cuius dicitur proprium, ut isti termini 'homo' et 'risibile'. De quo proprio intenditur dicetur post. 9. Similiter in nona clausula dicit quod eadem accidente dicuntur quorum unum est accidens alterius, id est illi termini qui se habent sicut accidens et subiectum de quo illud accidens accidentaliter praedicatur. Ut isti termini 'album' et 'homo' dicuntur idem, quia uerum est dicere quod album et homo sunt idem, scilicet Socrates, qui est et albus et homo. Verum est quod in aliquibus libris sic inuenitur exemplum quod accidens et /21/ subiectum sunt idem, ut Socrates et albedo quae est in Socrate. Et hoc non est bonum exemplum, quia albedo et Socrates sunt abinuicem diuersae res. Unde notandum quod bene aliqua sunt idem, scilicet partes quae sunt suum totum, quae non sunt idem sibi. Sed de hoc non est modo intentio, sed quod aliqui termini qui non sunt idem inter se, dicuntur adinuicem idem, quia de ipsis significatiue sumptis uere dicimus 'hoc est idem illi'. Ut quod Marcus est idem quod Tullius, et animal rationale mortale idem quod homo, et homo idem quod risibile, et Socrates idem quod album. 10. In decima clausula diuidit differens in differentia genere, differentia specie, et in differentia numero. Circa quam notandum quod termini, licet diuersi abinuicem existentes, dicuntur idem, sicut dictum fun'. Et sic in singulari numero unus terminus dicitur alteri idem. Et sic, dicimus 'Socrates et album sunt idem', ita dicimus quod Socrates est albo idem. Et modo proportionali termini dicuntur diuersi, ut 'Socrates' et 'Plato' non solum sunt diuersi abinuicem, sed etiam significatiue sumpti dicuntur diuersi. Dicimus enim quod Socrates et Plato sunt /22/ abinuicem diuersi seu differentes. Et sic uterque dicitur ab altero diuersus seu differens. Unde manifestum est quod, sicut 'eadem' et' differentia' dicuntur multipliciter, ita etiam 'idem' et 'differens' in singulari numero. 11. Undecima clausula dicit quod differentia genere sunt quaecumque sub diuersis generibus continentur, supple 'si illorum generum neutrum sub altero contineatur'. Et illamet genera dicuntur diuerse, ut isti termini 'substantia', 'qualitas'. 12. Et consimiliter exponitur duodecima clausula, quae est de differentibus specie. 13. Ultima clausula dicit quod differentia numero sunt quaecumque faciunt diuersum numerum, id est illi termini dicuntur numero differentes qui supponunt pro diuersis rebus, ita quod res pro qua unus supponit, numeratur contra rem pro qua alter supponit. Unde notandum quod idem termini bene dicuntur idem, quia supponunt pro aliquo eodem, et differentia, quia supponunt pro diuersis. Dicimus enim quod homo et animal sunt idem, quia sunt Socrates; et cum hoc 'homo et animal sunt diuerse', quia homo est Socrates et animal est Plato. /23/ SDD 2.2.3 DE 'IN EO QUOD QUID' Illud autem dicitur praedicari in quid quod conuenienter respondetur ad interrogationem factam per 'quid?'. Ut cum quaeritur: 'quid est homo?', conuenienter respondetur 'animal'. Ideo animal praedicatur de homine in quid. [cf. PH 18.18-21] Haec tertia pars est manifesta. Et debet consimiliter dici quod illud praedicatur in quale quod conuenienter respondetur ad interrogationem factam per 'quale?'. Et illud praedicatur in quantum quod conuenienter respondetur ad interrogationem factam per 'quantum?'; et in quot et in quando et in ubi. Si enim quaerimus 'quot sunt hic asini?', respondebimus quod sunt tres uel quattuor, et sic de aliis. SDD 2.2.4 DE ALIA DEFINITIONE GENERIS Aliter autem definitur genus sic: genus est cui supponitur species. [cf. PH 18.22-23] Haec est pars. Quae est secunda descriptio generis. Et debet suppleri quod genus est praedicabile uniuocum in quid cui supponitur species. Et ex expositione primae patet expositio istius. /24/ SDD 2.2.5 DE DIVISIONE GENERIS Genus diuiditur in genus generalissimum et genus subalternum. [cf. PH 18.24-25] Haec quinta pars est diuisio generis. Et erit manifesta per partes sequentes. Vocatur autem genus subalternum quod sub altero genere superiori continetur; et uocatur generalissimum quod non continetur sub altero, sed est supremum genus. 2.2.6 DE GENERE GENERALISSIMO Genus generalissimum est supra quod non est aliud superueniens genus. (2) Vel sic: genus generalissimum est quod, cum sit genus, non potest esse species. (3) Et diuiditur in decem praedicamenta, quae sunt substantia, quantitas, qualitas, relatio, actio, passio, ubi, quando, situs et habitus. (4) Et dicuntur generalissima quia nullum habent genus supra se. Licet enim ens dicatur de istis, hoc tamen est acquiuoce et non uniuoce. Et ideo non est genus. (5) De his decem modo nihil dicemus, sed in Praedicamentis determinabitur de istis. [cf. PH 18.25-19.4] /25/ Ista sexta pars habet quinque clausulas. 1/2. Duae primae sunt descriptiones generis generalissimi. Et obicitur contra primam descriptionem, quae dicit "genus generalissimum est supra quod non est aliud genus superueniens", quia haec conuenit aliquibus quae non sunt genera, ut caelo uel Deo. Nam supra caelum nullum est genus superueniens, quia omnia genera sunt termini significatiui, qui sunt hic apud nos et non supra caelum; nec supra Deum. Et caelum et Deus non sunt genera. Dicendum est quod ad tales instantias remouendas debet suppleri descriptio. Et debet pond taliter: "genus generalissimum est genus supra quod non est aliud genus". Et non capitur hic 'supra' secundum locum, sed secundum praedicationem uel suppositionem, ut prius dixi, ita quod terminus dicatur supra alterum terminum qui praedicatur de ipso uniuersaliter et cum hoc de aliis, ita quod non econuerso; uel qui supponit pro omnibus pro quibus alter supponit et cum hoc pro aliis. Ex hac prima descriptione sequitur secunda, scilicet quod genus generalissimum est ita genus quod non est species, quia omnis species habet genus supra se. Ideo nulla potest esse genus generalissimum. 3. Tertia clausula est diuisio generis generalissimi in decem praedicamenta. Quae sic debet intelligi quod isti termini 'substantia', 'quantitas' etc. sunt genera generalissima, ita quod iste terminus 'genus generalissimum' diuiditur in istos terminos 'substantia', 'quantitas' etc., et uere praedicatur de unoquoque istorum /26/ OMISSION OF 26-27 solum, non conueniens speciei subalternae; aliae autem duae sunt definitiones speciei communiter acceptae ad speciem specialissimam et speciem subalternam. 1. Et tunc oportet exponere et supplere primam definitionem sic: species specialissima est praedicabile uniuocum de pluribus numero solum differentibus in quid et immediate. Et ponitur ibi 'praedicabile' tamquam genus, sicut ponebatur in definitione generis. Et 'uniuocum' ad remouendum quosdam terminos singulares aequiuocos, sicut est iste terminus 'Iohannes'. Dicimus enim quod iste est Iohannes et ille est Iohannes, et sic de aliis. Sed illud nomen non dicitur sic de illis multis secundum unam rationem et impositionem, sed de quolibet secundum propriam impositionem et secundum propriam et indiuidualem rationem secundum quam signanter et demonstratiue imponebatur nomen huic aut illi. Ideo non uniuoce praedicatur de pluribus. Propter quod non est species, sed indiuiduum. Deinde dicitur 'de pluribus numero solum differentibus', quia species de quibus praedicatur genus, bene dicuntur differre numero, sed non solum numero, immo etiam specie. Ideo genus non dicitur species specialissima ab huiusmodi praedicatione de pluribus differentibus numero. Deinde ponitur 'immediate' etiam ad differentiam generis, quod bene praedicatur de indiuiduis, quae numero solum differunt, sed hoc non est immediate /28/ sed mediante specie. Ultimo dicitur 'in quid' ad differentiam differentiae, proprii et accidentis, sicut ponebatur in definitione generis. 2. Secunda definitio speciei est: species est quae ponitur sub genere. Et debet suppleri: species est praedicabile uniuocum de pluribus in quid, existens sub genere. 3. Tertia clausula est descriptio speciei: species est de qua genus praedicatur in eo quod quid, supple 'directe et immediate'. Et dico 'directe' ad differentiam differentiae, de qua, si genus praedicetur in quid, hoc non est directe, immo differentia indirecte praedicabilis est de suo genere tamquam determinatio de suo determinabli. Et dico 'immediate' ad differentiam indiuiduorum. SDD 2.3.2 DE DIVISIONE SPECIEI ET DECLARATIONE MEMBRORUM Et diuiditur species in speciem specialissimam et speciem subalternam. Species specialissima est quae, cum sit species, non potest esse genus; uel: sub qua non est alla inferior specie. Species subalterna est qua, cum sit species, potest cum hoc esse genus; uel: sub qua est alla inferior species. [cf. PH 19.17-20] Ista tote pars est ualde clara secundum dicta prius. Sicut enim genus generalissimum est supremum genus, ita species specialissima est infima species. Tamen species non dicitur subalterna quasi 'sub altera specie', sed quia sub ea est altera species. SDD 2.3.3 COROLLARIUM Unde quaecumque sunt inter genus generalissimum et speciem specialissimam, sunt genera et species ad aliud et aliud sumpta. Sunt enim genera respectu inferiorum, et species respectu superiorum. [cf. PH 19.22-25] Ista pars est multum clara in figura quae soles uocari Arbor Porphyrii, dumtamen per ista media non intelligamus nisi praedicabilia in quid. Quod dico ad remouendum differential, quae nec sunt species nec genera, licet sint inter genus generalissimum et speciem specialissimam. SDD 2.3.4 EXPLICATIO DICTORUM Ut autem hoc sit magis plenum, sumatur exemplum in uno praedicamento. Ut substantia est genus primum; sub hac autem corpus; sub corpore corpus animatum; sub corpore animato animal; sub animali animal rationale; sub quo homo; sub homine autem indiuidua, ut Socrates et Plato. [cf. PH 19.26-30] Ista tote pars est clara in figura quae soles uocari Arbor Porphyrii, quia in hac figura componenda ponuntur subordinate genera et species directe subinuicem. Et tunc est substantia genus generalissimum, quia non est aliud genus supra se; et homo est species specialissima, quia non est sub eo alla species, sed solum indiuidua. Sed intermedia sunt genera et species, ut corpus est species substantiae et genus corporis animati. Et sic consequenter uerum est quod in hac figura ponuntur a latere differentiae quibus ista genera diuiduntur in sues species. Sed hoc pertinet ad sequens capitulum. SDD 2.3.5 DE DESCRIPTIONE INDIVIDUI Indiuiduum est quod de uno solo praedicatur, ut Socrates uel Plato uel hic homo uel hic asinus. [cf. PH 19.31] Quia auctor locutus erat de indiuiduis, ipse in hac ultima parte describit indiuiduum dicens quod indiuiduum est terminus praedicabilis de uno solo. Sed contra hanc definitionem sunt obiectiones. Videtur enim quod indiuiduum praedicetur de pluribus, quia uere dicimus quod iste terminus 'Socrates' est indiuiduum et iste terminus 'Plato' est indiuiduum etc. Item. Iste terminus 'Iohannes'/REF/ est indiuiduum et praedicatur de pluribus, quia ego sum Iohannes et tu es Iohannes etc. Item. Iste terminus 'hic homo' est indiuiduum; tamen praedicatur de pluribus, quia, quolibet homine demonstrato, uerum est dicere 'hoc est hic homo'. Item. Licet hoc nomen 'Robertus' nihil significet nisi istum solum hominem, tamen praedicatur de pluribus, quia Robertus est homo et animal et albus et musicus. Et tune conuertendo omnes istas propositiones, iste terminus 'Robertus' praedicabitur de omnibus istis terminis 'homo', 'animal', 'albus', 'musicus'. Ergo praedicabitur de pluribus. Solutiones istarum et huiusmodi obiectionum sunt faciles. Ad primam dicitur quod hoc nomen 'indiuiduum' non est indiuiduum, sicut nec iste terminus 'homo' est homo, immo hoc nomen 'indiuiduum' est nomen secundae intentionis supponens pro multis terminis. Et est una species inter species et nomina secundarum intentionum. Ad aliam dictum fuit prius quod hoc nomen uocale 'Iohannes' non dicitur de me et de te uniuoce, quia nec una impositione nec una ratione est impositum ad significandum me et te. Similiter dico quod haec uox 'hic homo' non dicitur de /REF/ Socrate et Platone secundum eandem rationem, quia requiruntur diuersae demonstrationes, una Socratis et alia Platonis. Et sunt illis diuersis demonstrationibus diuersae rationes correspondentes, quarum una non significat uel supponit nisi pro Socrate et alla nonnisi pro Platone. De alia dubitatione dictum fuit prius quod, si terminus indiuiduus praedicetur sic de pluribus terminis, tamen non supponit nisi pro una ret Ideo oportet exponi descriptio indiuidui sic: "indiuiduum est quod praedicatur de uno solo", id est supponit pro uno solo. Vel sic: indiuiduum est praedicabile de uno solo uel de pluribus pro uno solo supponentibus. Sed adhuc dubitatur rationabiliter tam de indiuiduo quam de specie, utrum iste terminus 'deus' sit indiuiduum uel species. Et uidetur quod sit indiuiduum, quia non sunt plures did. Ergo supponit pro uno solo et non potest supponere pro pluribus. Solutio. Dico quod sit species, quia, licet ex parte rei significatae repugnet quod supponat pro pluribus, tamen hoc non repugnat sibi ex modo suo significandi, siue ex modo suae impositionis. Probatio quia: Scientes modum significationis et impositionis huius termini 'deus' possum imaginari, secundum illam impositionem, plures esse deos. Sed si essent /REF/ plures dii similes illi Deo qui est, adhuc iste terminus 'deus' sine noua impositione supponeret pro unoquoque illorum. Et sic est de istis terminis 'sol', 'luna', mundus', et huiusmodi. Sciens autem modum significationis et impositionis huius termini indiuidualis 'Iohannes' ad significandum me non potest opinari quod secundum illam impositionem significaret alium. Et si de facto essent mille alii omnino similes mihi, nullus tamen secundum illam impositionem diceretur Iohannes. Repugnat enim termino singulari ex modo suae significationis quod supponat pro alio, nisi secundum aliam impositionem. SDD 2.4: DE DIFFERENTIA SDD 2.4.1 DE HOC NOMINE 'DIFFERENTIA' Differentia dicitur tripliciter, scilicet communiter, proprie, magis proprie. (2) Communis differentia est quando alterum differs ab altero separabili accidente, ut Socrates sedens differs a se ipso non sedente uel ab alto. (3) /REF/ Propria differentia est quando alterum differs ab altero inseparabili accidente. Accidens inseparabile est ut simum, aquilum, et similia. (4) Magis propria differentia est quando alterum ab altero differs specifica differentia, ut homo ab equo per rationale, et hoc ultimo modo sumitur hic 'differentia' [cf. PH 20.35-21.3] Hoc quartum capitulum huius tractatus est de differentia. Quod continet quinque partes principales: prima distinguit hoc nomen 'differentia', eligendo illam acceptionem de qua intendit; in secunda et in tertia partibus ponuntur duae definitiones differentiae prout de ea hic intendimus; quarta pars est unum notabile; quinta pars est unum corollarium. Partes patebunt. Prima pars habet quinque clausulas. Prima est distinctio differentiae in tria membra. Aliae tres sunt declarationes illorum trium membrorum. Et quinta eligit illud membrum de quo hic intendit. 1. Prima clausula dicit quod differentia, id est hoc nomen 'differentia', accipitur tripliciter, scilicet communiter, proprie, et magis proprie. Et hoc erit manifestum /REF/ per expositiones membrorum sequentes. 2. Dicit secunda clausula quod differentia communiter dicta est qua aliquid differre dicitur a se ipso uel ab alio secundum accidens separabile, ut Socrates a Platone, quia ipse sedet et ille stat; uel etiam sicut dicimus Socratem sedentem differre a se ipso non sedente. Sed notandum est quod haec non est propria locutio, eo quod numquam propter accidentia quaecumque aduenientia idem differat a se ipso. Sed sic intelligitur 'differre a se' id est: diuersimode se habere aut ad locum aut ad aliquid aliud quam ante se habuit uel quam post se habebit. Et hoc non est ipsum differre a se ipso, sed est accidentia eius, uel aliqua alia, aliter et aliter se habere ad se ipsum prius et posterius. Similiter etiam, loquendo proprie, Socrates et Plato non suds accidentibus differunt, sed se ipsis, scilicet hic ab illo, et econuerso; -- (tamen minus propria /REF/ locutione, differunt Socrates albus et Socrates niger, exponendo 'differunt' id est 'sunt dissimiles'). -- Et ita, si essent ambo albi, dicerentur indifferentes secundum colorem, id est consimiles, licet adhuc uterque differret ab altero, et utriusque color a colore alterius. Et ita, etiamsi Socrates et Plato dicantur differre per 'sedere' et 'stare', hoc non significat nisi quod differenter seu dissimiliter se habeant uel secundum locum uel eorum membra adinuicem secundum situm. 3. Tertia clausula dicit quod differentia proprie dicta uocatur qua aliquid ab aliquo differre dicitur inseparabili accidente. Quid autem dici debeat accidens inseparabile, dicetur in capitulo de accidente. Et debet exponi ista pars proportionaliter sicut praecedens. Sic enim per caecitatem uel per nasi simitatem dicimus Socratem differre a Platone, si ipse sit caecus uel simus et Plato non. 4. Quarta clausula dicit quod differentia magis proprie dicta uocatur quando alterum ab altero differre dicitur specifica differentia, hoc est dictu quod secundum illas differential quibus differunt, reponuntur sub diuersis speciebus, uel etiam sunt diuersae species. 5. Ultima clausula dicit quod hoc ultimo modo intenditur hic de differentia; et quod isto modo differentia est unum de quinque praedicabilibus. Et ex hoc manifeste /REF/ sequitur quod differentia hoc tertio modo accepta est unus terminus significatiuus, quia aliae res non sunt praedicabiles. Sed tunc dubitatur quomodo ergo per talem differentiam homo differs ab equo. Non enim differunt per terminos significatiuos, sed per sues substantial. Solutio. Dico quod talis terminus 'rationale' non dicitur differentia hominis quia per illam homo differat ab aliis, sed quia est conueniens medium ad arguendum quod homo differat ab equo uel capra, scilicet arguendo sic: Nullum rationale est equus omnis homo est rationalis ergo nullus homo est equus. Ex quo sequitur cum constantia, scilicet si uterque sit, quod omnis homo differs ab equo. Et credo quod debeat sic intelligi de primo modo et secundo modo capiendi 'differentiam', scilicet quod ibi capiebatur 'differentia' pro terming qui uocatur accidens, siue separabile siue inseparabile. Isti enim termini 'sedens' aut 'caecum' dicuntur differentiae, non quia eis different Socrates et Plato, sed quia sunt media ad arguendum quod different. Nam si Socrates sedeat, uel sit caecus, et Plato non, sequitur quod Socrates differt a Platone, si ambo sint. SDD 2.4.2 DE DEFINITIONE DIFFERENTIAE Et definitur sic: differentia est quae praedicatur de pluribus differentibus specie in eo quod quale, ut rationale praedicatur de homine et de deo, qui differunt specie; et in quale, quia si quaeratur 'qualis est homo?', conuenienter respondetur: 'rationalis'. [cf. PH 21.4-10] Haec definitio bene indiget expositione et supplemento, quondam iste terminus 'album', qui non est differentia specifica sed accidens, bene praedicatur in quale de pluribus differentibus specie, ut de homine et de equo. Ideo conuenienter Porphyrius dicit quod oportet addere huic definitioni "quod conducit ad esse", id est quod praedicatur essentialiter, ita quod non denominatiue, scilicet cum aliena connotatione, sicut praedicantur proprium et accidens. Et tunc debet suppleri definitio quod differentia est praedicabile essentialiter de pluribus etc . Et ponitur in ea 'essentialiter' ad differentiam proprii et accidentis. Et ponitur ibi 'in eo quod quale' ad differentiam speciei et generis, quae praedicantur in quid. Sed tunc iterum est ibi magna dubitatio, quia uerisimile est quod sit dare differential specificas constitutiuas specierum specialissimarum et conuertibiles cum illis speciebus. De quo debet fieri perscrutatio septimo Metaphysicae. Et si sit dare talem differentiam, illa non praedicatur de pluribus differentibus specie, sed de unica specie et de suis indiuiduis. Et sic non conueniret sibi ista definitio. Ideo tutius GARBAGE \\\\\\\\\\ END GARBAGE SDD 2.5: DE PROPRIO SDD 2.5.1 DE DIVERSIS ACCEPTIONIBUS 'PROPRII' Proprium dicitur quadrupliciter. Uno modo quod inest alicui soli speciei, sed non omni contento sub illa, ut homini esse medicum uel grammaticum. (2) Secundo modo quod inest omni contento sub aliqua specie, sed non soli speciei, ut homini esse bipedem. (3) Tertio modo quod inest omni et soli, sed non semper, ut homini canescere. (4) Quarto modo quod inest omni et soli et semper, ut homini esse risibile. Dicitur enim risibilis, non quod actu semper rideat, sed quia aptus natus est ad ridendum. (5) Et hoc ultimo modo dicitur proprie proprium et est unum de quinque praedicabilibus distinctum contra alia quattuor, scilicet genus, speciem, differentiam, et accidens. [cf. PH 22.2-14] Hoc quintum capitulum, quod est de proprio, habet duas partes principales: prima distinguit diuersas acceptiones 'proprii', eligendo membrum intentum; secunda definit proprium. Secunda ibi: 'et definitur'. Prima pars habet quinque clausulas satis manifestas, ita tamen quod non curemus si exempla sint uera uel non, quia non requiritur exemplorum uerificatio, ut dicitur primo Priorum. Unde non oportet esse uerum quod omnis homo sit bipes. Nec est uerum quod solis hominibus conueniat canescere, immo multa alia animalia in pilis canescunt sicut et homines. Immo etiam est bene dubitabile utrum isti termini 'homo' et 'risibile' conuertantur, quia bene aliquid est risibile quod non est homo, quia: Significat 'risibile' idem quod 'possibile ridere'. Sed Antichristus est possibilis ridere, et tamen ipse non est homo. Ergo, licet omnis homo concedatur esse risibilis, tamen non omne risibile conceditur esse homo. Sed forte isti termini 'homo' et 'risibile', restricti ad ea quae sunt, conuertuntur, ut quod omne illud quod est homo est risibile, et omne illud quod est risibile est homo. In ultima autem clausula istius partis dicitur quod proprium ultimo modo dictum est unum de quinque praedicabilibus distinctum contra alia quattuor. Ideo oportet dicere quod proprium, tribus aliis modis prioribus dictum, erit de praedicabili ipsius Accidentis. SDD 2.5.2 DE DEFINITIONE PROPRII Et definitur sic ab Aristotele: proprium est quod conuersim praedicatur de re et non indicat quid est esse rei. (2) 'Non indicat quid est esse red' ponitur ad differentiam definitionis. Definitio enim conuersim praedicatur de re et indicat quid est esse rei, ut 'substantia animate sensibilis' conuertitur cum 'animali' et indicat quid est esse eius, quia definitio datur per essentialia. [cf. PH 22.14-20] Ista pars habet duas clausulas, scilicet definitionem proprii et eius expositionem. Definitio enim sic intelligitur quod, cum dicimus 'conuersim praedicatur de re', debet glossari: de re, id est de subiecto cuius dicitur esse proprium. Et per 'praedicari conuersim' debemus intelligere quod uterque uere sit praedicabilis de reliquo uniuersaliter. Ut si 'risibile' ponatur esse proprium hominis, quod uerum sit dicere 'omnis homo est risibilis et omne risibile est homo'. Sed per hoc quod dicitur 'non indicat quid est esse red' debemus intelligere quod non praedicetur essentialiter, sed denominatiue. Vocamus autem essentialem praedicationem alicuius termini de aliquo alio terming cuius neuter terminus super significationem alterius addit aliquam connotationem extraneam circa ea pro quibus unus illorum terminorum supponit. Unde licet iste terminus 'animal' plura significet quam iste terminus 'homo', tamen ultra significationem istius termini 'homo' nihil appellat circa hominem, id est per modum adiacentis homini. Praedicatio autem non essentialis sed denominatiue uocatur cuius unus terminus super significationem alterius addit alienam connotationem, ut 'album' supponit pro homine et appellat albedinem sibi adiacentem. Ideo haec praedicatio est essentialis 'homo est animal'; et haec est denominatiue 'homo est albus' uel 'homo est risibilis', quia 'risibile' appellat actuary ridendi sub modo aptitudinis. Idem enim significant 'risibile' et 'possibile ridere'. Debet ergo definitio proprii sic exponi quod proprium est praedicabile de subiecto communi conuersim et non essentialiter. Dico autem 'praedicabile de subiecto communi', quia si praedicetur conuersim terminus singularis de termino singulari, ut dicendo 'hic homo est hoc album', iste terminus 'hoc album' esset terminus singularis, et sic non dicereturproprie praedicabile, prout depraedicabilibus hic intendimus, sicut dictum fun' prius. Et per hoc quod dico 'conuersim' differs ab accidente et etiam a genere et a specie. Et per hoc quod dico 'non essentialiter' differs a definitione, quae de definito suo praedicatur conuertibiliter et cum hoc essentialiter; et etiam differs a differentia, quia multae differentiae praedicantur conuertibiliter de suis speciebus, quas sub genere constituunt, ut 'sensibile', id est sensitiuum, de animali, sed praedicantur essentialiter de eis et sine connotatione aliena, nisi grammaticali; aliter essent de praedicabilibus Proprii uel Accidentis. Quibusdam tamen propriis utimur loco differentiarum essentialium, eo quod illis differentiis essentialibus non sunt nomina imposita. Deinde notandum est quod aliqui putant quod proprium non debeat praedicari nisi de una specie solum et de suis indiuiduis. Quod non est bene dictum, quia sicut propria sunt specierum, ita sunt propria generum. Ideo etiam dicitur quinto Metaphysicae quod enti inquantum ens sunt quaedam propria, sicut et numero inquantum numerus, et mobili inquantum mobile. Notandum etiam est quod, licet subiectum et passio conuersim praedicentur de se inuicem, praedicatio tamen subiecti de passione est indirecta, ut non dicimus subiectum pertinere ad praedicabile Proprii, sed passionem, quia ex connotatione quam addit passio super subiectum, efficitur praedicatio denominatiua et non essentialis. Vocantur autem 'passio' et 'subiectum' termini pro eodem supponentes, quorum unus addit connotationem alienam super significationem alterius modo prius dicto. Et ille terminus qui addit huiusmodi connotationem, uocatur passio alterius termini, et ille alter terminus uocatur subiectum illius. SDD 2.6: DE ACCIDENTE SDD 2.6.1 DE DEFINITIONE ACCIDENTIS Accidens est quod adest uel abest praeter subiecti corruptionem, ut album, nigrum, sedere. Haec enim possunt adesse uel abesse homini praeter eius corruptionem. [cf. PH 23.2-4] Hoc sextum capitulum, quod est de accidente, continet quinque partes, scilicet tres definitiones ipsius accidentis, et unam diuisionem, et remotionem unius dubii. Partes patebunt. Sed statim obicitur contra illam definitionem quod non ualeat, quia conuenit aliis ab accidentibus, quia: Forma substantialis potest adesse uel abesse suo subiecto, scilicet materiae primae. Tamen non est accidens. Igitur . Ad huiusmodi obiectionis solutionem et totius capituli euidentiam notandum est quod hoc nomen 'accidens' capitur dupliciter, quantum spectat ad propositum. Uno modo prout supponit pro omni eo quod non est substantia. Et sic albedo inhaerens parieti et caliditas inhaerens igni dicuntur accidentia. Et apparet quod huiusmodi accidentia non sunt praedicabilia, nec etiam subicibilia, in propositionibus, quia non sunt termini significatiui. Ideo manifestum est quod auctor nihil intendit hic (neque Porphyrius in libro suo de accidente) secundum istam acceptionem, cum non intendat nisi de praedicabilibus. Alio modo capitur 'accidens' pro terminis significatiuis praedicabilibus de suis subiectis non conuertibiliter nec essentialiter. Sic enim isti termini 'album' et 'nigrum' dicuntur accidentia huius termini 'homo'. Unde manifestum est quod, capiendo istos terminos significatiue seu personaliter, non est uerum dicere quod album et nigrum sint accidentia, nec primo nec secundo modo. Nam album est substantia: quia, si homo est albus, album non est aliud quam ille homo qui est albus; et ille nec praedicatur nec subicitur. Ex hoc statim debet inferri quod non capitur hic 'adesse' pro 'inesse secundum inhaerentiam proprie dictam', sicut albedo inest parieti uel scientia animae uel forma materiae. Sed per 'adesse alicui subiecto' debemus intelligere 'praedicari uere et affirmatiue de illo'; et per 'abesse subiecto' debemus intelligere alterum duorum /REF/ modorum sub disiunctione: unus modus est quod praedicatum dicitur abesse subiecto, si uere negetur de eo; et sic homini abest album, si uerum est dicere quod homo non est albus; alius modus est si illud praedicatum uere affirmetur de aliquo altero extraneo. Verbi gratia, licet omnis equus sit coloratus, tamen hoc praedicatum 'coloratus' diceretur abesse equo ea ratione qua diceretur de asino, qui non est equus. Vel etiam possumus hoc dicere sub aliis uocibus (et reuertitur in idem), scilicet quod per 'adesse terminum termino' intelligamus ipsum uere affirmari de illo, uel econuerso; et per 'abesse' intelligamus ipsum uere negari de illo, uel econuerso. Sic enim hoc praedicatum 'coloratum' dicitur abesse equo, quia, licet non uere dicamus 'equus non est coloratus', tamen uere dicimus 'coloratum non est equus'. Et sic apparet, si capiamus 'adesse' et 'abesse' non pro actu, sed pro aptitudine (sicut capi debent), quod per 'posse adesse' intelligamus idem quod 'posse praedicari affirmatiue'; et per 'posse abesse' intelligamus quod non praedicetur conuertibiliter. Et sic esset sensus huius descriptionis quod accidens est praedicabile de subiecto cuius dicitur accidens, nonconuertibiliter. Et debet apponi 'nec essentialiter', ita quod per 'nonconuertibiliter' differat accidens a proprio, et per 'non-essentialiter' differat a genere, specie, et differentia. Et tunc est bona definitio accidentis, prout dicitur unum de quinque praedicabilibus distinctum contra genus, speciem, differentiam, et proprium. Et sic apparet quod argumentum quod fiebat de forma substantiali, non procedit contra dictam definitionem. Sed tunc quaeritur quare adhuc addit auctor, uel etiam Porphyrius, 'praeter subiecti corruptionem'. Respondeo quod, sicut in logica per 'constantiam terminorum' /REF/ intelligimus quod ipsi pro aliquo uel aliquibus supponant, ita per 'corruptionem subiecti' intelligimus quod desinat supponere pro aliquo, ita quod pro nullo supponat. Et ideo ad designandum non-conuertibilitatem bene oportuit apponere 'praeter subiecti corruptionem', quondam si poneremus quod isti termini 'tonitruum' et 'sonus factus in nubilous' conuerterentur, tamen unus posses uere negari de altero, si ille terminus 'tonitruum' pro nullo supponat, ita quod nullum sit tonitruum. Et ideo 'abesse praeter subiecti corruptionem' dicto modo non aufert conuertibilitatem, sed auferret, si uera esset negatiue, 'tonitruo' supponente pro aliquo. Tandem ergo apparel mihi quod haec est descriptio manifesta accidentis: accidens est praedicabile de subiecto non conuertibiliter nec essentialiter. Nec ualet alla nisi prout coincidit cum ista. SDD 2.6.2 DE ALIA DEFINITIONE ACCIDENTIS Definitur etiam sic: accidens est quod nec est genus nec species nec differentia nec proprium, inest autem rei. [cf. PH 23.5-6] Nota quod per 'inesse rei' debemus intelligere quod sit praedicabile de aliquo affirmatiue et uere; et in hoc dicatur praedicabile ita quod 'praedicabile' sit ibi genus. Et sic haec descriptio est manifesta, si 'praedicabile' diuidatur aufficienter in ista quinque praedicabilia. Sed de hoc est magna dubitatio, quare definitio non est unum praedicabile, cum ipsa primo Topicorum ponatur esse unum praedicatum, et tamen non est genus nec species nec differentia nec proprium nec accidens. Et omnino dubitatur, cum non different 'praedicatum' et 'praedicabile' nisi penes actuary et aptitudinem, quare ponantur ab Aristotele primo Topicorum quattuor praedicata, et a Porphyrio ponuntur quinque praedicabilia. Et iterum, cum distinctio tam praedicamentorum quam praedicatorum quam praedicabilium sumatur penes diuersos modos praedicandi, quare non resultat idem numerus horum et illorum. Respondeo quod sub eodem communi resultant aliquando plura membra, aliquando pauciora, secundum quod plures uel pauciores facimus diuisiones et subdiuisiones. Ut si dico: omne quod praedicatur de aliquo, uel praedicatur de eo essentialiter uel accidentaliter (id est denominatiue), ego per hanc diuisionem, stando in ea, non habeo nisi duas species primes praedicabilium. Et si diuiderem praedicabile essentiale in quid et in quale, et praedicabile accidentale in conuertibile et non conuertibile, ego haberem quattuor species praedicabilium. Sed iterum, quando ultra diuido praedicabile in quid in duo, dimittendo alla indiuisa, ego habeo quinque species praedicabilium. Et si adhuc ultra ego diuiderem genus in generalissimum et subalternum, cresceret numerus specierum praedicabilium. Et adhuc magis cresceret, quando ego diuiderem genus generalissimum in decem praedicamenta. Diuisio ergo praedicabilium in decem praedicamenta non est propria diuisio huius nominis 'praedicabile', sed est diuisio unius speciei eius, scilicet generis generalissimi. Deinde etiam ego dico quod 'praedicatum' dicitur correlatiue ad 'subiectum' et 'praedicabile' ad 'subicibile'. Ideo aliter diuiduntur praedicata et praedicabilia in ordine ad certum subiectum et aliter in ordine indifferenti ad quodcumque subiectum quod subici potest. Ideo praedicabilia distinguuntur diuisionibus communibus respectu subiecti indifferenter cuiuscumque statuendi, dumtamen sit directa praedicatio et immediate. Praedicamenta autem distinguuntur, statuto subiecto, quia aliqua de primis substantiis praedicantur in quid, aliqua in quale, aliqua in quantum, et sic de aliis. Sed in libro Topicorum Aristoteles considerat praedicata prout sunt de substantiis terminabilia arte. Et quia singularia sunt ab arte doctrinal) relinquenda, ideo speciem, quae solum respectu singularium est praedicabilis, ipse non reputat quod sit enumeranda in illo negotio inter praedicata principalia, sed ponit eam tamquam subiectum respectu praedicatorum de ipsa terminandorum. Deinde etiam in libro Topicorum ipse principaliter intendebat artem terminandi definitionem de suo definito. Ideo in ordine ad definitionem tamquam principale praedicatum ipse distinguebat alla praedicata. Quia ergo definitio debet praedicari essentialiter et conuertibiliter, ideo penes praedicari non-essentialiter et non conuertibiliter, sumpsit unum praedicabile, scilicet Accidens. Ideo etiam omne problema quaerens simpliciter de inhaerentia seu praedicatione praedicati de subiecto ipse ponit sub arte problematum de accidente. Deinde aliquid potest praedicari essentialiter, ablato 'conuertibiliter'; et hoc ponit esse genus. Et quia hoc nomen 'genus' non euacuat totum hoc membrum, cum multae differentiae sic praedicentur, ideo differentiam reducit Aristoteles ad genus tamquam aliquid ei annexum. Postea aliquid praedicatur non essentialiter sed conuertibiliter; et hoc ponitesse praedicabile Proprii. Et finaliter definitio praedicatur essentialiter et conuertibiliter tamquam totum continens; et est quartum principale praedicatum. Porphyrius autem definitionem et speciem posuit tamquam unum praedicabile, quia eundem modum habent praedicandi de suds inferioribus. Sed oportuit hoc in libro primo Topicorum distinguere, quia difficillimum est per considerationes topicas terminare problema definitionis de definito quo. Et hoc magis illic debet uideri. SDD 2.6.3 DE TERTIA DEFINITIONE ACCIDENTIS Vel sic definitur accidens: accidens est quod contingit eidem inesse uel non inesse, ut album uel sedere homini. Et de istis duabus ultimis definitionibus /REF/ dicit Aristoteles quod secunda est melior, quia ad cognoscendum primam oportet cognoscere quid sit genus, quid species, quid differentia et quid proprium; secunda autem per se finita est ad cognoscendum quid dicitur per ipsam. [cf. PH 23.7-13] Haec tertia pars continet duas clausulas, scilicet unam definitionem accidentis et comparationem eius ad definitionem praecedentem . De prima autem clausula dicendum est quod illa oratio exponenda est et supplenda ad sensum ad quem prima exposita fuit. Sic enim est bona et aliter non ualet. Et tunc secunda clausula est satis manifesta. SDD 2.6.4 DE DIVISIONE ACCIDENTIS Accidentium aliud separabile, aliud inseparabile. Separabile, ut album, uel sedere, in homine; inseparabile, ut nigrum in coruo uel album in cygno. [cf. PH 23.14-16] Nota quod respectu termini substantialis terminus accidentalis uocatur accidens inseparabile, si numquam possit in posterum de eo uere negari, ipso supponente pro aliquo. Sed si, eo supponente pro aliquo, possit uere negari de eo, tunc dicitur /REF/ respectu illius accidens separabile. Et sic pates quod idem terminus respectu alicuius dicitur accidens separabile et respectu alterius dicitur accidens inseparabile. Ut hoc praedicatum 'moueri' dicitur separabile respectu huius subiecti 'lapis' et inseparabile respectu huius subiecti 'sol' aut 'luna'; et hoc praedicatum 'nigrum' respectu hominis dicitur separabile et respectu Aethiopis dicitur inseparabile. Et 'simum' dicitur inseparabile a naue qui est simus, licet alter nasus bene sit aquilus. Et etiam dicitur aliquod accidens inseparabile per naturam, ut bipes ab homine, qui est bipes; quod tamen est separabile per uiolentiam, ut si abscindatur sibi pes! Et licet dictum sit quod aliqua sunt accidentia inseparabilia, hoc tamen non est contra definitionem accidentis in qua dicitur quod potest abesse, quia, ut uult Porphyrius, coruus potest intelligi albus et Aethiops nitens candore. [cf. PH 23.16-20] Ista pars ponitur ad remouendum istud magnum dubium, scilicet quomodo potest stare simul quod accidens sit ab aliquo inseparabile et quod potest ei abesse. Et /REF/ respondet ad hoc Porphyrius quod accidens dicitur inseparabile quod secundum rei ueritatem non potest subiecto abesse; sed dicimus tamen quod sibi potest secundum intellectionem abesse, quia possumus subiectum suum intelligere sine tali accidente. Sed haec solutio non apparet mihi sufficiens, quia illa clausula 'abesse' ponitur in definitione accidentis ad differentiam proprii. Et per hanc solutionem ablata esset differentia, quia etiam equum posset aliquis intelligere putando quod non esset hinnibilis, immo quod non esset uociferatiuus, scilicet si hoc sibi diceretur et numquam audiuisset equum. Et certum est quod proprium est Deo esse creatiuum, et tamen Auerroes intelligens ipsum credidit ipsum non esse creatiuum. Ideo melius est reuerti ad dicta prius, scilicet quod accidens differt a proprio quia potest subiecto respectu cuius dicitur accidens, abesse sic quod potest de eo uere negari, uel econuerso. Et tamen, hoc non obstante, bene dicitur sic inseparabile ab illo subiecto, uel ab aliquo suorum singularium, quod non potest uere negari de illo supponente pro aliquo. Sic enim nigrum separabile est a coruo, quia uere affirmatur de alio, ut de carbone. Propter quod uere dicimus quod nigrum non est coruus, et tamen sic inseparabile est a coruo quod non potest uere dici 'coruus non est niger', coruo existente. SDD 2.7: DE COMMUNITATIBUS ET PROPRIETATIBUS PRAEDICABILIUM SDD 2.7.1 DE COMPARATIONE OMNIUM PRAEDICABILIUM AD INVICEM Commune est omnibus quinque praedicabilibus de pluribus praedicari. Et unicuique proprium est praedicari illo modo qui ex sua definitione apparet. [cf. PH 24.2-3] Istud ultimum capitulum uocatur 'De communitatibus et proprietatibus praedicabilium'. Et hoc est dictu: de assignatione conuenientium et differentiarum praedicabilium adinuicem. Et in aliquibus Summulis istud capitulum inuenitur, et in aliquibus non. Et adhuc, in quibus inuenitur, inuenitur sub diuersis uerbis, sicut forte placuit illis qui hoc capitulum addiderunt. Ideo etiam ego ponam mihi placentem textum. Et diuidam capitulum in sex partes: prima erit communiter de comparatione omnium praedicabilium adinuicem; secunda erit de comparatione generis, speciei et differentiae simul ad proprium et accidens simul, tertia erit de comparatione generis et differentiae simul ad speciem; quarta erit de comparatione generis et speciei simul ad differentiam. Quinta erit de comparatione proprii et accidentis adinuicem. Et sexta erit de comparatione accidentis ad omnia alia praedicabilia simul. Partes patebunt. /REF/ In prima parte quantum ad primam clausulam, apparet de praedicabili proprie dicto, prout scilicet excludit praedicationem terminorum singularium, sicut prius dictum fuit. Et secunda clausula est manifesta, quia omnis definitio est propria definito. SDD 2.7.2 DE COMPARATIONE GENERIS, SPECIEI ET DIFFERENTIAE SIMUL AD PROPRIUM ET ACCIDENS SIMUL Generis, speciei et differentiae simul est commune et proprium praedicari essentialiter; proprii autem et accidentis praedicari denominatiue. (2) Item. His tribus commune et proprium est esse priora, scilicet genera et differentia speciebus, et speciem suis indiuiduis; proprio autem et accidenti esse posteriora, suis subiectis. [abest a PH] In ista secunda parte sunt duae clausulae, scilicet duae comparationes. De prima dictum est in capitulo de proprio quid uocamus praedicari essentialiter et quid accidentaliter siue denominatiue. Et notandum est quod Aristoteles aliquando distinguit praedicationem uniuocam contra aequiuocam solum, ita quod non contra denominatiuam, capiendo large 'praedicationem uniuocam'. Et sic bene est commune omnibus praedicabilibus uniuoce praedicari de pluribus. Aliter aliquando capit 'praedicationem uniuocam' magis stricte, prout distinguitur contra aequiuocam et denominatiuam. Et sic saepe contingit proprium et accidens non-aequiuoce praedicari; et in hoc distinguuntur contra genus, speciem et differentiam. 2. Sed de secunda clausula sciendum est quod non est ibi sermo de prioritate quantum ad res significatas pro quibus termini supponunt, quia sunt eorundem generum, specierum et differentiarum; immo etiam subiectum et accidens uel proprium pro eisdem rebus supponunt. Sed est sermo de prioritate rationum a quibus illi termini sumuntur qui dicuntur genus et species etc. Dictum enim est in prooemio Physicorum quod magis uniuersalia sunt nobis priora et notiora; genera autem sunt magis uniuersalia suds speciebus et differentiis, et species suds indiuiduis. Sed utrum hoc sit uerum, determinandum est demonstratiue in tertio De anima. Sed etiam licet differentia esset conuertibilis cum specie et quod forte species esset notior quam sue differentia secundum conceptum confusum, tamen oportet differentiam esse prius notam quam speciem, quando species cognoscitur definitiue. Ideo sic concedenda est differentia esse prior specie. De proprio autem et accidente contingit saepe quod res sit prius cognita secundum conceptum accidentalem quam secundum conceptum proprium substantialem. Tamen secundum definitiuam notitiam conceptus substantiales sunt priores, quia oportet terminos accidentales eo modo quo eis competit definitio, definiri per substantiales, ut debet uideri septimo Metaphysicae. SDD 2.7.3 DE COMPARATIONE GENERIS ET SPECIEI SIMUL AD SPECIEM Generis et differentiae simul in ordine ad speciem commune et proprium est esse definitiua specierum et indefinibilia, sed speciem esse definibilem per genus et differentiam. Et ob hoc species componi dicitur ex genere et differentia. [abest a PH] Ista pars est manifesta et concessa. Unde si genus subalternum definiatur, hoc non est inquantum genus sed inquantum species. Et si aliqua generalissima describantur ab Aristotele uel ab aliis, illae non sunt definitiones essentiales, de quibus hic loquimur, sed descriptiones per aliquas proprietates ipsorum. Illud autem quod infertur, scilicet quod species est composite ex genere et differentia, debet exponi, ut credo: species, id est definitio speciei. SDD 2.7.4 DE COMPARATIONE GENERIS ET SPECIEI SIMUL AD DIFFERENTIAM Genus et species in ordine ad differentiam se habent quod sunt praedicabilia in quid, et differentia non, sed in quale. [cf. PH 24.4-5] Sed dubitatur quomodo hoc sit possibile, cum secundum prius dicta differentia nihil plus significet uel connotet extraneum quam genus uel species. Et apparet mihi quod /REF/ hoc non sit nisi propter diuersos modos significandi grammaticales. Nam sicut dicit Commentator duodecimo Metaphysicae "grammaticus uidet in multis differre dispositionem et dispositum." Et sic mouetur ad imponendum eis nomina diuerse, ut 'albedo' et 'album'. Et quia non est eius inquirere an in omnibus, uel in quibusdam, sic different dispositio et dispositum, ipse secundum similitudinem ad illa in quibus manifeste differunt, imponit etiam nomina eis per modum dispositionis et dispositi, seu determinationis et determinabilis uel etiam determinati, deriuando ab abstracto concretum (uel econuerso), relinquens metaphysico considerationem an illa nomina supponant pro eodem uel pro diuersis. Propter quem diuersum modum significandi grammaticalem illa nomina habent diuersos modos praedicandi. Et deriuatur unum de altero sicut concretum ab abstracto,utde'homo': 'humanitas', 'humanum'; immode'deus': 'deltas', 'diuinum', 'diuinitas'. Et non praedicatur 'deus' in quale, sed 'diuinum' bene. Ut si quaeratur 'quale ens est Prima Causa?', possumus dicere quod est ens diuinum. Sic ergo differentia praedicatur in quale, quia significat per modum adiectiuae determinationis. Genus autem et species praedicantur in quid, quia significant per modum determinabilis et determinati. SDD 2.7.5 DE COMPARATIONE PROPRII ET ACCIDENTIS AD INVICEM Proprium et accidens simul hoc habent commune et proprium quod praedicantur denominatiue et non essentialiter; et quod sunt posteriora his quorum dicuntur propria uel accidentia. Et non praedicantur de eis in quid sed in quale, aut quomodolibet aliter. [abest a PH] Haec omnia quae in hac parte ponuntur, sunt dicta et satis declarata prius. SDD 2.7.6 DE COMPARATIONE ACCIDENTIS AD OMNIA ALIA PRAEDICABILIA SIMUL Accidentis contra alla quattuor praedicabilia proprium est praedicari de eo cuius dicitur accidens, secundum magis et minus. Ut quod unus homo dicitur albior altero uel senior, aut etiam idem homo quandoque magis, quandoque minus albus. [abest a PH] Hanc ultimam notat Porphyrius. Quae uidetur dubitabilis, quia licet 'esse disciplinae susceptibile' dicatur proprium hominis secundum Aristotelem, tamen unus est susceptibilior, id est aptior ad suscipiendum, quam alius. Et licet etiam 'uirtuosum' sit genus ad 'iustum' uel 'castum', tamen unus iustus uel castus potest esse aliquando minus uirtuosus et post magis, cum ex actibus uirtuosis magis intendatur uirtue et perficiatur, ut apparet secundo Ethicorum. Et similiter hoc nomen 'album' est species ad ista indiuidua 'hoc album', 'illud album'; et tamen hoc album dicitur magis uel minus album quam illud. Igitur utique apparet quod illa proprietas sit falsa. Ad haec omnia breuiter respondendum est quod multa sunt nomina specierum uel generum sic recipientia comparationem secundum grammaticam, ut ista nomina 'castum', 'album', 'uirtuosum' -- (dicimus enim 'uirtuosus, uirtuosior, uirtuosissimus', 'albus, albior, albissimus', licet 'uirtuosum' sit genus 'iusti', et 'album' species 'colorati') -- sed intentio Porphyrii est quod in terminis dicto modo comparationem recipientibus: si positiuus est genus alicuius termini, comparatiuus eius uel superlatiuus non erit genus eiusdem termini. Ut si 'uirtuosum' sit genus 'iusti', tunc 'uirtuosior' uel 'uirtuosissimus' non remanebit genus 'iusti', sed est praedicatum accidentale, quia genus debet uniuersaliter uerificari de qualibet suarum specierum. Modo, licet omnis iustus sit uirtuosus, tamen non omnis iustus est uirtuosior aut uirtuosissimus. Et ita similiter de specie ad indiuiduum. Nam si iste terminus 'album' est species ad istum terminum 'hoc album', numquam tamen iste terminus 'albius' est species ad 'hoc album', quia, quamdiu indiuiduum specie) pro aliquo supponit, oportet quod species uere affirmetur de illo. Modo, licet necesse sit quod hoc album, quamdiu est hoc album, sit album, tamen non sic necesse est quod sit albius. Sed magis bene diceretur quod, sicut 'album' est species ad 'hoc album', ita 'albius' ad 'hoc albius', et 'albissimum' ad 'hoc albissimum'. Et similiter oportet dicere de proprio et de subiecto cuius est proprium, quia si ponamus 'risibile' esse proprium hominis, non est possibile quod 'risibilius' sit eius proprium. Si enim omne risibile est homo, non est uerum quod omnis homo sit risibilior. Oportet enim aliquem esse risibilem qui non est risibilior. Accidens autem, si recipiat comparationem, poterit respectu eiusdem subiecti praedicari per modum accidentis et secundum positiuum et secundum comparatiuum et secundum superlatiuum, uel successiue, uel etiam forte simul, ut quod ignis est calidus, calidior, calidissimus. Et hoc intendebat Porphyrius. Tamen non est dicendum quod hoc conueniat omni accidenti, sed multis. ======================================================================= SDD 3: DE CATEGORIIS SDD 3.1: DE QUIBUSDAM PRAEMITTENDIS SDD 3.1.1 Aequiuoca dicuntur quorum nomen est commune et secundum illud nomen ratio substantiae est diuersa, ut animal homo et quod pingitur. Iste est tertius tractatus huius operis, qui est de praedicamentis. Et iste tractatus in multis summulis inuenitur et in multis non. Et quia Aristoteles satis ample de eis determinauit in libro Praedicamentorum, ideo de eis intendo breuius tractare, recolligendo dicta Aristotelis notabiliora et ponendo textum quantum potero breuiorem. Et continebit iste tractatus decem capitula: primum erit de praemittendis ante specialem de unoquoque praedicamento determinationem, secundum erit de substantia, tertium de quantitate, quartum de ad aliquid, quintum de qualitate, sextum de actione et passione, septimum de aliis quattuor praedicamentis, octauum de generibus oppositionum, nonum de generibus motuum et decimum de priori et posteriori, et simul, et habere. Primum capitulum continebit nouem partes: tres primae sunt definitiones aequiuocorum, uniuocorum et denominatiuorum, quarta et quinta sunt duae diuisiones, sexta et septima sunt duae regulae, octaua est diuisio terminorum incomplexorum in decem praedicamenta, nona est quaedam proprietas illorum decem praedicamentorum. Secunda incipit ibi "uniuoca", tertia ibi "denominatiua", quarta ibi "eorum quae dicuntur", quinta ibi "eorum quae sunt", sexta ibi "quando alterum", septima ibi "diuersorum", octaua ibi "eorum quae", nona ibi "proprium autem". Circa primam partem notandum est quod aequiuocatio aliquando attribuitur uoci significanti et aliquando rebus significatis. Vox enim dicitur 'aequiuoca' quia aequiuoce plura significat et res significatae dicuntur 'aequiuocae' quia per aliquam uocem aequiuoce significantur. Hic autem non definitur aequiuocum, id est aequiuoce significans, sed definiuntur aequiuoca, id est aequiuoce significata, id est iste terminus 'aequiuoca' definitur prout supponit pro rebus per aliquam uocem aequiuoce significatis. Deinde notandum est quod cum ibi dicitur "ratio substantiae" non accipitur 'substantia' prout distinguitur contra accidentia, quia ita bene accidentia significantur aequiuoce sicut substantiae, sed accipitur ad placitum 'substantia' pro re significata, quaecumque illa fuerit, ita quod per 'rationem substantiae' debemus intelligere conceptum secundum quem res significatur per uocem. Et etiam quando dicimus "quorum nomen est commune", non debemus hic accipere 'nomen' prout distinguitur contra 'uerbum' et alias partes orationis, quia ita bene est aequiuocatio in uerbis sicut in nominibus, sed accipitur 'nomen' large, pro omni uoce significatiua ad placitum, ita quod est sensus definitionis quod aequiuoca, id est aequiuoce significata per aliquam uocem, dicuntur quorum nomen significans est commune, id est idem, et ratio substantiae est diuersa, id est quod imposita sunt ad significandum illam uocem secundum diuersas rationes et impositiones. Essent autem uniuoca, id est uniuoce significata, si secundum unam rationem essent imposita ad significandum per illam uocem. Et notandum est etiam quod per hanc descriptionem aequiuoce significatorum potest haberi descriptio termini aequiuoci, id est aequiuoce plura significantis. Sicut enim aequiuocum dicitur uox una significans plura secundum diuersas rationes, sic etiam, correspondenter, uniuocum diceretur uox plura significans secundum eandem rationem et impositionem. Et exemplum bene ponitur, quia aliquando substantias uiuentes et sentientes uocamus 'animalia', ut homines, equos et asinos, et aliquando etiam picturas in pariete uocamus 'animalia', et hoc est aequiuoce, quia secundum diuersas rationes. Quod apparet, quia si quaeratur "quare uocas istum equum uel asinum 'animal'?", respondebis quod hoc est quia est substantia uiua et sentiens, seu sensitiua, et si quaeratur "quare ista pictura uocatur 'animal'?", non dicetur quod hoc sit quia sit uiua et sentiens, sed quia est imago, seu repraesentatio, animalis uiui et sentientis. Ideo hoc nomen 'animal' est aequiuocum, id est aequiuoce significans animal uiuum et illam picturam; sed idem nomen 'animal' est uniuocum, id est uniuoce significans uiuos homines et boues uiuos, quia si de utroque, scilicet de homine et boue, quaeras quare uocatur 'animal', assignabitur eadem ratio, scilicet quia est substantia animata sensibilis, seu sensitiua. Et ex hoc infertur manifeste quod idem nomen est aequiuocum ad aliqua significata et uniuocum ad aliqua, ut 'animal' est aequiuocum ad animalia uiua et picturas eorum, et est uniuocum ad omnia animalia uiua, ut homines, equos et asinos. SDD 3.1.2 Uniuoca dicuntur quorum nomen est commune et secundum illud nomen ratio substantiae est eadem, ut animal homo et bos, uel equus. Ista definitio uniuocorum debet omnino proportionaliter exponi sicut definitio aequiuocorum iam exposita fuit. Sed debet ex dictis inferri correlarie quod uox non uocatur 'aequiuoca' ex eo quod significat plura ad extra, sed quia in significando ea plura apud animam correspondent ei diuersae rationes. Ideo terminis aut propositionibus mentalibus non est attribuenda aequiuocatio uel uniuocatio, sed uocibus significantibus diuersas res eisdem aut diuersis intentionibus. SDD 3.1.3 Denominatiua dicuntur quaecumque ab aliquo solo casu sunt differentia et secundum nomen habent appellationem, ut a grammatica grammaticus et a fortitudine fortis. Notandum est quod hic describuntur termini praedicabiles de subiectis suis non essentialiter, sed denominatiue. Ad hoc autem quod terminus proprie praedicetur denominatiue unum requiritur ex parte uocis et alterum ex parte intentionis. Nam ex parte uocis terminus denominatiuus debet esse concretus descendens secundum uocem ab abstracto, ut 'album' ab 'albedine'. Si autem concretum non descenderet secundum uocem ab abstracto, non diceretur proprie denominatiuum ab illo, ut licet secundum uirtutem aliquis sit studiosus, tamen hoc nomen 'studiosus' non dicitur proprie denominatiuum ab isto nomine 'uirtus'. Hanc ergo condicionem ex parte uocis requisitam exprimit dicta descriptio denominatiuorum cum dicit "denominatiua dicuntur quaecumque ab aliquo solo casu differentia sunt secundum nomen", id est secundum uocem; oportet enim quod secundum uocem differant casu, id est cadendo seu descendendo unum ab alio, et quod etiam sic secundum uocem differant solum secundum talem casum, ita quod non totaliter, sine deriuatione, sicut est de 'uirtute' et 'studioso'. Secundo, ex parte intentionis, requiritur quod ille terminus concretus habeat appellationem, id est quod appellet, seu connotet, aliquam extraneam dispositionem ultra illud pro quo supponit. Et ideo licet esset casus secundum uocem, ut 'hominis' ab 'humanitate', 'dei' a 'deitate', 'entis' ab 'entitate', et sic de multis aliis, tamen ibi nihil est praedicabile denominatiue; et hoc notat dicta descriptio cum dicit "habent appellationem". Et est notandum quod grammaticus rationabiliter ponit ab 'albo' deriuari 'albedinem', scilicet a concreto abstractum. Quia prius naturaliter habemus conceptum albi aut iusti quam albedinis aut iustitiae, prout alibi debet uideri. Ideo rationabiliter haec nomina 'album' et 'iustum' prius imponebantur ad significandum. Huius contrarium uidemur hic dicere cum dicimus "ut a grammatica grammaticus et a fortitudine fortis". Sed dicendum est quod hoc non contradicit grammatico, quia non intendimus hic de casu secundum deriuationem ab impositione, sed per 'casum' intelligimus applicationem ad subiectum in praedicando de ipso. Abstractum enim non ponitur ad praedicandum de subiecto, sed concretum; homo enim dicitur albus, et non albedo. Ulterius notandum est quod in multis terminis terminus abstractus connotatiuus praedicatur ita uere de subiecto sicut terminus concretus, ut quod materia non solum est priuata, sed etiam priuatio, et magnitudo non solum est figurata, sed etiam figura. Ideo dubitatur utrum haec sit praedicatio denominatiua 'materia est priuatio', uel 'magnitudo est figura'. Ad quod ego respondeo quod praedicatio est denominatiua secundum intentionem, sed non est proprie denominatiua, quia deficit condicio requisita ex parte uocis. Et ideo non est propria locutio, licet sit uera praedicatio, quod materia est priuatio, uel magnitudo est figura, uel actio est passio, uel tempus est motus, uel caecus est caecitas. Ideo etiam aliquando tales negat Aristoteles, per quam negationem Aristoteles non intendit quod sint falsae, sed quod non sunt propriae, quia non sunt quidditatiuae, et termini abstracti fuerunt impositi principaliter propter praedicationes quidditatiuas. Ultimo notandum est quod praedicatio denominatiua non distinguitur contra aequiuocam uel uniuocam, prout definita sunt prius aequiuoca et uniuoca, sed distinguitur contra praedicationem essentialem, seu quidditatiuam. Tamen aliquando postea Aristoteles restringit magis uniuocationem, ut post dicetur, distinguens eam contra denominationem, uocans 'uniuocam' praedicationem essentialem solum. SDD 3.1.4 Eorum quae dicuntur alia dicuntur secundum complexionem, alia sine complexione. Ista quarta pars est clara, intelligendo per "ea quae dicuntur" uoces significatiuas ad placitum, quae ore proferuntur. Illarum enim quaedam sunt complexae, quae uocantur 'orationes', aliae incomplexae, quae uocantur 'dictiones'. SDD 3.1.5 Eorum quae sunt alia de subiecto quidem dicuntur, in subiecto autem nullo sunt, alia autem in subiecto quidem sunt, de subiecto autem nullo dicuntur, alia de subiecto dicuntur et in subiecto sunt, et alia neque in subiecto sunt neque de subiecto dicuntur. Ista quinta pars est facilis expositionis si exponatur de terminis significatiuis. Et non est bene possibile exponere eam de aliis rebus; nam homo non magis dicitur de subiecto quam Socrates, cum idem sit homo et Socrates, sed iste terminus 'homo' dicitur de subiecto, id est de termino inferiori, puta de isto termino 'Socrates'. Et rationabile est quod totum exponatur de terminis significatiua, quia de his intendit Aristoteles in libro Praedicamentorum, ubi ipse ponit istam diuisionem. Dicamus ergo quod sermones sunt intelligendi secundum materiam subiectam, ut dicitur primo Ethicorum. Ideo per "ea quae sunt" non intelligimus hic nisi terminos significatiuos praedicabiles et subiicibiles. Et tunc per dici de subiecto intelligimus praedicari quidditatiue de termino inferiori, et per esse in subiecto intelligimus praedicari denominatiue de subiecto, et non quidditatiue. Tunc ergo sequitur quod omnis terminus uniuersalis dicitur de subiecto, quia habet sub se terminum inferiorem, de quo est praedicabilis essentialiter, et nullus terminus singularis dicitur de subiecto, quia nihil habet inferius se. Deinde nullus terminus substantialis, id est de praedicamento substantiae, est in subiecto, quia non praedicatur denominatiue; sed omnis terminus accidentalis est in subiecto, quia praedicatur denominatiue de termino substantiali, saltem uel ipsum, si sit terminus concretus, uel suum concretum, si sit terminus abstractus, ut 'albedo'. Ergo quaedam dicuntur de subiecto et in nullo subiecto sunt, scilicet termini communes de praedicamento substantiae, ut 'homo' uel 'animal', alia in subiecto sunt et de subiecto dicuntur, ut termini communes de praedicamentis accidentium, ut 'album' uel 'coloratum', aut etiam 'albedo' uel 'color', quae non secundum se denominant substantias, sed secundum sua concreta; alia autem sunt in subiecto et de nullo subiecto dicuntur, scilicet indiuidua de praedicamentis accidentium, ut 'hoc album', 'hoc currens'; alia neque de subiecto dicuntur neque in subiecto sunt, scilicet singulari de praedicamento substantiae, ut isti termini 'Socrates', 'Plato', 'hic homo', 'hic equus'. Et si prima facie ex exemplis Aristotelis appareat alia expositio, ego dicam quod exemplorum non requiritur uerificatio, prout ipsemet Aristoteles dicit primo Priorum. SDD 3.1.6 Quando alterum de altero praedicatur ut de subiecto, quaecumque de eo quod praedicatur dicuntur, omnia et de subiecto dicuntur. Contra istam regulam opponitur faciliter; quia homo est bipes et bipes est auis, non tamen sequitur quod homo est auis. Solutio est duplex. Prima est quod regula intelligitur de praedicationibus uniuersalibus, non de particularibus uel indefinitis, et tunc tenet regula per primum modum primae figurae; nam si omne B est A et omne C est B, sequitur per primum modum primae figurae quod omne C est A. Alia solutio est quod regula est intelligenda ubi est utrobique dici de subiecto, id est praedicari essentialiter superius de inferiori; et hoc notauit Aristoteles cum dixit "ut de subiecto". SDD 3.1.7 Diuersorum generum et non subalternatim positorum diuersae sunt species et differentiae; sed subalternorum generum nihil prohibet esse easdem. Notandum est in hac regula quod per "genera non subalternatim posita" debemus hic intelligere genera quorum neutrum sub reliquo continetur, ut animal et planta uel substantia et quantitas. Unde si talium generum inueniantur eaedem species uel differentiae secundum uocem, tamen hoc est secundum aequiuocationem. Sed per 'genera subalterna' nos intelligimus hic genera quorum unum sub reliquo continetur, et tunc istorum necessario eaedem sunt species et differentiae, quia quaecumque sunt species inferioris generis, illa etiam sunt species generis superioris, licet non immediate, ut omnes species animalis sunt species generis substantiae. SDD 3.1.8 Eorum quae secundum nullam complexionem dicuntur singulum substantiam significat, aut quantitatem, aut qualitatem, aut ad aliquid, aut ubi, aut quando, aut situm, aut habitum, aut facere aut pati. Est autem substantia ut homo, equus, quantitas ut bicubitum, tricubitum, qualitas ut album, nigrum, ad aliquid ut duplum dimidium, ubi ut in loco, quando ut heri, situs ut sedet, iacet, habere ut calceatus, armatus, facere ut secare, urere, pati ut secari, uri. Notandum est quod in hac diuisione terminorum incomplexorum non cadunt omnes dictiones incomplexae, sed illae quae significatiue sumptae sunt praedicabiles et subiicibiles. Dicit ergo quod quidam termini praedicabiles significant substantiam, sine connotatione aliena, et sunt de praedicamento substantiae. Alii significant, siue connotant, circa substantiam, ita quod dicta de primis substantiis non solum significant quid est, sed qualis, et sunt de praedicamento qualitatis, et sic de quantitate et aliis. Et sciendum est quod numquam Aristoteles posuit rationem ad ostendendum quod non essent alia praedicamenta praeter ista decem; nec esset inconueniens ponere alia si inuenirentur praedicabilia habentia alios modos praedicandi, non reducibiles nec contentos sub illis modis secundum quos sumuntur haec decem praedicamenta. Sic autem sunt decem praedicamenta quia inter omnes terminos praedicabiles, et non aequiuoce, sunt decem communissimi, qui dicuntur 'genera generalissima', sub quibus omnes alii continentur, ita quod idem intelligamus per 'praedicamentum' et per 'genus generalissimum'. Vel, alio modo, unum 'praedicamentum' uocamus congregatum ex uno genere generalissimo et omnibus praedicabilibus sub eo contentis; et sic reuertitur idem numerus sicut generalissimorum. SDD 3.1.9 Proprium est ergo illis praedicabilibus incomplexis ut nullum eorum solitarie sumptum sit affirmatio uel negatio, id est propositio affirmatiua uel negatiua, sed ex eorum complexione ad inuicem resultant affirmationes et negationes. Istam proprietatem terminorum incomplexorum praedicabilium probat Aristoteles per hoc quod omnis affirmatio uel negatio est uera uel falsa, et nullus illorum est per se uerus uel falsus. Si enim dicas 'homo', uel 'asinus', uel 'currit', tu nec dicis uerum nec falsum, sed si complexe dicas 'homo currit', tunc tu dicis uerum uel falsum. Unde notandum est quod si dicerem 'lego', 'nego', nec uerum dicerem nec falsum, nisi ea ratione qua subintelligeremus et per intellectum suppleremus istud nomen 'ego'. Nec ualet obiectio quam aliqui faciunt: quia uni termino incomplexo, ut isti termino 'B' possemus, ad placitum, imponere quod significaret nobis praecise tantum quantum haec oratio 'homo currit'; ergo dicens hanc uocem incomplexam 'B' diceret uerum uel falsum. Solutio: dico quod in hoc casu haec uox 'B' non esset aliquod praedicabile nisi sumeretur materialiter, sicut nec ista oratio 'homo currit'. Et nos intelligebamus illam proprietatem de incomplexis praedicabilibus. SDD 3.2: DE SUBSTANTIA SDD 3.2.1 (1) Substantia diuiditur in primam substantiam et secundam substantiam. (2) Prima substantia est quae proprie et principaliter et maxime substat, (3) uel prima substantia est quae nec in subiecto est nec de subiecto dicitur, ut aliquis homo, aliquis equus. (4) Secundae substantiae sunt species in quibus sunt primae substantiae et earum genera, ut homo, animal. Hoc secundum capitulum est de substantia, siue de praedicamento substantiae. Et continet nouem partes: prima est diuisio substantiae in primam et secundam, et declaratio membrorum diuisionis, secunda est differentia eorum quae sunt in subiecto et quae dicuntur de subiecto, tertia est comparatio primarum substantiarum et secundarum ad inuicem, aliae sex partes sunt sex proprietates substantiae. Secunda incipit ibi "manifestum est autem", tertia ibi "primae autem substantiae", quarta ibi "proprietates autem", quinta ibi "secunda proprietas", sexta ibi "tertia proprietas", septima ibi "quarta proprietas", octaua ibi "quinta proprietas", nona ibi "sexta proprietas". Prima pars continet quattuor clausulas: prima est diuisio substantiae in primam et secundam, secunda et tertia sunt duae descriptiones primae substantiae, quarta est descriptio secundarum substantiarum. Quantum ergo ad primam clausulam et totum capitulum, notandum est bene quod hoc nomen 'substantia' capitur dupliciter. Uno modo prout supponit pro illis substantiis ueris quae per se subsistunt et partibus earum; et sic diuidimus substantias quia aliae sunt corporeae aliae incorporeae, aliae animatae aliae inanimatae, et dicimus etiam quod in rebus generabilibus substantiae sunt ex materia et forma compositae, et, sumendo terminos significatiue, dicimus animalia esse substantias, et lapides, et plantas, et caelum; et isto modo non capitur hic 'substantia'. Secundo modo accipitur 'substantia' prout supponit pro terminis de praedicamento substantiae, scilicet pro terminis significantibus substantias primo modo dictas sine aliena connotatione, sicut sunt isti termini 'animal', 'homo', 'Socrates'. Et correspondenter hoc nomen 'accidens' accipitur prout supponit pro terminis de praedicamentis accidentium. Unde primo modo homo et equus sunt substantiae, et non isti termini 'homo' et 'equus', sed secundo modo, e conuerso, isti termini 'homo' et 'equus' sunt substantiae, et non homo uel equus. Et hoc secundo modo accipitur hic 'substantia'; et dicitur substantia non a per se substare siue subsistere, quia ita termini uocales sunt in aere subiectiue et mentales in anima, sicut albedo in pariete. Sed dicitur substantia a substare, id est subiici, quia termini substantiales in propositionibus denominatiuis subiiciuntur terminis accidentalibus secundum directam praedicationem. Isto ergo secundo modo substantiae diuiduntur in primas et secundas. Et uocamus 'primas substantias' terminos singulares de praedicamento substantiae, ut 'Socrates' et 'Plato', et uocamus 'secundas substantias' terminos uniuersales de praedicamento substantiae, ut 'homo' et 'animal'. Unde manifestum est quod si caperetur 'substantia' primo modo, Socrates non esset magis prima substantia quam homo uel animal, quia Socrates non est aliud quam homo et animal. Sed capiendo 'substantiam' secundo modo, iste terminus 'Socrates' est magis substantia, et prima substantia, quam iste terminus 'homo', a magis substare, siue subiici, quia iste terminus 'Socrates' subiicitur huic termino 'homo' in praedicatione directa, et non e conuerso. Sic ergo intelligenda est prima clausula huius primae partis. Secunda clausula describit primam substantiam, dicens quod prima substantia est quae proprie, et principaliter et maxime substat, id est subiicitur, tam in propositionibus quidditatiuis, quia sic subiicitur secundis substantiis, quam in propositionibus denominatiuis, quia sic subiicitur terminis accidentalibus. Dicamus ergo quod in hac descriptione ponitur ista clausula "quae substat", id est subiicitur, in propositione affirmatiua et uera, ad differentiam terminorum fictorum, pro nullo supponentium, ut 'chimaera'. Et dicitur "proprie" ad remouendum subiectionem in propositionibus indirectis, in quibus secundae substantiae et termini accidentales subiiciuntur primis substantiis, et non primae substantiae illis. Et dicitur "principaliter" ad remouendum terminos accidentales, qui aliquando sibi inuicem subiiciuntur, ut si dico 'album est dulce', uel etiam 'album est coloratum', sed non principaliter subiiciuntur, quia indigent aliquo substantiuo quod eis ulterius subiiciatur, propter quod dicitur, septimo Metaphysicae, quod uadere uel sanare uel sedere non est nisi quia aliquid est quod est uadens aut sanans aut sedens. Sed dicitur "maxime" ad differentiam secundarum substantiarum, quae non maxime subiiciuntur, ut dictum fuit, sed primae magis. Tertia clausula est alia descriptio primae substantiae, coincidens tamen in eadem sententia cum prima. Et debet suppleri quod prima substantia est terminus qui nec de subiecto dicitur, id est non praedicatur essentialiter de aliquo inferiori (et hoc ponitur ad differentiam secundarum substantiarum), nec in subiecto est, id est non praedicatur de subiecto aliquo denominatiue secundum directam praedicationem (et hoc ponitur ad differentiam terminorum accidentalium). Et de hoc Aristoteles ponit exemplum de primis substantiis ut 'aliquis homo', uel 'aliquis equus'. Circa quod notandum est quod non requiritur hic exemplorum uerificatio, ut dicitur primo Priorum. Quia aeque communes sunt isti termini 'aliquis homo' et 'aliquis equus' sicut isti termini 'homo' et 'equus', ideo non debent dici primae substantiae, proprie loquendo, sed ponuntur loco talium terminorum 'Socrates', 'Plato', 'Brunellus', 'Fauellus'. De quarta clausula satis dictum est, nisi quod potest dubitari de differentiis substantialibus utrum sint primae substantiae uel secundae. Ad quod dicendum est quod Aristoteles aliquando dicit eas non esse substantias, quia solitarie sumptae non retinent modum praedicandi in quid de primis substantiis, a quo tamen modo sumitur praedicamentum substantiae et distinguitur contra alia praedicamenta. Tamen largius sumendo 'substantiam' dicuntur substantiae, et secundae substantiae, quia non sunt de praedicamentis accidentium, nec praedicantur denominatiue de primis substantiis, sed essentialiter, et quia coniunctae generibus in definitionibus specierum praedicantur in quid et essentialiter et propriissime. SDD 3.2.2 Manifestum est autem quod ea quae dicuntur de subiecto praedicantur de illo et secundum nomen et secundum rationem. Eorum autem quae sunt in subiecto quaedam nec secundum nomen nec secundum rationem praedicantur de illo subiecto, et quaedam praedicantur de illo secundum nomen sed numquam secundum rationem. Quia locutus est saepe Philosophus de dici de subiecto et de esse in subiecto, ideo in hac parte ponit inter ea differentiam, quae apparet manifeste in textu, scilicet inter ea quae praedicantur essentialiter de suis inferioribus, quae diximus dici de subiecto, et ea quae praedicantur denominatiue de suis subiectis, quae diximus esse in subiecto. Sed tunc est mirabile, si aliquis terminus denominatiuus praedicatur de aliquo subiecto secundum nomen, quo modo possumus dicere quod non praedicetur de eo secundum eius rationem, id est secundum eius definitionem, quia hoc est negare istam maximam "de quocumque praedicatur definitum, de illo praedicatur definitio". Ad hoc respondetur quod Aristoteles in assignando hanc differentiam non uoluit negare dictam maximam, sed solum uoluit dicere quod in praedicatione essentiali praedicatum, uel definitio praedicati, est definitio subiecti uel pertinens ad definitionem subiecti, et non est sic in praedicatione denominatiua. Sed tunc quo modo erit hoc uerum in praedicatione speciei de indiuiduo, ut cum dico 'Socrates est homo', cum Socrates non habeat definitionem? Respondeo quod licet nullius indiuidui sit propria definitio, tamen dicimus quodam modo definitionem speciei esse definitionem indiuiduorum, quia non est eorum alia definitio. Sed iterum dubitatur, quia dicta in ista parte uidentur contradicere prius dictis; diximus enim prius quod per esse in subiecto intelligimus idem quod praedicari denominatiue; ideo quaecumque dicimus esse in subiecto, illa debent praedicari de subiecto illo, saltem secundum nomen, cuius contrarium hic dicitur. Solutio. Dico quod uerba Aristotelis hic bene indigent expositione. Nam Aristoteles omnes terminos de praedicamentis accidentium ponit esse in subiecto, ratione praedicationis denominatiuae, tam abstractos quam concretos, scilicet concretos quia secundum nomina sua propria praedicentur denominatiue, sed abstractos non quia ipsa praedicantur denominatiue secundum sua propria nomina, sed quia eorum concreta praedicantur denominatiue. Et hanc differentiam uoluit notare Aristoteles, scilicet quod 'album' dicitur esse in subiecto quia secundum nomen praedicatur denominatiue, 'albedo' autem non sic, sed quia concretum suum praedicatur denominatiue. SDD 3.2.3 (1) Primae autem substantiae sunt maxime substantiae. (2) Et, inter secundas, species sunt magis substantiae quam genera; (3) omnia enim dicuntur de primis substantiis uel sunt in eis. (4) Unde sequitur quod destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum remanere. In ista tertia parte sunt quattuor clausulae. Prima est quod prima substantia est maxime substantia. Et totum hoc intelligo prout 'substantia' supponit pro terminis significatiuis; nam isto modo capiendo 'substantiam', substantia dicitur ab hoc quod est substare, id est innatum esse subiici in propositionibus denominatiuis et non posse praedicari in eis directa praedicatione. Hoc enim conuenit omnibus terminis substantialibus et nullis accidentalibus. Sed postea inter terminos substantiales terminus dicitur maxime substantia quia subiicitur aliis in propositione quidditatiua et nihil ei subiicitur; et huius modi est omnis terminus singularis de praedicamento substantiae; ideo omnis talis terminus singularis dicitur maxime substantia. Sed etiam, quantum ad secundam clausulam, substantia, id est terminus substantialis, ex eo dicitur magis substantia quia inter praedicabilia magis est subiicibilis, id est pluribus subiicitur, in propositionibus quidditatiuis et directis. Et ideo quia species est magis subiicibilis quam genus, cum subiiciatur generi et non e conuerso, sequitur quod, secundum istum modum loquendi, species est magis substantia quam genus. Tertia clausula probat primam. Quoniam illud debet dici maxime substantia quod maxime subiicitur, tam in praedicationibus quidditatiuis quam in denominatiuis; sed tales sunt primae substantiae, id est termini singulares de praedicamento substantiae, quia omnes alii termini uel dicuntur de eis, id est praedicantur essentialiter, uel sunt in eis, id est praedicantur denominatiue, modo prius dicto, et nullus alter terminus eis subiicitur in praedicatione directa. Ideo maxime subiiciuntur, et sic sunt maxime substantiae. Quarta clausula infert correlarie quod destructis primis substantiis impossibile est aliquid aliorum remanere. Quod sic habet ueritatem quod si nullus terminus singularis de praedicamento substantiae pro aliquo supponeret, quamuis positus in propositione, tunc nullus alter etiam pro aliquo supponeret. Et non est uitium si antecedens in hac consequentia sit impossibile, quia pro tanto magis ualet consequentia, ex eo quod ad impossibile sequitur quodlibet. SDD 3.2.4 (1) Proprietates autem substantiae solent assignari sex. Prima est in subiecto non esse; (2) sed haec non est proprie proprietas substantiae, quia conuenit aliis, scilicet differentiis substantialibus. Contra istam primam proprietatem solet statim argui. Quia forma substantialis est substantia, quae tamen est in subiecto, scilicet in materia, ut anima in corpore, et pes etiam animalis, qui est substantia, est in subiecto, quia est in ipso toto animali. Et cum hoc etiam ista proprietas conuenit accidentibus; ergo non est proprie proprietas substantiae. Antecedens patet: quia albedo in coruo non est, et 'album' de quodam subiecto non praedicatur, ut de 'coruo'; ergo in subiecto non est albedo, adhuc capiendo esse in subiecto pro praedicatione denominatiua. Solutio. Dicendum est quod haec proprietas assignatur de substantia de qua intenditur in Praedicamentis, scilicet prout hoc nomen 'substantia' supponit pro terminis de praedicamento substantiae, et per esse in subiecto intelligitur idem quod praedicari denominatiue. Et sic manifestum est, secundum dicta prius, quod hoc conuenit omni substantiae, scilicet non esse in subiecto, et non conuenit accidentibus, quia omnia accidentia sunt denominatiue praedicabilia, uel secundum sua nomina propria, uel secundum nomina suorum concretorum. Et sic patet quod argumentum primum, de forma quae est in materia (ut de anima, quae est in corpore) et de pede animalis, qui est in toto animali, non arguit de tali substantia nec de tali esse in subiecto. Sed secundum argumentum bene concludebat quod assignatio proprietatis non est conueniens de uirtute sermonis; unde debet dici quod proprietas substantiae est non esse in subiecto. Deinde, in secunda clausula, dicitur quod haec proprietas non est proprie proprietas substantiae quia conuenit differentiis. Differentiae enim substantiales non praedicantur denominatiue, sed essentialiter, cum ponantur in definitionibus quidditatiuis. Et per hoc negatur quod illae differentiae non sint substantiae, siue termini substantiales, quod uidetur falsum, quia non sunt de aliquo alio praedicamento quam de substantia. Sed de hoc dictum fuit in prima parte huius capituli; uno enim modo differentia substantialis dicitur substantia et alio modo non. SDD 3.2.5 Secunda proprietas assignatur de secundis substantiis et de differentiis quod uniuoce praedicantur de primis substantiis. Notandum est quod haec proprietas non conuenit primis substantiis. Quia a prima substantia nulla est praedicatio, scilicet de aliquo uel aliquibus, nisi sit indirecta praedicatio, de qua non loquitur hic, uel nisi sit terminorum synonymorum de se inuicem, de qua etiam non curatur. Notandum est etiam quod aliquando 'uniuoca' praedicatio accipitur large, prout distinguitur solum contra 'aequiuocam' et prout uniuoca definiebantur in primo capitulo huius tractatus, et sic accidentia bene praedicantur uniuoce de primis substantiis, ut 'album' de 'Socrate' et 'Platone'. Sed alio modo sumitur 'uniuoca' praedicatio magis stricte, prout distinguitur tam contra aequiuocam quam contra denominatiuam, et sic de primis substantiis non praedicantur uniuoce nisi secundae substantiae et differentiae substantiales. Hoc tamen non obstante, genera bene praedicantur uniuoce de suis speciebus in praedicamentis accidentium sicut in praedicamento substantiae. SDD 3.2.6 Tertia proprietas assignatur quod omnis substantia prima significat hoc aliquid. De ista proprietate loquitur Aristoteles sub uerbis satis impropriis, propter opinionem Platonis, qui posuit quod secundae substantiae non significant immediate substantias singulariter exsistentes, sed quidditates uniuersales, quas uocabat 'ideas'. Tamen, quantum ad ueritatem, dicendum est de ista proprietate quod hic nos debemus intelligere per 'hoc aliquid' substantias singulariter et per se exsistentes, sicut sunt iste homo et iste lapis. Et quia termini substantiales significant tales substantias, etiam sine aliena connotatione, ideo dicuntur hoc aliquid significare praecise. Termini autem accidentales si significant tales substantias, tamen hoc est cum aliena connotatione; ideo non dicuntur significare hoc aliquid praecise. Et est notandum quod non ponimus uniuersalia separata, sicut Plato posuit. Quia secundae substantiae easdem substantias significant sicut primae substantiae, sed aliter, quia primae substantiae significant singulariter unam substantiam et secundae communiter plures et indifferenter; ideo cum haec dictio 'hoc' additur termino communi, facit ipsum singularem, nos dicimus primam substantiam magis proprie significare hoc aliquid quam secunda substantia, quia significat substantiam singulariter exsistentem et singularem. SDD 3.2.7 Quarta proprietas substantia est quod substantiae nihil est contrarium; sed hoc non est proprie proprietas, quia conuenit quantitati, sicut dicetur post. Ista quarta proprietas intelligenda est de terminis substantialibus, uocando illos terminos contrarios qui innati sunt uerificari de eodem subiecto et pro eodem supposito successiue, sed non simul. Sic enim sunt contrarii isti termini 'album' et 'nigrum', quia possibile est idem esse album prius et nigrum posterius, sed numquam simul. Sic autem termini de praedicamento substantiae numquam sunt contrarii; quod enim est ignis numquam erit aqua. Nec est ad propositum si formae substantiales sint contrariae uel non contrariae, quia illae non sunt termini substantiales. Sed dubitatur de differentiis, ut de istis terminis 'rationale' et 'irrationale', utrum sint contrarii. Et Aristoteles uidetur dicere quod sic, in decimo Metaphysicae. Et hoc est uerum capiendo largius contrarietatem terminorum, scilicet pro terminis praedicabilibus uere de eodem genere, sed tamen numquam pro eodem supposito. Sed contrarietate terminorum proprie dicta numquam sunt contrarii; duae enim requiruntur ad contrarietatem terminorum proprie dictam, sicut tetigi: primo quidem quod illi termini numquam possint uerificari simul de eodem et pro eodem, secundo quod possint successiue. Et adhuc aliae condiciones requiruntur ad propriissime dictam contrarietatem, ut maxime distare ... et caetera. Sed de eis non curatur ad praesens; prima enim dictarum condicionum bene conuenit differentiis substantialibus, ideo large loquendo dicuntur contraria; sed secunda numquam potest eis conuenire, quia quod est rationale numquam erit irrationale, uel e conuerso, si illae sint differentiae substantiales. SDD 3.2.8 Quinta proprietas est quod nulla substantia suscipit magis et minus; sed haec non est proprie proprietas substantiae, quia conuenit aliquibus aliis, sicut dicetur post. Contra istam proprietatem obiicitur statim, per hoc quod prius dictum est primam substantiam esse maximam substantiam et species esse magis substantias quam genera. Iterum, Socrates aliquando de caliditate uel frigiditate recipit magis et aliquando minus, cum tamen Socrates sit substantia. Sed statim ad istam secundam obiectionem respondeo quod haec proprietas datur de terminis substantialibus, et obiectio procedebat de substantiis extra per se subsistentibus. Sed de prima obiectione dicendum est quod termini substantiales bene dicuntur magis uel minus substantiae quantum ad hoc quod est magis uel minus substare, id est subiici, sicut dictum fuit prius. Sed sic est intelligenda proprietas quod termini substantiales significatiue sumpti non praedicantur cum additione istorum aduerbiorum 'magis' et 'minus'. Non enim dicimus quod Socrates aliquando est magis homo, uel animal, et aliquando minus, sed dicimus quod aliquando est magis albus et aliquando minus, nec dicimus quod homo est magis animal quam equus; et si dicamus quod est animal perfectius et nobilius, hoc non est contra istam proprietatem, quia isti termini 'perfectum' et 'nobile' non sunt termini substantiales. SDD 3.2.9 Sexta proprietas est quam ponit Aristoteles sub talibus uerbis "maxime substantiae uidetur esse quod cum sit una et eadem numero, susceptibilis est contrariorum secundum suam mutationem". Difficile est bene exponere istam proprietatem. Verum est quod Aristoteles ostendit quare dicitur "secundum suam mutationem". Hoc enim dicitur ad differentiam orationis, uel opinionis, quae manens eadem numero dicitur aliquando uera, aliquando falsa, ut si maneret haec oratio in mente uel in scriptura 'Socrates sedet', uel haec opinio quod Socrates sedet, tunc Socrate sedente esset uera, et statim Socrate surgente fieret falsa. Et sic oratio uel opinio, eadem numero, suscipit contraria, cum tamen non sit substantia; sed hoc non est secundum mutationem ipsius orationis uel opinionis, immo hoc est secundum mutationem rerum per terminos orationis significatarum. Non enim est oratio uel opinio quae mouetur, sed Socrates, qui surgit. Substantia autem in eo quod subiectiue mutatur suscipit contraria, ut si Socrates modo est albus, post niger, modo calidus, post frigidus. Ex istis dictis uidetur esse manifestum quod ista sexta proprietas datur de substantia prout hoc nomen 'substantia' supponit pro ueris substantiis, per se subsistentibus. Nam iste terminus 'homo' non magis mutatur quam oratio uel opinio si homo fiat modo albus, modo niger, aut calidus aut tepidus aut frigidus. Sed, e contra, uidetur quod non possit exponi de illis substantiis per se subsistentibus. Quia haec dictio 'maxime' uel esset nomen adiectiuum constructum cum hoc nomine 'substantia', uel esset aduerbium constructum cum hoc nomine 'proprium'. Si primo modo, tunc falsa esset proprietas, quia nulla est maxime substantia nisi deus aut caelum, quorum tamen neutrum est susceptibile contrariorum, secundum Aristotelem. Deinde, etiam si construatur cum 'proprium', ita quod dicamus hoc esse maxime proprium ipsi substantiae, adhuc hoc esset falsum, quia non conuenit omni substantiae, ut dictum est; non enim conuenit deo et corporibus caelestibus. Sed forte possumus, euadendo, dicere quod istam proprietatem possumus exponere de substantia utroque modo accepta. Primo, prout supponit pro substantiis per se subsistentibus, restringendo hoc nomen 'substantia' ad supponendum solum pro substantiis materialibus, scilicet pro generabilibus et corruptibilibus, scilicet sub caelo exsistentibus. Et si dicatur quod superficies, quae non est substantia, suscipit contraria successiue, ut albedinem et nigredinem, diceretur quod accidentia non recipiunt se inuicem nisi ratione substantiae quae est secundum se receptiua eorum, ita quod albedo non est in magnitudine tamquam in subiecto, sed est in ipsa substantia magnitudini subiecta. Sed haec proprietas potest exponi de substantia prout hoc nomen 'substantia' supponit pro terminis de praedicamento substantiae et non construitur 'maxime' cum 'proprium'. Quia hoc non est proprie proprium terminis substantialibus, cum hoc non conueniat omnibus. Sed est proprium, id est conueniens, maxime substantiae, id est primae substantiae, quod sit susceptibilis contrariorum praedicatorum secundum praedicationem denominatiuam, ut quia de isto termino 'Socrate' praedicatur modo 'album', modo 'nigrum', uel 'calidum' et 'frigidum', secundum sui mutationem, id est secundum mutationem subiectiuam eius pro quo supponit. Et si dicatur quod etiam de terminis accidentalibus sic praedicantur contraria, ut hoc album est modo calidum, modo frigidum, respondetur quod talis terminus accidentalis non subiicitur principaliter, ut dictum fuit prius. Unde dictum est, quinto Metaphysicae, quod si musicum dicatur album, hoc est quia ambo, scilicet musicum et album, dicuntur de alio subiecto, scilicet substantiali, ut de Socrate uel de Corisco. Sed iterum quaeritur quare dixit Aristoteles hoc esse proprium primae substantiae, cum etiam conueniat secundae; dicimus enim animal quandoque esse sanum, quandoque esse aegrum. Dicendum est quod hoc dicit ad innuendum quod huius modi mutationes accidentium per prius attribuuntur primis substantiis quam secundis. Si enim dicamus hominem esse aegrum uel ambulare, hoc non conuenit ei ratione qua homo, sed ea ratione qua Socrates, qui est aeger uel qui ambulat, propter quod dicitur, prooemio Metaphysicae, quod actus et generationes sunt circa singularia. SDD 3.3: DE QUANTITATE SDD 3.3.1 (1) Quantitatis aliud continuum, aliud discretum. (2) Quantitas continua est cuius partes copulantur ad terminum communem; (3) quantitas discreta est cuius partes non copulantur ad terminum communem. Hoc tertium capitulum est de quantitate, siue de praedicamento quantitatis. Et continet septem partes: prima est diuisio quantitatis in continuam et discretam, secunda est de speciebus quantitatis discretae, tertia est de speciebus quantitatis continuae, quarta est de diuisione quantitatis in quantitatem per se et quantitatem per accidens, aliae tres partes sunt tres proprietates quantitatis. Secunda incipit ibi "sunt autem species", tertia ibi "species autem", quarta ibi "quantitates aliae", quinta ibi "proprietates", sexta ibi "secunda proprietas", septima ibi "tertia proprietas". Prima pars habet tres clausulas. Prima est diuisio huius generis 'quantitas' per suas primas differentias, scilicet quia alia continua, alia discreta. Istae ergo sunt primae species quantitatis, scilicet quantitas continua et quantitas discreta. Sed istae primae species non sunt specialissimae; ideo non solum dicuntur species, sed etiam genera subalterna, et hoc notabatur cum dicebatur "quantitatis aliud continuum, aliud discretum", id est aliud et aliud genus. Secunda clausula describit quantitatem continuam quod ipsa est cuius partes copulantur ad terminum communem, ut partes lineae ad punctum, partes superficiei ad lineam, partes corporis ad superficiem, et partes temporis ad instans. Utrum autem punctum sit res distincta a linea et instans a tempore, et utrum sint res indiuisibiles uel quid est unumquodque eorum debet uideri in sexto Physicorum. Tertia clausula describit quantitatem discretam quod ipsa est cuius partes non copulantur ad terminum communem. Et haec descriptio est dubitabilis, propter hoc quod duae medietates lineae sunt binarius, ergo sunt numerus et quantitas discreta, et tamen illae duae medietates sunt copulatae ad terminum communem, quia sunt partes lineae continuae. Respondetur quod intentio Aristotelis est quod ad hoc quod quantitas sit continua requiritur quod partes eius sint copulatae ad terminum communem, sed ad hoc quod sit discreta hoc non requiritur, sed sufficit quod sit discretio, quae est alietas rerum ab inuicem, et quod illae res sint naturales. Illae enim duae medietates ita uel magis proprie dicerentur binarius si essent separatae quam quando sunt ad inuicem continuae. Et ideo dicendum est quod istae duae species quantitatis non sic distinguuntur contra inuicem quin possint esse eaedem res pro quibus supponunt. Eaedem enim res, scilicet partes magnitudinis continuae, sunt magnitudo, una in numero, sed secundum alias rationes dicuntur quantitas continua et quantitas discreta. Dicuntur enim quantitas continua secundum quod partes eius sunt copulatae ad terminum communem et dicuntur quantitas discreta secundum quod partes eius sunt aliae ab inuicem; et istae rationes non opponuntur, ideo possunt supponere pro eisdem, et tamen haec diuersitas rerum sufficit ad hoc quod termini secundum illas rationes impositi sint diuersae species. SDD 3.3.2 Sunt autem species quantitatis discretae duae; prima est numerus, secunda oratio. Notandum est, sicut dicit Commentator, quinto Metaphysicae, quod Aristoteles in libro Praedicamentorum locutus est de multis magis secundum famositatem antiquorum de tempore suo quam secundum ueram determinationem, reseruans determinationem demonstratiuam ad scientias speculatiuas. Et sic locutus est hic de oratione, quia iste terminus 'oratio' nihil plus pertinet ad praedicamentum quantitatis quam iste terminus 'lapis', uel iste terminus 'actio', aut 'motus', uel etiam quam isti termini 'homines', 'populus', 'exercitus'. Si enim oratio dicitur quanta quia mensurabilis tempore, ita et actio et motus, et ita etiam lapis est quantus et mensurabilis secundum suam magnitudinem, et homines etiam et populus sunt quanti secundum multitudinem et mensurabiles numero. Unde notandum est quod termini non sunt proprie de praedicamento quantitatis nisi ipsi uel suae species sint praedicabiles in quantum de suis subiectis denominatiue, aut secundum se aut secundum sua concreta. Sic enim 'numerus' uere est de praedicamento quantitatis quia species eius sunt isti termini 'binarius', 'ternarius', et caetera, quorum concreta sunt 'duo', 'tria', et caetera, et haec praedicantur in quantum, prout extendimus 'quantum' ad quot. Si enim quaeratur "quot sunt isti homines?", uel 'quanti sunt secundum multitudinem?", dicemus quod sunt tres uel quattuor. Sed iste terminus 'oratio' nec secundum se nec secundum suas species aut concreta ipsius praedicatur in quantum. Unde si de quocumque demonstrato quaereretur "quantum est hoc?", uel etiam de pluribus "quanta sunt haec?", aut "quot sunt?", non responderetur conuenienter quod haec sunt oratio, uel orans, uel oratum, uel affirmatio, uel negatio, uel affirmatum uel negatum. Ideo etiam Aristoteles, quinto Metaphysicae, non enumerauit orationem inter species quantitatis. Et uidetur mihi esse concludendum correlarie quod 'quantitas discreta' non sit genus ad 'numerum'. Immo aequiualenter se habent; omnis enim numerus est quantitas discreta, et e conuerso. Sed 'numerus' est una de primis speciebus 'quantitatis', distincta contra 'quantitatem continuam', cuius species sunt 'binarius', 'ternarius', et sic de aliis. SDD 3.3.3 Species autem quantitatis continuae ponuntur ab Aristotele linea, superficies, corpus, tempus et locus. Circa istam tertiam partem, notandum est primo quod si puncta non sint res indiuisibiles distinctae a lineis, tunc omne punctum est linea; et similiter omnis linea est superficies, et omnis superficies est corpus, prout debet uideri sexto Physicorum. Ideo istae tres species 'linea', 'superficies' et 'corpus' non sic distinguuntur quin bene supponant pro eisdem rebus, sed sic quia secundum diuersas rationes mensurandi significant magnitudines et supponunt pro eis. Magnitudo enim, prout intelligitur mensurabilis secundum unam diametrum, nihil attendendo ad mensurationem eius secundum alias diametros, dicitur linea; ideo ulna dicitur linea, non superficies nec corpus, secundum illam rationem secundum quam dicitur ulna, quia in mensuratione per eam attenditur solum ad eius longitudinem, non curando an sit grossa uel tenuis. Sed iterum magnitudo intelligitur mensurabilis secundum duas diametros ductas in inuicem, nihil attendendo ad mensurationem eius secundum tertiam diametrum, sicut mensuramus arpentum terrae; et ut sic dicitur 'superficies'. Deinde magnitudo intelligitur mensurabilis secundum tres diametros ductas in inuicem, secundum quam mensurationem scitur tota capacitas magnitudinis undique, et ut sic dicitur 'corpus'; unde sic mensuratur quantum sit uinum in dolio. Secundo notandum est quod Aristoteles, hic loquendo secundum consuetudinem loquentium in suo tempore, et non secundum ueram determinationem, inter species 'quantitatis continuae' enumerauit istum terminum 'locus', qui non est de praedicamento quantitatis, eo quod non praedicatur in quantum, siue secundum se siue secundum species eius uel secundum suarum specierum concreta. Si enim quaeratur "quantus est Socrates?", absurdum est respondere quod ipse est locus, uel locans uel locatus, uel in domo, uel in superficie aeris, et caetera; sed secundum suppositionem personalem terminorum haec bene est uera 'locus est quantus', uel 'quantitas', immo etiam et homo et asinus est quantus uel quantitas. Tertio notandum est etiam, de tempore, quod hoc nomen 'tempus' potest capi prout eius concretum esset 'aliquando', uel 'in aliquo tempore', cuius species essent 'hodie', 'cras', 'dudum', 'olim', 'anno ab incarnatione domini millesimo tricesimo ...' et caetera; et sic 'tempus' pertinet ad praedicamentum de quando. Aliter etiam potest capi prout concretum eius esset 'aliquantum diu', cuius species essent 'una die', 'duabus diebus', 'per unum annum' uel 'duos', 'unius horae' uel 'duarum'; et tunc pertinet ad praedicamentum quantitatis, etiam proprie, quia haec respondetur ad quantum, ut "quantum uixit Socrates?", dicimus quod sexaginta annos, uel per sexaginta annos, et "quantus est ille motus secundum durationem?", dicimus quod unius horae, uel duarum. Et est de istis responsionibus quantum ad durationem sicut de istis terminis 'bicubitum' et 'tricubitum' quantum ad extensionem. Sic etiam reputarem omnes tales terminos de speciebus 'quantitatis continuae' 'arpentum', 'semiarpentum', 'libra', 'uncia', 'quarta', 'sopina' et huius modi. SDD 3.3.4 Quantitates aliae dicuntur quantitates secundum se, ut illae quae dictae sunt, aliae dicuntur quantitates secundum accidens, ut multum, quia superficies multa, et longum, quia actio longa et tempus longum. Istam quartam partem ego addidi ad declarandum breuiter intentionem Aristotelis de hoc, tam in libro Praedicamentorum quam in quinto Metaphysicae. Dico ergo quod Aristoteles hic uocat 'quantitatem secundum se' illos terminos qui proprie sunt de praedicamento quantitatis, et illos uocat 'quantitates secundum accidens' de quibus praedicantur illi termini. Et modo proportionali ita diceretur de aliis praedicamentis; unde iste terminus 'homo' sic per accidens diceretur de quantitate uel qualitate uel ad aliquid quia dicimus hominem esse album, uel tricubitum, uel patrem uel filium. Unde sic praedicamenta uel species praedicamentorum permiscue se habent, quia uere praedicantur de se inuicem, licet denominatiue. Verum est tamen quod in quinto Metaphysicae Aristoteles distinguit duplicem modum quantorum, uel quantitatum, secundum se, scilicet quod quaedam sunt quantitates secundum substantiam et aliae sunt per se passiones illarum. Et per 'quantitates secundum substantiam' intelligit terminos qui proprie sunt de praedicamento quantitatis, quia inter eos ad inuicem est praedicatio essentialis, scilicet superioris de inferiori. Sed passiones de illis praedicabiles, ut istos terminos 'duplum', 'dimidium', 'rectum', 'curuum' et caetera uocat 'quantitates secundum se', sed non 'secundum substantiam', quia praedicantur de illis terminis qui proprie sunt de praedicamento quantitatis per se et secundo modo, id est in secundo modo dicendi 'per se', scilicet denominatiue, et non essentialiter. Unde huius modi passiones aliquando dicuntur 'quantitates secundum se', propter nunc dictam rationem, et aliquando dicuntur 'quantitates per accidens', quia non sunt proprie de praedicamento quantitatis nec praedicantur essentialiter de illis terminis qui proprie sunt de praedicamento quantitatis. SDD 3.3.5 Proprietates autem quantitatis solent assignari tres. Prima est quod quantitati nihil est contrarium; sed hoc non est proprie proprium quantitatis, quia conuenit aliis, scilicet substantiis, ut dictum fuit in capitulo de Substantia. Haec proprietas debet intelligi de terminis de praedicamento quantitatis, non de rebus pro quibus supponunt. Et ita haec proprietas non est contra illos qui ponunt quod albedo et nigredo sunt quantitates et magnitudines, licet sint contrariae. Apparet ergo quod isti termini 'duo', 'tres', 'quattuor', uel 'binarius', 'ternarius', et caetera non sunt contrarii, quia eadem res est binarius et ternarius, scilicet suae duae medietates et suae tres tertiae. Nec isti termini sunt contrarii 'magnitudo' et 'numerus', quia omnis magnitudo est numerus, nec isti termini 'linea', 'superficies' et 'corpus', quia omnis linea est superficies et omnis superficies est corpus, prout debet uideri in sexto Physicorum. Sed dubitationes sunt, quas ponit Aristoteles. Prima est quia in loco inueniuntur contraria, ut 'sursum' et 'deorsum'. Tamen iam dictum est quod iste terminus 'locus' non est proprie de praedicamento quantitatis, et ideo non ualet obiectio. Secunda obiectio est quia 'magnum' et 'paruum' sunt contraria, et similiter 'multum' et 'paucum', licet sint de praedicamento quantitatis. Sed Aristoteles respondet duobus modis. Primo quod illi termini 'magnum' et 'paruum' non sunt de praedicamento quantitatis, sed ad aliquid, prout opponuntur; et hoc apparet in decimo Metaphysicae. Secundo respondet quod illi termini non sunt contrarii, quia idem simul bene dicitur magnum et paruum, respectu diuersorum; unde non sunt oppositi simpliciter et absolute, sed respectiue, quia non est possibile idem simul esse magnum et paruum respectu eiusdem. Et sic de 'multo' et 'pauco'. Sed tertia dubitatio est. Quia isti termini 'bicubitum', 'tricubitum' sunt proprie de praedicamento quantitatis, et sunt contrarii, quia possunt uerificari successiue de eodem et pro eodem, sed non simul; quod enim est bicubitum si rarefiat erit tricubitum. Respondetur quod sic large sumendo contrarietatem, prout dictae condiciones sufficerent ad contrarietatem, concederetur contrarietas in quantitate, sicut Aristoteles hoc concedit quinto Physicorum, quia secundum quantitatem est motus, qui debet esse de contrario in contrarium. Sed si apponatur quod ad proprie dictam contrarietatem ultra hoc requiritur maxima distantia, ut patet decimo Metaphysicae, tunc non inuenitur in quantitate contrarietas, quia non est dare maximum et minimum sicut est dare in qualitate albissimum naturaliter et nigerrimum. SDD 3.3.6 Secunda proprietas quantitatis assignatur quod nulla quantitas suscipit magis et minus; sed hoc non est proprie proprietas quantitatis, quia conuenit aliis, scilicet substantiis, ut dictum est. Haec proprietas exponitur faciliter, sicut exponebatur de substantia, scilicet quod termini de praedicamento quantitatis non praedicantur cum additione horum aduerbiorum 'magis' et 'minus'. Non enim dicimus hoc esse magis bicubitum quam illud, nec unum corpus esse magis corpus quam alterum, nec unam superficiem esse magis superficiem quam aliam, licet unum corpus sit minus altero et una superficies maior altera. SDD 3.3.7 Tertia proprietas, quae est proprie propria quantitati, est secundum eam aequale uel inaequale dici. Ista proprietas patet per inductionem. Omne enim corpus omni corpori est aequale uel inaequale, et linea lineae, et numerus numero, et tempus tempori, et sic de aliis. Album autem albo non dicitur aequale secundum albedinem, sed simile; immo si album dicatur albo aequale uel homo homini, hoc tamen est ratione corporum uel superficierum quibus albedines coextensae sunt. Et si motus etiam dicatur aequalis motui, hoc non est nisi secundum magnitudines mobilium, uel secundum magnitudines spatiorum, uel secundum durationes temporum in quibus sunt. SDD 3.4: DE AD ALIQUID SDD 3.4.1 (1) Ad aliquid uero talia dicuntur quaecumque hoc ipsum quod sunt aliorum dicuntur uel quo modo libet aliter ad aliud; (2) uel sic: ad aliquid sunt quibus hoc ipsum esse est ad aliquid quodam modo se habere. (3) Prima autem harum descriptionum bene conuenit omnibus terminis de praedicamento ad aliquid, sed non est eis propria; sed secunda est eis propria. (4) Ex quo infertur quod quicumque definite nouit unum relatiuorum definite nouit reliquum. Hoc quartum capitulum est de praedicamento ad aliquid. Quod diuiditur in sex partes: prima est de definitionibus relatiuorum, secunda est de eorum speciebus, et aliae quattuor sunt de eorum proprietatibus. Secunda incipit ibi "species relatiuorum", tertia ibi "proprietates", quarta ibi "secunda proprietas", quinta ibi "tertia proprietas", sexta ibi "quarta proprietas". Circa totum istud capitulum, notandum est primo quod in unaquaque coordinatione praedicamentali ponendum est unus genus generalissimum, quod est unus terminus in illa coordinatione communissimus et praedicabilis de omnibus aliis sicut superius de suis inferioribus. Et tunc est dubitatio quid sit ille terminus in ista coordinatione praedicamentali, an sit iste terminus 'relatio' uel iste terminus 'ad aliquid'. Ad hoc ego respondeo quod iste terminus 'relatio' non est illud genus generalissimum, immo iste terminus 'ad aliquid'. Quia genus significatiue sumptum debet praedicari uniuersaliter de omnibus suis speciebus, etiam significatiue sumptis, ut quod omnis homo est substantia, et omnis linea est quantitas, et omne secare est agere, et sic de aliis. Modo sic non praedicatur iste terminus 'relatio' de terminis huius praedicamenti, quia non est uerum quod omnis pater est relatio, quia homo et equus essent relationes, quia sunt patres. Item, omne idem uel diuersum esset relatio, quia tunc omne ens est relatio. Sed iste terminus 'ad aliquid' sic praedicatur de omnibus terminis huius praedicamenti. Nam omnis pater est ad aliquid pater, et omne duplum est ad aliquid duplum, et omne idem uel diuersum est ad aliquid idem uel diuersum, et sic de aliis; unde etiam et homo, si est pater uel dominus, est ad aliquid pater uel dominus. Unde notandum est quod modus proprius praedicandi a quo sumitur hoc praedicamentum est praedicari de primis substantiis uel de aliis subiectis suis cum ista additione 'ad aliquid', ut quod iste est ad aliquid pater, uel ad aliquid dominus, uel ad aliquid similis, et caetera. Sic autem non praedicantur termini aliorum praedicamentorum; non enim dicimus quod iste sit ad aliquid homo uel asinus, uel quod iste sit ad aliquid bicubitus, aut albus, aut sedens, aut uestitus, et sic de aliis. Tunc ergo uidendum est quid debeamus intelligere per 'relationem' et 'relatiuum' et 'absolutum'. Et ego dico quod sicut motus est actus quo mouens mouet et mobile mouetur, et uisio est actus quo uidens uidet et uisibile uidetur, ita, loquendo proprie, 'relatio' est actus quo referens refert et relatum refertur. Referens autem et comparans est anima nostra, quae intelligit hoc in comparatione ad illud. Duplici enim conceptu potest anima intelligere res. Uno modo sine comparatione earum ad inuicem, et sic mediantibus talibus conceptibus imponit anima ad significandum istos terminos 'homo', 'album', 'bicubitum'; tales ergo conceptus uocandi sunt 'absoluti', proprie et primo, et consequenter termini uocales illis conceptibus subordinati etiam dicuntur termini 'absoluti'. Alio autem modo anima intelligit res in ordine ad inuicem, comparando hanc ad illam, et tales conceptus uocantur proprie 'relatiui', et 'relationes', quia eis anima refert et comparat res ad inuicem. Et mediantibus illis conceptibus imponuntur ad significandum termini uocales quos uocamus consequenter 'terminos relatiuos', seu 'respectiuos', sicut sunt isti termini 'pater', 'filius', 'duplum', 'dimidium', et caetera. Ideo manifestum est quod 'absolutum' et 'relatiuum', siue 'respectiuum', non sunt differentiae rerum extra significatarum, sed sunt differentiae primo conceptuum, secundo uocum significatiuarum mediantibus illis conceptibus impositarum. Ideo hoc nomen 'relatio' bene praedicatur de terminis huius praedicamenti materialiter sumptis, sed non sumptis personaliter, uel significatiue; ideo non est genus ad illos terminos. His dictis, manifestum est quod in hac prima parte sunt quattuor clausulae, scilicet duae descriptiones de 'ad aliquid', et comparatio earum ad inuicem, et unum correlarium. Et est totum bene difficile, sicut notat Aristoteles in Praedicamentis, in fine huius capituli, dicens "fortasse autem difficile est de huius modi rebus confidenter dicere nisi saepe pertractata sint; dubitare autem de singulis non est inutile". Ideo etiam non intendo nisi dubitatiue de isto praedicamento loqui; et si quae appareant bene dicta, recipiantur, et si quae male, repellantur. Nunc ergo uidenda est differentia inter illas duas descriptiones, quas notat Aristoteles multum differre; et deberunt ex hoc esse manifestae tres primae clausulae. Et primo uidetur mihi esse dicendum quod, sicut in quantitate dictum fuit quasdam esse quantitates per se et alias per accidens, ita proportionabiliter dicendum est de ad aliquid. Quaedam enim dicuntur per se ad aliquid, quia sunt termini qui sunt proprie de praedicamento ad aliquid, ut 'duplum', 'dimidium' et caetera. Alia sunt per accidens de praedicamento ad aliquid, quia sunt termini subiecti de quibus uere praedicantur termini exsistentes proprie de praedicamento ad aliquid. Et huius modi sunt, simpliciter et uniuersaliter, omnes termini, saltem pro aliquo uel aliquibus supponentibus; quia de omnibus terminis uere praedicantur isti termini 'idem' uel 'diuersum', 'causa' uel 'causatum', 'prius' uel 'posterius', et si unus homo est pater, alter est filius, si unus dominus, alter seruus, et caetera. Vult ergo dicere Aristoteles quod prior descriptio conuenit omnibus terminis qui dicuntur ad aliquid, siue per se siue per accidens; ideo non est propria terminis qui proprie sunt de isto praedicamento, nam hoc ipsum quod est homo est alicuius pater uel alicuius filius, alicuius dominus uel alicuius seruus, et hoc ipsum quod est album est ad aliquid simile uel ad aliquid dissimile. Sed secunda descriptio non conuenit nisi terminis qui sunt proprie de isto praedicamento. Et tunc, ut hoc magis appareat, oportet exponere illam definitionem sic quod per 'hoc ipsum' intelligamus praedicationem essentialem, et non denominatiuam, scilicet quod omnis terminus qui proprie est de isto praedicamento praedicatur de se ipso essentiali praedicatione cum ista additione 'ad aliquid', ut quod pater est ad aliquid pater, et filius est ad aliquid filius, et idem est ad aliquid idem, et prius est ad aliquid prius, et posterius est ad aliquid posterius. Quod enim haec praedicationes sint essentiales apparet: quia conceptus relatiuus non solum est alicuius conceptus, sed alicuius ad aliquid conceptus; ideo terminus relatiuus, de propria significatione et impositione, connotat ad aliquid, et ideo ista additio 'ad aliquid', super terminum relatiuum cadens, non est nisi expressio connotationis illius termini, et non addit connotationem alienam super illud terminum, et ideo est praedicatio essentialis. Sic autem non est de aliis terminis; bos enim non dicitur ad aliquid bos, et si dicatur alicuius bos, hoc significat quod est alicuius possessio; et non est praedicatio essentialis, quia esset bos quamuis non esset alicuius possessio, et si manus uel caput dicitur alicuius manus uel caput, hoc significat quod est alicuius pars, et est praedicatio denominatiua, et non essentialis, quia esset manus licet non esset alicuius pars, scilicet si esset abscissa et deus conseruaret eam in uita, sed non est possibile per aliquam potentiam quod pars esset pars nisi esset alicuius totius pars, propter hoc quod hoc nomen 'pars' est proprie de praedicamento ad aliquid. Et si aliquis obiiciat quod ita etiam non esset motus nisi esset alicuius motus, nec albedo nisi esset alicuius albedo, nec album nisi esset albedine album, nec motum nisi esset motu motum, et sic de aliis, respondetur quod hoc consequenter conuenit nominibus abstractis et suis concretis ad inuicem, siue in substantiis siue in aliis. Unde et homo diceretur humanitate homo, et humanitas hominis humanitas, et ens entitate ens, et entitas entis entitas; et quia hoc ita est commune, ideo huius modi habitudo non determinat terminum ad aliquod praedicamentum. Sed tunc iterum est magna dubitatio, de quarta clausula. Aliqui enim exponunt eam quod necesse est utrumque relatiuorum definiri per reliquum. Et hoc non uidetur mihi uerum; quia si ignoro quid nominis tam huius termini 'pater' quam huius termini 'filius', et peto quod me doceas quid est pater, uel quid ego debeo intelligere per istum terminum 'pater', et tu dicas mihi quod pater est qui genuit filium, ego statim dico "nescio quid intelligis per 'filium" ', et si dicas iterum quod per 'filium' debeo intelligere illum quem pater genuit, tu non docebis me, quia nescio quid intelligerem per 'patrem'. Unde manifestum est quod si tu definires istos terminos 'hemiolium' et 'subhemiolium' per inuicem, dicendo quod hemiolium est proportio ad subhemiolium, tu nihil doceres eum qui est hemiolium. Sed ad istum sensum debemus intelligere quod unum relatiuorum definitur per reliquum quia definitur per eius substratum, ut quod hemiolium est proportio trium ad duo et subhemiolium est proportio duorum ad tria, et pater est animal quod ex semine suo genuit alterum animal et filius est animal ex semine alterius animalis genitum, et sic de aliis. Oportet enim definiendo terminum relatiuum exprimere eius substratum et substratum correlatiui et habitudinem secundum quam impositum est nomen relatiuum ad significandum. Sed tunc quo modo dixit Aristoteles "qui definite nouit unum definite nouit reliquum". Respondetur quod haec propositio sub his uerbis non est necessaria, de proprietate sermonis. Sed ad istum sensum ponitur quod qui nouit unum relatiuorum definite, statim potest etiam faciliter cognoscere alterum definite, quia non oportet nisi conuertere habitudinem. Verbi gratia, supposito quod 'duplum' et 'dimidium' dicuntur correlatiue, scito quod duplum est proportio duorum ad unum, statim potest sciri quod dimidium est proportio unius ad duo, et supposito quod 'pater' et 'filius' dicantur correlatiue, scito quod pater est animal quod ex semine suo genuit alterum animal, scitur faciliter et infertur quod filius est animal genitum ab animali ex semine suo, et sic de aliis. Et forte quod ad hoc notandum locutus est Aristoteles in his uerbis "si quis aliquid eorum quae sunt ad aliquid definite sciat, et illud ad quod dicitur definite sciturus est", id est sciet. SDD 3.4.2 Species relatiuorum solent distingui tres, scilicet relatiua aequiparantiae, relatiua superpositionis et relatiua suppositionis. Relatiua aequiparantiae secundum easdem rationes dicuntur; ideo sunt eorundem nominum, ut simile simili simile, amicus amico amicus, uicinus uicino uicinus, contrarium contrario contrarium, et caetera. Relatiua superpositionis dicuntur secundum rationem alicuius excellentiae, ut pater ad filium, dominus ad seruum, duplum ad dimidium, prius ad posterius, superius ad inferius, et caetera. Relatiua suppositionis sunt quae correlatiue dicuntur ad relatiua superpositionis, ut filius ad patrem, seruus ad dominum, et caetera. Ista secunda pars est euidens sine glossa, nisi quia aliquis diceret quod Aristoteles aliter distinguit modos relatiuorum in quinto Metaphysicae. Sed dicendum est quod in illo quinto Aristoteles determinat de substantia, de qualitate, de quantitate et de ad aliquid non praecise ut sunt distincta praedicamenta, sed distinguit aequiuocas acceptiones illorum nominum. Unde in qualitate ipse ponit differentias substantiales, quae non sunt de praedicamento qualitatis; et ita etiam ibi ipse non distinguit terminos proprie de praedicamento ad aliquid, sed etiam posuit ibi terminos non exsistentes proprie de praedicamento ad aliquid, ut 'agens' et 'passum', 'actiuum' et 'passiuum'. SDD 3.4.3 Proprietates eorum quae ad aliquid dicuntur assignantur quattuor. Prima est quod in relatione est contrarietas, quia uirtus est contraria uitio, cum tamen sint ad aliquid. Credo quod ista non sit proprietas terminorum proprie exsistentium de praedicamento ad aliquid. Quia si aliquibus conueniat, non tamen omnibus nec solis; et tamen proprium non dicitur nisi quod conuenit aut omni et non soli, aut soli licet non omni, aut omni et soli, ut uult Porphyrius. Iterum, etiam ego credo quod nulli termini de praedicamento ad aliquid sint proprie et simpliciter contrarii. Nam illud quod dicitur de uirtute et uitio non est ad propositum, quia illi termini non sunt proprie de praedicamento ad aliquid, sed qualitatis. Si autem dicatur quod isti termini 'magnum' et 'paruum', uel 'simile' et 'dissimile', sint contrarii, hoc non est simpliciter uerum, cum idem dicatur simul magnum et paruum, licet respectu diuersorum. Bene tamen uerum est quod idem non dicitur simul magnum et paruum respectu eiusdem, nec aequale et inaequale. Sed haec non est oppositio simpliciter, sed est oppositio relatiua. Ideo tandem ego dico quod Aristoteles in ponendo istam proprietatem, uel condicionem, relatiuorum locutus est secundum famositatem et extendendo istum terminum 'ad aliquid' ad ea quae per accidens possunt dici ad aliquid, cum tamen proprie sint de aliis praedicamentis; uel accepit 'contrarietatem' pro 'oppositione relatiua'. SDD 3.4.4 Secunda proprietas assignatur quod relatiua suscipiunt magis et minus, ut quod hoc illi dicitur aliquando magis simile et aliquando minus simile; sed hoc non conuenit omnibus relatiuis, quia non dicimus magis aut minus duplum uel triplum. Ista condicio relatiuorum exponitur de terminis relatiuis qui praedicantur de subiectis suis cum additione illorum aduerbiorum 'magis' et 'minus'. Et apparet quod non meretur dici proprietas terminorum de praedicamento ad aliquid, quia nec eis omnibus conuenit, nec eis solis, sed est quaedam passio uere attributa aliquibus terminorum relatiuorum. SDD 3.4.5 (1) Tertia proprietas assignatur quod omnia relatiua ad conuertentiam dicuntur cum suis correlatiuis, ut seruus domini seruus et dominus serui dominus, et maius minore minus et minus maiore minus. (2) Sed non semper conuertentia est secundum eundem casum, ut sensus sensati sensus, sensatum sensu sensatum. Ista quinta pars habet duas clausulas. Prima est assignatio tertiae proprietatis, secunda distinguit diuersos modos conuertendi. Quantum ad primam, notandum est quod hic non intendit Aristoteles de conuertentia, seu conuertibilitate, terminorum secundum praedicationem uniuersalem de inuicem, quem ad modum dicimus definitionem conuerti cum definito et propriam passionem cum suo subiecto, quia nec omnis pater est filius nec omne duplum est dimidium. Sed per 'conuertentiam' intelligimus quod utrumque de suo subiecto praedicetur cum additione reliqui in obliquo, ut quia seruus est domini seruus, ita dominus est serui dominus. Sed obiicitur: quia licet pater et filius dicantur ad inuicem correlatiue, tamen non omnis pater est filii pater, sed forte filiae, nec omnis filius est patris filius, sed forte matris. Respondeo quod non oportet quod sic conuertantur secundum praedicationem uniuersalem, sed sufficit quod secundum praedicationem particularem, ut quod de necessitate illae praedicationes se inuicem mutuo consequuntur. Sequitur enim necessario quod si aliquis est pater filii, aliquis sit filius patris, et e conuerso; sic etiam si aliquis sit pater filiae, sequitur quod aliqua est filia patris, et sic de aliis. Iterum, posset sustineri conuertentia secundum praedicationes uniuersales, dum tamen ibi esset disiunctio secundum sexum, scilicet secundum genus masculinum et genus femininum, et quod fierent propositiones secundum disiunctionem illorum generum, ut quod omnis pater uel mater est filii uel filiae pater uel mater, et, e conuerso, omnis filius uel filia est pater uel matris filius uel filia; et similiter de dominus uel domina ad seruum uel seruam, et sic de aliis. Quantum ad secundam clausulam, uidetur mihi quod illi termini qui sunt proprie de praedicamento ad aliquid semper conuertuntur ad inuicem secundum eosdem casus. Nec obstat de 'scientia' et 'scibili', quia 'scientia' non est proprie de praedicamento ad aliquid, sed qualitatis; nec etiam obstat de 'disciplina' et 'disciplinato', quia non sunt termini proprie ad inuicem correlatiui, immo isti termini 'doctor' et 'discipulus', qui conuertuntur utrobique secundum genitiuum casum. Nec obstat etiam de 'actione' et 'passione', uel de 'calefactione' et 'calefactibili', et huius modi, quia puto quod non sunt proprie de praedicamento ad aliquid. Sed actiones et passiones, et talia, magis discutienda sunt in libro Physicorum. SDD 3.4.6 (1) Quarta proprietas ponitur quod relatiua sunt simul natura. (2) Sed dicit Aristoteles quod hoc non conuenit omnibus relatiuis; non enim sunt simul natura scibile et scientia, nec sensus et sensibile, immo scibile est prius natura quam scientia et sensibile quam sensus. Ista sexta pars habet duas clausulas. Prima est assignatio quartae proprietatis terminorum relatiuorum, quae est bene dubitabilis. Quia isti termini sunt ad aliquid 'prius' et 'posterius', 'causa' et 'causatum', 'pater' et 'filius'; tamen prius et posterius non sunt simul natura, nec causa et causatum, sed causa naturaliter est prior, nec pater et filius, sed pater est prior naturaliter, nec omnia ad inuicem diuersa uel aequalia sunt simul natura, quia omnia essent simul natura. De hoc ergo ponam aliquas conclusiones. Prima est quod non oportet omnia relatiua sic esse simul natura quod ea pro quibus supponunt sint simul natura. Ideo non de omnibus terminis correlatiuis significatiue sumptis uerificatur hoc praedicatum 'sunt simul natura'; non enim oportet esse uerum quod causa et causatum sint simul natura, uel prius et posterius, sicut prius obiiciebatur. Secunda conclusio est quod non oportet terminos relatiuos sic esse simul natura quod impossibile sit unum esse sine reliquo. Quia in uoce iste terminus 'pater' potest esse sine isto termino 'filius'. Et similiter, in mente, credo quod ego possum habere intentionem huius termini 'duplum' sine intentione huius termini 'dimidium'. Quia si ignoro significationes horum nominum 'duplum' et 'dimidium' et peto quod doceas me eas, tu dices quod duplum est ad aliquid alterum quod continet praecise bis quantum est illud alterum; si ergo tu hoc bene intelligas, non oportet quod statim, aeque cito, tu formes conceptum proprium dimidii, immo oportet prius quod tu conuertas proportionem et attendas ad eam, scilicet quod sicut est habitudo duorum ad unum, ita est habitudo, e conuerso, unius ad duo, secundum quam dicitur 'dimidium'. Tertia conclusio est quod non sic sunt simul natura quod per inuicem definiantur, quia hoc prius remotum fuit. Et istae conclusiones positae sunt ad remouendum quasdam opiniones quas non credo esse ueras. Quarta conclusio uidetur mihi esse ponenda quod omnes termini ad inuicem correlatiui sunt simul natura ad istum sensum quod necesse est si unum uerificetur mediante hoc uerbo 'est' de isto nomine transcendente 'aliquid', quod etiam alterum de illo uerificetur, uel saltem, in plurali numero, de hoc subiecto 'aliqua', mediante hoc uerbo 'sunt', ut si aliquis est pater, aliquis est filius, et e conuerso, et si aliquid est maius, aliquid est minus, et e conuerso. Immo si aliquid est prius, aliquid est posterius, et e conuerso, licet non sit uerum si prius est quod posterius sit; unde credo quod haec sit concedenda 'Aristoteles est prior antichristo et antichristus est posterior Aristotele'. Quia loquendo de priori et posteriori secundum tempus, isti termini 'prius' et 'posterius' significant futurum in ordine ad praeteritum et praeteritum in ordine ad futurum; ideo si fiant praedicata, possunt ampliare subiecta ad supponendum pro praeteritis et futuris. Sed de secunda clausula, quae dicit quod haec proprietas non conuenit omnibus relatiuis, quia non conuenit 'scientiae' et 'scibili', et 'sensui' et 'sensibili', potest dici quod hi termini non sunt proprie de praedicamento ad aliquid, unde non est cura de eis. Verum est enim quod non sequitur si est scibile quod est scientia, uel si est sensibile quod est sensus. Immo etiam si 'scibile' et 'sensibile' essent proprie de praedicamento ad aliquid, tamen non essent correlatiua ad inuicem 'scientia' et 'scibile', nec 'sensus' et 'sensibile', sed 'scitiuum' et 'scibile', et 'sensitiuum' et 'sensibile'. Et tunc ualde bene conceditur quod si aliquid est sensibile, aliquid est sensitiuum, et e conuerso, et si aliquid est scibile, aliquid est scitiuum, et e conuerso, quia omnes illi termini sunt nomina potentiarum, quae ampliant ad supponendum pro his quae possunt esse, licet non sint. Et sic apparet quod haec proprietas bene conuenit omnibus relatiuis; sed tamen non est eis propria, quia conuenit aliis: sic enim sunt simul natura uniuersaliter definitio et definitum. Nota tamen quod non oportet uniuersaliter si correlatiua fiant subiecta in propositionibus de hoc uerbo 'est' secundo adiacente quod propositiones se mutuo consequantur. Praesens enim est prius futuro, et futurum est posterius, et in illis non sequitur si prius est quod posterius sit, quia praesens est et futurum non est, licet tamen sit futurum. SDD 3.5: DE QUALITATE SDD 3.5.1 Qualitas est secundum quam quales dicimur, ut secundum albedinem albi uel secundum iustitiam iusti. Istud quintum capitulum est de qualitate, siue de praedicamento qualitatis. Et continet decem partes: prima est descriptio 'qualitatis', aliae quattuor sunt declarationes quattuor specierum 'qualitatis', sexta est descriptio 'qualis', aliae tres sunt assignationes trium proprietatum qualitatis, decima est unum notabile. Secunda incipit ibi "species autem", tertia ibi "secunda species", quarta ibi "tertia species", quinta ibi "quarta species", sexta ibi "qualia uero", septima ibi "proprietates", octaua ibi "secunda proprietas", nona ibi "tertia proprietas", decima ibi "et notandum est". Circa primam partem, notandum est quod haec descriptio posita est sub uerbis impropriis. Quia huic uerbo 'dicimur' oportet secundum grammaticam supponere istum nominatiuum 'nos'; et tunc peteretur utrum ille nominatiuus supponeret solum pro nobis hominibus, uel quod in hoc nobis associaremus lapides, et animalia, et alias substantias. Et si supponeret solum pro hominibus, tunc descriptio non conueniret omni qualitati, quia multae sunt quibus nulli homines sunt quales, sed asini aut lapides. Et adhuc si ista dictio 'nos' supponeret pro omnibus substantiis, haec descriptio non esset uera, quia nulla est qualitas secundum quam ego et unus lapis sumus quales. Ergo, propter expositionem huius descriptionis, notandum est, proportionaliter sicut dictum fuit de substantia, quod hoc nomen 'qualitas' aliquando accipitur pro terminis abstractis de praedicamento qualitatis, et sic isti termini 'albedo', 'caliditas', 'scientia' dicerentur qualitates; alio modo accipitur pro illis rebus pro quibus dicti termini supponunt, ut caliditas inhaerens igni et albedo quam ego uideo in pariete sunt qualitates. Et eodem modo, proportionaliter, debet dici de hoc nomine 'quale'. Uno enim modo capitur pro terminis qui proprie sunt de praedicamento qualis, et illi sunt omnes termini qui proprie praedicantur in quale de suis subiectis denominatiua praedicatione; sic enim isti termini 'album', 'dulce', 'calidum' dicuntur qualia, quorum termini abstracti sunt proprie de praedicamento qualitatis et dicuntur qualitates modo prius dicto. Alio modo iste terminus 'quale' capitur pro rebus pro quibus illi termini de praedicamento qualis supponunt, et sic homo est qualis, quia est albus, et lapis, quia est durus. Corrigamus ergo definitionem, dicendo quod qualitas est secundum quam aliquid dicitur esse quale. Et tunc si definiatur 'qualitas' ut supponit pro praedictis terminis abstractis, exponitur sic "secundum quam aliquid dicitur esse quale", id est a qua terminus concretus significatiue sumptus denominatiue praedicatur in quale; et si describatur pro rebus significatis per tales terminos, tunc exponatur quod qualitas est qua aliquid est quale. SDD 3.5.2 (1) Species autem qualitatis assignantur quattuor. Prima est 'habitus' et 'dispositio'. (2) Differunt autem habitus et dispositio quia qualitas quae de difficili est mobilis et separabilis a suo subiecto uocatur 'habitus', et illa quae de facili est separabilis uocatur 'dispositio'. (3) Et est notandum quod aliquando dispositiones de facili mobiles ita firmantur in subiectis suis propter temporis longitudinem quod fiunt de difficili mobiles, et uocantur 'habitus', ut aegritudo aliquando bene sanabilis a principio efficitur per longam moram insanabilis. Ista secunda pars continet tres clausulas: prima assignat primam speciem qualitatis sub duobus nominibus, secunda ponit differentiam inter illa nomina et tertia est unum notabile. Prima clausula sic intelligitur quod omnis terminus de praedicamento qualitatis de quo uere praedicatur hoc nomen 'habitus' uel hoc nomen 'dispositio' pertinet ad primam speciem qualitatis. Vocatur autem qualitas in proposito 'habitus' ex eo quod subiectum secundum eam dicitur 'habituatum', uel 'firmatum', in bono uel in malo, id est ad bene uel male agendum uel patiendum. Et ideo in hac specie reponuntur nomina uirtutum et uitiorum, siue animae siue corporis, ut 'sanitas', 'aegritudo', 'calor' uel 'frigus', prout calor dicitur uirtus ignis, uel ignium, aut etiam iuuentutis, aut huius modi, et frigus oppositum. Sed qualitas uocatur 'dispositio' ex eo quod subiectum secundum eam dicitur bene uel male dispositum ad operandum uel non operandum, sed non est firmatum in tali qualitate quin faciliter sit mutabile in oppositam qualitatem, sicut iuuenes iam habituati ad doctrinas et bonos mores, tamen saepissime totum amittunt si a studio modicum retrahantur aut cum peioribus conuersentur. Secunda clausula, de differentia inter habitum et dispositionem, iam ex se et ex dictis est manifesta. Tamen Aristoteles, in Praedicamentis, notat quod licet iste terminus 'dispositio' proprie sumptus distinguatur contra hoc nomen 'habitus', tamen aliquando hoc nomen 'dispositio' accipitur communiter, prout se extendit ad praedictas qualitates, quibus res bene uel male se habent ad operandum, siue sint de facili uel de difficili mobiles; et sic ipse dicit quod 'dispositio' est in plus quam 'habitus', et quod omnis habitus est dispositio sed non omnis dispositio est habitus. Tertia etiam clausula est satis clara. Sed ex ea et ex quibusdam aliis inferendum est quod licet isti termini 'sanitas', 'aegritudo', 'scientia', 'temperantia', 'iustitia' et huius modi ponantur de ista specie, tamen non est credendum quod hoc nomen 'habitus', uel hoc nomen 'dispositio', sit proprie loquendo genus ad illos terminos. Quia genus praedicatur uere et uniuersaliter et pro semper de qualibet suarum specierum, supposita constantia terminorum, et non est sic de dictis terminis, quia nec omnis scientia est habitus nec omnis scientia est dispositio, sed in uno firmato scientia est habitus et in alio, qui non multum perseuerauit in studio, sua scientia non est nisi dispositio, et sic de temperantia et iustitia, de sanitate et aegritudine, et de aliis huius modi. Et etiam uerum genus aut uera species de aliquo suorum indiuiduorum semper praedicabitur uere et affirmatiue stante quod illud indiuiduum pro aliquo supponat, ut hic homo quam diu erit hic homo erit homo et animal, et hoc album quam diu erit hoc album erit album et coloratum. Sed haec aegritudo noua Socratis est modo dispositio, et non habitus, et eadem inueterata erit habitus, et non dispositio, ut dicit tertia clausula. Iterum, manifestum est quod nihil ad rationem specificam caloris aut sanitatis aut aegritudinis spectat an sit a subiecto suo faciliter aut difficiliter separabilis. Ideo patet quod isti termini 'habitus' et 'dispositio' addunt alienas connotationes super illos terminos praedictos; ideo non praedicantur de eis essentialiter, quo modo debent praedicari genera, species et differentiae. SDD 3.5.3 Secunda species qualitatis ponitur esse 'naturalis potentia' uel 'impotentia'. Notandum est quod hic accipitur 'potentia' pro qualitate secundum quam subiectum eius est innatum fortiter, prompte et bene agere et forte resistere passionibus corruptiuis aut nociuis; et, e conuerso, 'impotentia' accipitur pro qualitate qua subiectum eius est innatum faciliter pati, passioni corruptiuae uel nociuae non potens resistere, uel etiam qua est impotens fortiter, prompte et bene agere. Unde secundum qualitates quae sic potentiae dicuntur dicitur aliquis fortis, robustus, sanatiuus, ut cursor, luctator et huius modi; et secundum qualitates quae dicuntur 'impotentiae' dicitur aliquis mollis, debilis, aegrotatiuus et caetera. Et apparet mihi quod sic debeant poni conuenientia et differentia inter qualitates huius secundae speciei et primae, quod ipsae conueniunt quia utraeque sunt dispositiones ad bene uel male agendum uel patiendum. Sed in hoc differunt quia si a natiuitate sint innatae ex principiis generationis fortibus aut debilibus, illae uocantur 'naturales potentiae' uel 'impotentiae', et dicuntur esse de ista specie, et si sint per doctrinam uel consuetudinem acquisitae, uel aliter, dicuntur esse de prima specie. SDD 3.5.4 (1) Tertia species qualitatis est 'passio', uel 'passibilis qualitas', ut 'dulcedo', 'amaritudo', 'albedo', 'caliditas' et caetera. (2) Dicuntur autem 'passiones', uel 'passibiles qualitates', triplici ratione, scilicet uel quia earum subiecta dicuntur pati proprie ab alterationibus secundum eas magis quam secundum qualitates de aliis speciebus, prout apparet septimo Physicorum, uel quia innatae sunt inferre sensibus passionem, ita quod sunt proprie obiecta sensuum, uel etiam ex eo quod innatae sunt sequi ad passiones animae, ut rubedo ad uerecundiam et palor ad iram. (3) Et differunt passiones et passibiles qualitates sicut dicebantur in prima specie differre habitus et dispositiones; dicuntur enim 'passiones' quae a suis subiectis faciliter mobiles sunt, dicuntur autem 'passibiles qualitates' quae sunt de difficili mobiles. Haec pars continet tres clausulas. Prima nominat hanc speciem duobus nominibus; omnis enim qualitas quae solet uocari 'passibilis qualitas' uel 'passio' dicitur ad hanc tertiam speciem pertinere. Et non accipitur hic hoc nomen 'passio' secundum illam rationem secundum quam dicitur esse unum praedicamentum, sed secundum illas rationes quae ponuntur in secunda clausula. Secunda ergo clausula assignat triplicem rationem quare illae qualitates dicantur 'passiones' uel 'passibiles qualitates', quarum prima et secunda uidentur esse generaliores et tertia uidetur esse magis specialis ad quosdam colores. Sed de prima illarum rationum dubitatur. Quia Aristoteles uidetur eam negare, dicens quod passibiles qualitates dicuntur non ex eo quod ea quae suscipiunt eas patiantur, sed quia subiectiue sunt in sensibus. Sed breuiter dico quod illa dicta Aristotelis debent exponi addendo hanc dictionem 'solum', ita quod passibiles qualitates dicuntur non solum ex eo quod ... et caetera. Vel potest exponi quod non dicuntur passibiles qualitates, uel passiones, ex eo quod subiecta earum secundum eas actu patiantur, quia etiam in quiete dicuntur passiones uel passibiles qualitates, sed bene sic nominantur ex eo quod subiecta sunt innata pati et alterari secundum eas. Tertia clausula ponit differentiam inter illa duo nomina, et est satis clara. Tamen ex ea notari potest sicut de prima specie notabatur, scilicet quod ista nomina 'passio' et 'passibilis qualitas' non sunt proprie genera ad istas species 'albedo', 'dulcedo', 'caliditas'; hoc enim eodem modo proberetur sicut de 'habitu' et 'dispositione' probabatur. Ideo etiam non est credendum quod illa nomina quae sic dicuntur communiter 'species qualitatis' sint proprie loquendo species in quas immediate hoc genus 'qualitas' diuiditur (forte enim quod illis proprie dictis speciebus non sunt nomina imposita). Unde si hae essent proprie dictae species 'qualitatis', contra inuicem distinctae et genera specierum inferiorum, tunc numquam eadem species specialissima poneretur in pluribus harum specierum, cum diuersorum generum et non subalternatim positorum diuersae sunt species et differentiae. Et tamen Aristoteles ponit 'calorem' et 'frigus' tam in prima specie quam in tertia; immo etiam possent poni in secunda, quia homo per bonam calorem sibi innatum a natiuitate dicitur sanatiuus et potens resistere aegritudinibus et nociuis passionibus. Ideo magis credendum est quod illa nomina significent quosdam modos qualitatum, attributos eis secundum aliquas proprietates earum, sicut apparuit in exponendo illa nomina. Et hoc notauit Aristoteles in fine, dicens quod fortasse alii quoque apparebunt qualitatum modi, sed qui maxime dicuntur hi sunt. SDD 3.5.5 Quarta species 'qualitatis' dicitur 'forma', uel circa aliquid 'constans figura'. Notandum est quod aliqui termini sunt appropriate praedicabiles in quale de terminis praedicamenti quantitatis, ut 'cubicum', 'pyramidale' et 'sphaericum' de corpore, similiter 'concauum', 'gibbosum', 'circulare', 'triangulare', 'asperum', 'leue' de superficie, ita etiam 'rectum' aut 'curuum' de linea, et sic etiam de numero 'par', 'impar', 'perfectum', 'abundans', 'quadratum', 'cubicum' et caetera. Et omnia abstracta horum terminorum pertinent ad praedicamentum qualitatis. Et quia hoc nomen 'figura' non est satis commune ad comprehendendum huius modi qualitates omnes, quia non conuenit proprie qualitatibus numerorum, ideo usus fuit ad placitum hoc nomine 'forma', quod in proposito non accipitur secundum totum ambitum suae communis significationis, sed restringitur ad illas solas qualitates quarum concreta sunt appropriate innata denominare terminos de praedicamento quantitatis. Sic enim, ad placitum, possumus uti hoc nomine 'forma', cum etiam aliud nomen non habeamus impositum comprehendens conuertibiliter omnes terminos de ista specie. SDD 3.5.6 Qualia uero dicuntur quae secundum qualitates denominatiue dicuntur, uel quo modo libet aliter ab eis, ut a 'candore' 'candidus' et a 'grammatica' 'grammaticus'. Descripta prius 'qualitate', describit nunc 'quale', uel 'qualia'. Et est intentio sua quod omnes illi termini sunt de praedicamento qualis qui proprie praedicantur denominatiue in quale, et quod tales termini sunt termini concreti dicti denominatiue secundum illos terminos abstractos quod prius uocauimus 'qualitates'. Et potest moueri duplex dubitatio circa istam partem. Prima est 'quare non definiuit prius Aristoteles 'quantitatem' et 'quantum' sicut ipse definit 'qualitatem' et 'quale'?". Secunda dubitatio est utrum quilibet istorum terminorum 'qualitas' et 'quale' sit unum praedicamentum, seu unum genus generalissimum; et uidetur quod non, quia si sic, tunc erunt plura praedicamenta, seu generalissima, quam decem, quod uidetur inconueniens. Ad primum istorum potest dici breuiter quod bene sufficiebat Aristoteli quod solum describeret uel 'quantitatem' et 'quantum' uel 'qualitatem' et 'quale', quia ex definitione unius potest proportionaliter elici definitio alterius. Nam sicut termini de praedicamento qualis dicuntur qui proprie praedicantur in quale, ita termini de praedicamento quanti dicuntur qui proprie praedicantur in quantum; et sicut secundum qualitatem aliquid dicitur quale, ita secundum quantitatem aliquid dicitur quantum, et sicut qualia dicuntur denominatiue secundum qualitates, ita quanta secundum quantitates, quia utrobique sunt termini abstracti et concreti. Ad secundum dubium ego dico quod non est idem genus abstractum et concretum, sed sunt diuersa genera, et est concretum genus concretorum et abstractum genus abstractorum, ut si 'scientia' est genus ad 'musicam', 'sciens' debet esse genus ad 'musicum', ut habetur in fine quarti Topicorum. Ideo 'qualitas' et 'quale' sunt diuersa generalissima, sed in enumeratione decem praedicamentorum, uel generalissimorum, reposita fuerunt sub uno membro, propter propinquam attributionem abstracti ad concretum suum; et sic de 'quanto' et 'quantitate', de 'agere' et 'actione', et caetera. Notandum est etiam quod auctor et Aristoteles dixerunt "uel quo modo libet aliter ab eis", quia aliquando contingit quod terminus concretus non dicitur denominatiue secundum aliquem terminum abstractum, propter hoc quod qualitatibus non sunt talia nomina abstracta imposita. Vel forte aliquando sunt imposita sed non secundum similem uocem, sicut Aristoteles notat quod licet artificiose pugillator bene dicatur pugillator denominatiue secundum artem pugillatoriam, tamen pugillator secundum potentiam naturalem non dicitur pugillator denominatiue secundum aliquod nomen abstractum, quia tali naturali potentiae non est nomen impositum, tamen aliter dicitur denominatiue secundum illam naturalem potentiam, scilicet quia illud nomen 'pugillator' connotat illam naturalem potentiam, quod sufficit ad hoc quod praedicetur in quale. SDD 3.5.7 Proprietates qualitatis assignantur tres. Prima est quod in qualitate est contrarietas; tamen hoc non conuenit omni qualitati, quia non conuenit mediis contrariorum, ut 'rubeo' uel 'rubedini' nihil est contrarium, nec conuenit figuris, ut triangulo uel quadrangulo. Notandum est quod aliter, quantum ad praedicamentum qualitatis, uel qualis, dicuntur contrarii termini abstracti, et aliter termini concreti, et aliter etiam qualitates significatae per terminos abstractos. Nam qualitates significatae per illos terminos dicuntur contrariae secundum esse, quia non possunt esse simul in eodem subiecto, sed bene successiue, ut caliditas intensa et frigiditas intensa. Termini autem abstracti ex eo dicuntur contrarii quia supponunt pro illis formis contrariis et significant eas, ut isti termini 'albedo' et 'nigredo'. Termini autem concreti dicuntur contrarii secundum praedicationem, quia non possunt simul uere praedicari de eodem et pro eodem, sed bene successiue, ut isti termini 'album' et 'nigrum'. SDD 3.5.8 Secunda proprietas est quod qualitati conuenit suscipere magis et minus; sed hoc non conuenit omni qualitati, quia non conuenit illis de quarta specie. Notandum est quod intentio huius proprietatis est quod termini de praedicamento qualitatis suscipiunt magis et minus, id est possunt praedicari de suis subiectis cum additione horum aduerbiorum 'magis' et 'minus', ut quod Socrates est aliquando magis albus et aliquando minus. Et Aristoteles notat quod hoc proprie conuenit terminis concretis, et non terminis abstractis; non enim dicimus 'magis', uel 'minus', 'albedo', sed 'magis albus' uel 'minus albus'. SDD 3.5.9 Tertia proprietas, quae est proprie propria qualitati, est secundum eam simile uel dissimile dici. Ista proprietas sic conuenit qualitati sicut quantitati conueniebat secundum eam aequale uel inaequale dici. Sed aliquando iste terminus 'similitudo' capitur multum large, et tunc non solum secundum qualitatem, immo etiam secundum pati, uel passum esse, dicuntur aliqua similia, ut dicit Aristoteles, quinto Metaphysicae. Tamen proprie loquendo non dicuntur aliqua similia uel dissimilia nisi secundum qualitatem. SDD 3.5.10 Et notandum est quod, secundum Aristotelem, aliqui termini bene connumerantur in praedicamento de ad aliquid et in praedicamento qualitatis, ut isti termini 'habitus', 'dispositio', 'scientia'. Et hoc est propter unam duarum causarum. Prima est quia in aliquibus genera dicuntur ad aliquid et species non, sed dicuntur qualitates, ut 'disciplina' dicitur ad aliquid, sed non 'grammatica' uel 'musica'. Alia causa est quia forte idem terminus praedicatur in quale et dicitur ad aliquid, ideo non est inconueniens ipsum in utroque praedicamento connumerare. Istam partem ponit Aristoteles in libro Praedicamentorum, quae dissonare uidetur illi regulae 'diuersorum generum et non subalternatim positorum diuersae sunt species et differentiae'. Et ego credo quod iste passus est de illis in quibus Aristoteles locutus est secundum communem famositatem illorum de tempore suo, et non secundum eius propriam opinionem et ueram determinationem. Quia ego credo, de generibus et speciebus proprie dictis, impossibile esse quod genus sit de uno praedicamento et species de alio. Quia omnes duo termini de diuersis praedicamentis retinent sibi diuersos modos praedicandi, propter diuersos modos connotationum alienarum; ideo numquam unus praedicatur quidditatiue de altero, immo semper unus super alterum habet alienam connotationem, uel ambo super inuicem, quod impedit quidditatiuam praedicationem, et tamen oportet genus quidditatiue praedicari de qualibet suarum specierum. Et ita etiam ego credo quod numquam idem terminus qui est proprie de uno praedicamento potest esse proprie de alio, nisi secundum aequiuocationem. Unde, de istis terminis 'scientia' et 'disciplina', apparet mihi quod 'scientia' proprie sit de praedicamento qualitatis et 'disciplina' de praedicamento ad aliquid. Termini enim abstracti ponuntur in praedicamentis secundum exigentiam praedicationum suorum concretorum. Isti autem termini 'doctor' et 'discipulus' uere dicuntur ad inuicem ad aliquid, sicut 'pater' et 'filius', uel 'dominus' et 'seruus', ideo isti termini 'doctrina' et 'disciplina' sunt uere de illo praedicamento; omnis enim doctor est ad aliquem doctor et omnis discipulus est ad aliquem discipulus, sed non sic sciens dicitur ad aliquid sciens. SDD 3.6: DE ACTIONE ET PASSIONE SDD 3.6.1 (1) Actio est secundum quam aliquid agere dicitur, et passio est secundum quam aliquid pati dicitur. (2) Omnis autem actio et passio est mutatio; et actio et passio sunt eadem mutatio, sed illa mutatio prout secundum eam aliquid dicitur mutari uel mutatum dicitur 'passio'. Istud sextum capitulum est de actione et passione, siue de praedicamento actionis et passionis. Et continet tres partes: prima ostendit quid sit actio et passio, secunda agit de speciebus actionis et passionis, et tertia de earum proprietatibus. Secunda incipit ibi "species actionis", tertia ibi "proprietates autem". Prima pars continet duas clausulas, quarum prima describit actionem et passionem quantum ad quid nominis, et secunda ostendit magis quae res sint actio et passio, et quo modo se habeant ad inuicem et ad mutationem. Notandum est quod de actione et passione et de aliis quattuor ultimis praedicamentis ego non intendo sequi doctrinam auctoris Sex Principiorum. Quia puto quod errauit ex eo quod credidit nullos terminos diuersorum praedicamentorum supponere pro eodem, et ideo credidit quod actio esset una forma et passio alia, et quod passio esset effectus actionis; quod est totum falsum, ideo dicta eius fecerunt multos errare. Notandum est ergo quod non est ponenda differentia, nisi secundum uocem, inter agere et esse agens, nec inter pati et esse patiens; non enim differt dicere 'B agit' et 'B est agens', nisi prout copula propositionis est implicita uel explicita. Unde dicit Aristoteles manifeste, in quinto Metaphysicae, quod idem est conualescere et esse conualescens, uadere et esse uadens, secare et esse secans, et sic de aliis. Quantum ergo ad primam clausulam, manifestum est quod sicut isti termini 'qualitas' et 'quale' se habent sicut abstractum et suum concretum, ita etiam isti termini 'actio' et 'agens', uel 'agere', et similiter isti termini 'passio' et 'patiens', uel 'pati'. Ideo capiendo ista nomina 'qualitas', 'actio', et 'passio', et similiter ista nomina 'quale', 'agens' et 'patiens' prout supponunt pro terminis de illis praedicamentis, sicut qualitas est secundum quam aliquid denominatiue dicitur quale et iste terminus 'qualitas' est abstractum cuius concretum est iste terminus 'quale', ita exponitur quod 'actio' est secundum quam denominatiue aliquid dicitur 'agens'; et hoc debebat intendi per illas descriptiones. Vel si illa nomina capiantur prout supponunt pro rebus significatis per illos terminos, adhuc sicut qualitate aliquid est quale, ut albedine album, sic suo modo actione aliquid est agens et passione aliquid est patiens. Quantum ad secundam clausulam, apparet iam quae res sit actio uel passio si apparet quae res sit mutatio, de quo est alibi perscrutandum. Sed summarie, et sine probatione, ego nunc dico quod omnis mutatio naturalis requirit agens quod agit et producit aliquam formam uel dispositionem, et requirit etiam subiectum quod recipit illam formam, siue illa forma sit qualitas, uel quantitas, uel motus quem uocamus 'localem', uel etiam forma substantialis, et illa forma uel dispositio est ipsa mutatio. Et uidendum est quod sicut domus non est una res, sed ualde multae, ut lapides, ligna et lateres, ita domificatio non est una mutatio, sed ualde multae, scilicet multi motus locales, ut sectio huius ligni et apportatio huius lapidis ad situm sibi conuenientem, et sic de unoquoque aliorum lapidum et lignorum. Et sicut quilibet illorum lapidum uel lignorum dicitur pars domus, ita quaelibet dictarum mutationum dicitur pars totalis domificationis. Et sic sunt ibi multae actiones et multae passiones; quaelibet enim talis mutatio dicitur una actio secundum quod producitur ab agente et dicitur passio secundum quod recipitur in subiecto, quod dicitur pati. Sed aliae sunt actiones, supernaturales, quae uocantur 'creationes'. Et talis mutatio non indiget subiecto quod recipiat illam rem quae a creante producitur; immo deus posset creare materiam primam uel unam simplicem intelligentiam, quae in nullo subiecto reciperetur. Et tunc dico quod illa creatio, uel mutatio, est illa res quae creatur, quae ex eo dicitur mutatio quia prius non est et posterius est, prout hoc alibi debet declarari. Unde sic illa intelligentia uel materia esset creatio et mutatio, et diceretur actio ea ratione qua creans faceret eam, sed diceretur passio non ea ratione qua in ea aliquid reciperetur, sed solum ea ratione qua fieret et produceretur in esse. Unde sicut facere est agere, ita possumus dicere quod fieri est pati. Sed notandum est quod dupliciter dicitur aliquid fieri: uno modo simpliciter, et sine additione, alio modo secundum quid, et cum additione. Simpliciter dicitur aliquid fieri quia producitur in esse, ita quod ipsum prius non est et posterius est; sed dicitur fieri secundum quid, et cum additione, quia fit tale quale ante non erat, uel tantum quantum ante non erat, uel ibi ubi ante non erat, quamuis ipsum ante fuerit, ut quod Socrates fit albus aut magnus. Ex quo apparet quod fieri simpliciter est ipsa factio et ipsa mutatio; sed fieri secundum quid non est ipsa factio, sed est subiectum illam recipiens. Ideo etiam si omne fieri dicamus pati, illud pati quod est fieri simpliciter est ipsa passio et illud pati quod est fieri secundum quid non est ipsa passio, sed subiectum eius, quod fit tale aut tantum. SDD 3.6.2 (1) Species actionis et passionis ponuntur duae: prima attenditur secundum hoc quod aliquid fit simpliciter, alia secundum hoc quod aliquid fit secundum quid. (2) Illa autem species quae attenditur penes facere uel fieri secundum quid potest diuidi secundum intentiones nouem praedicamentorum accidentium, quia aliquid fit album, aut tricubitum, aut pater, aut sedens, aut armatum, et caetera. Ista pars continet duas clausulas: prima est diuisio tam 'actionis' quam 'passionis' in duas species, secunda est subdiuisio unius speciei. Et apparet mihi, quantum ad primam clausulam, esse satis manifestum quod multum differt 'homo fit' et 'homo fit albus', et similiter 'A hominem facit' et 'A hominem facit album'. Ideo ista nomina 'fieri' et 'facere' bene sunt diuersarum rationum secundum quod sumuntur simpliciter uel secundum quid; ideo sunt diuersarum specierum. Immo si concreta sunt diuersarum specierum, ita oportet quod abstracta sint diuersarum specierum correspondentium; unde si idem nomen sit abstractum concretorum diuersarum rationum, oportet quod hoc sit secundum aequiuocationem. Verbi gratia, horum concretorum 'mutare' et 'mutari' abstractum est hoc nomen 'mutatio', sed secundum diuersas rationes, quarum secundum unam est de praedicamento actionis, scilicet prout ipsa aliquid dicitur mutans, et secundum aliam est de praedicamento passionis, prout ea aliquid dicitur mutari. Iterum, etiam notandum est quod bene est differentia inter fieri simpliciter et secundum quid, sicut ante tactum fuit. Quia fieri simpliciter est ipsa factio; illud enim quod fit, ita quod ipsum prius non est et posterius est, est ipsa factio, sed illud quod fit tale, uel tantum, uel huius modi non est ipsa factio, sed est subiectum eius. Et hoc est illud quod solet dici, scilicet quod aliquid dicitur fieri uel pati, generari uel corrumpi, subiectiue, et aliud est illud quod fit uel corrumpitur secundum quid et aliud est illud quod fit uel corrumpitur simpliciter. Notandum est etiam quod non sequitur 'fit album; ergo album fit', quia sensus primae est quod aliquid fit album, et est fieri secundum quid, sed cum dico 'album fit', sensus est quod illud pro quo supponit album fit simpliciter. Et ita etiam non sequitur si domificator facit domum quod ipse domum faciat, quia etiam non oportet si fiat domus quod domus fiat. Sed tu quaereres utrum ergo domificator aliquid faciat. Et ego dico quod sic, immo multa facit, scilicet illos motus quibus apportat et situat simul lapides, ligna et lateres, per quos motus sic se habent quae uocantur 'domus' et sunt domus. Quantum ad secundam clausulam, apparet quod genera mutationum, et per consequens actionum et passionum, secundum praedicamenta distinguuntur. Nam si aliquid fiat album uel nigrum, dicitur alteratio, si bicubitum uel tricubitum, dicitur augmentatio, et si fiat ibi uel alibi, dicitur motus localis. Secundum autem alia praedicamenta, ut uult Aristoteles, non diuersificantur per se species mutationum, seu actionum et passionum; si enim aliquis fiat calceatus, uel sedens, hoc est per motum localem suarum membrorum uel calceorum, et si fiat pater, hoc est secundum generationem, uel alterationem, uel emissionem spermatis per motum localem. SDD 3.6.3 (1) Proprietates autem actionis et passionis assignantur in Praedicamentis duae et quinto Metaphysicae una. Prima est habere contrarium, ut calefacere et frigefacere sunt contraria, et calefieri et frigefieri. (2) Secunda proprietas est suscipere magis et minus; aliquid enim dicitur magis calefaciens et aliquid minus, et aliquid magis calefieri et aliquid minus. (3) Tertia proprietas assignatur quinto Metaphysicae, scilicet quod 'agens' et 'patiens' dicuntur ad aliquid ad inuicem, et 'actiuum' etiam et 'passiuum', ut quod omne secans est illud quod secatur secans et omne quod secatur a secante secatur, et similiter omne sectiuum est secabilis sectiuum et omne secabile sectiuo secabile, et sic de aliis. Ista tertia pars continet tres clausulas, scilicet tres proprietates. De prima uidetur dubium esse utrum calefacere et frigefacere sint contraria, uel etiam durificare et mollificare, aut delectare et contristare, et sic de aliis. Videtur enim quod non: quia contraria non simul conueniunt eidem, et tamen idem, scilicet tepidum, potest simul calefacere et frigefacere, scilicet calefacere frigidius et frigefacere calidius, et similiter idem ignis simul durificaret laterem et mollificaret ceram, et iudex per eandem sententiam delectat partem pro qua iudicat et contristat partem aduersam. Ad hoc potest dici quod forte dicti termini non sunt ad inuicem contrarii nisi ratione abstractorum suorum, uel solum dicuntur contrarii et repugnantes sic quod non possunt simul dici uere de eodem respectu eiusdem, sed bene successiue. Secunda clausula est manifesta, quia dicti termini sunt praedicabiles de suis subiectis cum additione istorum aduerbiorum 'magis' et 'minus'. Tertia clausula est dubia, quia secundum eam uideretur quod ista praedicamenta non essent distincta contra praedicamentum de ad aliquid, quod est inconueniens. Sed responderi potest quod non secundum quascumque habitudines terminorum ad inuicem dicuntur termini esse de praedicamento ad aliquid, sed solum si de subiectis suis sint praedicabilia proprie cum ista additione 'ad aliquid', ut pater est ad aliquem pater, et seruus ad aliquem seruus, et duplum ad aliquid duplum, licet etiam dicatur alicuius duplum. Modo faciens non dicitur ad aliquid faciens (esset enim ualde impropria locutio), sed dicitur aliquid faciens, nec quod fit dicitur ad aliquid fieri, sed ab aliquo fieri. Ita etiam licet album dicatur albedine album et albedo albi albedo, tamen hoc non facit quod illi termini sint proprie de praedicamento ad aliquid, quia non dicimus album ad albedinem esse album, sed albedine uel per albedinem, et si sessio dicitur alicuius sessio uel habitus alicuius habitus, tamen non dicimus quod cappatus sit ad aliquid cappatus nec sedens ad aliquid sedens. Ideo haec sunt distincta contra terminos qui dicuntur proprie de praedicamento ad aliquid. Ultimo, circa ista duo praedicamenta, dubitatur de istis terminis 'corruptio', 'corrumpens', 'corruptiuum' et 'corrumpi' utrum sint de praedicamento actionis uel passionis, uel agere uel pati. Et hoc magis debet uideri in principali philosophia. Sed superficialiter potest dici quod si dicitur aliquid corrumpens non agendo hoc sine quo illud quod corrumpi dicitur non potest stare, tunc hoc nomen 'corrumpens' se habet priuatiue ad hoc nomen 'agens', quia ex eo diceretur corrumpere quia non ageret uel non conseruaret illud quod ad sui esse indigeret agi uel conseruari ab eo, sicut dicimus nautam absentem esse causam submersionis nauis, ut dicitur secundo Physicorum. Nomina autem priuatiua reductiue ponuntur de praedicamentis terminorum positiuorum, ut 'tenebra' est de praedicamento qualitatis quia 'lumen' est de illo praedicamento, et 'ignorantia' de praedicamento in quo ponitur 'scientia', et 'unitas' uel 'punctum' de praedicamento quantitatis. Haec sint dicta de actionibus et passionibus, quorum dictorum correctio uel amplior determinatio requirenda est in locis Physicae uel Metaphysicae ad hoc aptis, et etiam in sexto Ethicorum, prout nomen 'actionis' restringitur ad opera prudentiae et nomen 'factionis' ad opera artium, quoniam nunc determinatum est de eis prout synonyme dicuntur ad inuicem. SDD 3.7: DE QUANDO SDD 3.7.1 Termini de praedicamento quando sunt qui proprie respondentur ad quaestionem factam per 'quando?', uel illorum terminorum genera, ut 'hodie', 'cras', 'heri', 'quondam', 'anno isto', 'anno decimo sequente', 'anno domini millesimo trecentesimo ...', et huius modi. Istud capitulum septimum est de quattuor ultimis praedicamentis, scilicet quando, ubi, situ et habitu. Et continet quattuor partes secundum illa quattuor praedicamenta. Secunda incipit ibi "termini autem", tertia ibi "termini uero", quarta ibi "de praedicamento autem". Notandum est quod Aristoteles dixit ista quattuor praedicamenta sic esse manifesta quod sufficiebat de eis exemplaris declaratio. Ille autem auctor Sex Principiorum hoc quod erat manifestum occultauit, credens quod quando esset dispositio alia a tempore et re temporali, derelicta a tempore in re temporali. Sed tunc oportet dubitare quid significant tales termini de praedicamento quando, et pro quo uel pro quibus supponunt, et si significant tempus, quare non sunt de praedicamento quantitatis, sicut tempus, et quare etiam ponuntur esse praedicamenta, ex quo sunt dictiones syncategorematicae. Et iterum, cum termini praedicamentorum debeant esse incomplexi, quo modo potest dici quod ista magna oratio sit de aliquo praedicamento, scilicet 'anno domini millesimo trecentesimo ...'; et iterum, isti sunt termini obliqui, quos non credo posse esse per se subiecta uel praedicata propositionis, et tamen termini praedicamentales debent posse subiici et praedicari. Istae sunt dubitationes in hoc proposito. Et respondendo ego dico primo quod hoc nomen 'tempus' significat motum caeli et pro motu caeli supponit, ea ratione qua ipso mensurabiles sunt motus et quietes, et esse rerum secundum suas durationes, eo modo quo determinatum est in quarto Physicorum. Duplices autem sunt termini, quantum spectat ad propositum, significantes huius modi motum et tempus. Quidam enim respondentur ad quaestionem factam per 'quantum?', quaerentem de rebus quantum ad earum durationes uel successiones sibi attributas, ut si quaeramus "quanta est", uel "fuit", "ambulatio Socratis?", dicimus quod unius horae, uel duarum, et "quantum uixit Plato?", dicimus quod sexaginta annis, et "quantum stetit Socrates in domo Platonis", dicimus quod per tres dies. Et sic ista praedicata 'unius horae', uel 'duarum', 'sexaginta annis', 'per tres dies' et huius modi sunt de praedicamento quantitatis, et non de praedicamento quando, quia non respondentur ad 'quando?'. Alii autem sunt termini significantes huius modi motum et tempus qui non respondentur ad 'quantum?', sed ad 'quando?'. Quia non significant quanto tempore res est, fuit uel erit, sed significant determinatiue in quo tempore res est, fuit uel erit, secundum certam distantiam ad praesens, quod est nobis notum quia assistit nobis, uel etiam aliquando secundum certam distantiam uel propinquitatem ad aliquod tempus praeteritum uel futurum nobis determinatum, ut ad tempus incarnationis Domini. Verbi gratia, sic dicitur, quinto Physicorum, quod haec dictio 'nunc' significat idem quod 'in tempore breui praesenti', puta illo in quo propositionem proferimus, sed 'modo' idem quod 'in tempore propinquo praedicto nunc', et 'nuper' idem quod 'in tempore non multum remoto', et 'quondam' et 'olim' idem quod 'in tempore praeterito multum remoto a praesenti'. Et sic apparet quod isti termini sunt de praedicamento quando, quia sic praedicantur et nullum retinent alium modum praedicandi aliorum praedicamentorum. Aliquando etiam respondemus ad 'quando?' non per talia aduerbia, sed per nomina declinabilia, ut quod hoc dictum fuit anno immediate praeterito, et talis genitus fuit anno incarnationis Domini millesimo tricentesimo ..., et Aristoteles fuit per mille annos ante Christi incarnationem, et sic de aliis. Et omnia huius modi praedicata pertinent ad hoc praedicamentum, ut 'hodie', id est 'in hac praesenti die', et 'heri' uel 'cras', id est 'in die immediate praecedente uel sequente hanc diem praesentem'. Tu ergo quaeres "quid significant talia praedicata?". Respondeo quod significant uel connotant certa tempora et distantia eorum ad praesens, quae quidem distantiae non sunt nisi tempora intermedia, et connotant etiam quod illa tempora sunt, fuerunt uel erunt assistentia rebus de quibus quaerimus quando fuerunt uel erunt. Et haec omnia non sunt nisi illae res et huius modi tempora quae anima intelligit coexsistere illis rebus et, sic ea intelligendo, attribuit eis illa nomina haec designantia. Sed tu quaereres "pro quo supponunt huius modi nomina?". Ad hoc dicendum est quod in propositione affirmatiua et uera praedicatum supponit pro eodem pro quo subiectum supponit; si ergo dicas 'Aristoteles fuit tali tempore', manifestum est quod subiectum supponit pro Aristotele, ergo et praedicatum (si fuerit completum). Sed si obliquus non possit esse sufficiens praedicatum uel subiectum, tunc oportet supplere nominatiuum, ut quod Aristoteles fuit ens in tali tempore. Sed si dicamus quando Socrates disputauit dicendo quod Socrates disputauit heri, tunc resolue quod Socrates fuit disputans heri, et habebis subiectum et praedicatum supponentia pro eodem, ut haec dictio 'heri' est determinatio secundum quam totale praedicatum acquirit sibi modum praedicandi in quando. Unde sic potest dici pertinere ad praedicamentum de quando, scilicet non tamquam totale praedicatum, sed tamquam determinatio secundum quam totale praedicatum praedicatur in quando. Si autem, minus proprie, concedamus obliquos supponere, ut dicendo 'Socratis asinus currit' quod 'Socratis' supponat pro Socrate, sic dicemus quod 'heri' supponit pro tali die. Sed ultra dubitatur quare tales terminos syncategorematicos ponimus inter terminos praedicamentales. Respondeo quod si illi termini sunt ad placitum indeclinabiles, non propter hoc debent dici simpliciter syncategorematici, immo reputantur praedicatiui, ut dictum est, ex eo quod sunt determinationes secundum quas totalia praedicata habent tales modos praedicandi. Deinde tu dubitas de hoc quod multi dictorum terminorum sunt complexi. Respondeo quod talis complexio, ex determinatione et determinabili, non tollit quin bene sint termini praedicabiles. Sed hoc prohiberet complexio ex nomine et uerbo constituens propositionem; numquam enim propositio significatiue sumpta est praedicabilis de aliquo. Et adhuc, iterum, notandum est, circa omnia praedicamenta, quod ad idem praedicamentum pertinent diuersi termini diuersimode: uno modo tamquam quaesitiui, ut 'quid?', 'quantum?', 'quale?', 'quando?', 'ubi?', alii sunt praedicatiui, ut 'aliquid', 'aliquantum', 'aliquale', 'aliquando', 'alicubi'; esse enim hominem est esse aliquid, et esse tricubitum est esse aliquantum, etiam secundum quidditatiuam praedicationem, et esse album est esse aliquale, et esse hodie uel fuisse heri est esse uel fuisse aliquando, et esse in domo est esse alicubi. Verum est quod saepe Aristoteles dictis quaesitiuis utitur tamquam praedicatiuis, et sic aequiualent 'quid' et 'aliquid', 'quale' et 'aliquale', et caetera; et sic consueuit Aristoteles nominare praedicamenta. Adhuc alii termini pertinent ad praedicamenta tamquam distributiui, ut 'quidquid', uel 'quodcumque', 'quantumque', 'qualecumque', 'quandocumque', 'ubicumque', et adhuc alii tamquam relatiui, ut 'illud', 'tantum', 'tale'; sic enim diceremus quod Socrates est aliquid et illud est homo, et quantus, uel qualis, Socrates est, tantus, uel talis, Plato est, et quando Socrates legebat, tunc Plato audiebat, et ubi legebat, ibi audiebat; et ita esset de aliis praedicamentis si ita essent illis imposita nomina propria quaesitiua et relatiua. Haec autem sint dicta de quando. SDD 3.7.2 Termini autem de praedicamento ubi sunt qui proprie respondentur ad quaestionem factam per 'ubi?' uel illorum terminorum genera, ut 'hic', 'illic', 'in domo Socratis' uel 'ante domum eius', uel etiam si quaeratur "ubi est uilla sancti Dionysii", respondetur quod ad duas leucas prope Parisius uersus septentrionem. De isto praedicamento ubi notanda sunt multa proportionaliter sicut notabatur de praedicamento quando; ideo illa non repeto. Sed dico quod non omnia illa praedicata significant locum proprie dictum, sed aliquando significant corpora aliqua quorum loca sunt nobis nota cum habitudine secundum propinquitatem uel distantiam uel situm ad illud de quo quaerimus ubi est, sicut dicimus de uilla sancti Dionysii, et sicut dicimus Socratem esse ante domum Platonis, uel supra domum suam, uel iuxta Platonem, uel inter Nouum Pontem et Paruum, et sic de aliis. SDD 3.7.3 Termini uero de praedicamento situs non sic habent commune nomen quaesitiuum impositum, sed circumloquendo per plura uerba potest dici quod illa praedicata sunt de praedicamento situs quae praedicabilia sunt de subiectis supponentibus pro totis habentibus partes determinatos situs habentes ad inuicem et ad loca sua, uel etiam praedicabilia de subiectis supponentibus pro illis partibus illorum totorum, quae quidem praedicabilia de illis subiectis uerificabilia sunt diuersimode secundum situm illarum partium ad inuicem in suo toto et ad suum locum, ut 'sedere', 'stare', 'iacere', et caetera. Manifestum est quod licet maneat idem homo, tamen non eodem modo membra eius situata sunt ad inuicem quando dicimus eum iacere uel sedere uel stare. Immo et si membra sunt eodem modo ad inuicem situata quando iacet et quando stat, tamen non similiter situata sunt ad locum, et si hominis sedentis membra maneant similiter incuruata, tamen si ponatur caput infra et pedes supra, non amplius dicetur sedere; ideo talia praedicata sunt de praedicamento situs. Ita etiam est de isto termino 'domus', quia lapides, ligna et lateres taliter situata ad inuicem et ad locum dicuntur domus, quia si essent dispersa uel in tumulo congregata non essent domus; et idem lignum sic in domo positum uocatur 'trabes' et aliter positum uocatur 'columna' uel 'soliua', et lapides sic positi uocantur 'murus' et aliter positi, in uico, super terra expansi, dicerentur 'calcia', et sic de plurimis aliis. Et apparet quod huius modi termini non possunt poni in aliquo prius dictorum praedicamentorum, quia non praedicantur secundum modos praedicandi secundum quos sumuntur illa praedicamenta, prout manifestum est uolenti inducere. Et manifestum est etiam quod propter eorum significationes nihil extra oportet ponere nisi illa tota et partes eorum et loca. Et si uarientur illa praedicata de eodem uel eisdem, hoc non est nisi per motus locales illorum totorum uel suarum partium secundum quos motus illae partes mutant situm ad inuicem et ad locum. Et anima haec intelligens ut sic situata imponit eis illa nomina. SDD 3.7.4 (1) De praedicamento autem habitus, sicut de praedicamento situs, dicemus circumlocutiue, notando primo quod cum habere dicatur multipliciter, ipsum secundum multos modos pertinet ad alia praedicamenta. (2) Sed de hoc praedicamento habitus, prout contra alia praedicamenta distinguitur, sunt proprie termini quibus aliquod corpus dicitur habituatum secundum adiacentiam corporis extrinseci, per modum utilitatis aut ornatus, uel forte per modum nocumenti aut despectus, ut isti termini 'uestitus', 'calceatus', 'coronatus', 'annulatus', 'armatus'. Hic sunt duae clausulae: prima est de habere, uel habitu, pertinente ad alia praedicamenta, secunda est de pertinente ad hoc ultimum praedicamentum. Quantum ad primam, patet quod cum dicimus hominem habere albedinem, nihil aliud uolumus significare nisi quod ipse est albus uel aliqua pars eius alba; et hoc pertinet ad praedicamentum qualitatis. Et si dicimus hominem habere quantitatem, hoc significat quod est aliquantus, et pertinet ad praedicamentum quantitatis. Et si dicimus hominem habere actionem uel passionem, uel potestatem agendi uel patiendi, hoc significat quod ipse agit uel patitur, uel potest agere aut pati; et pertinet ad praedicamentum actionis uel passionis. Et si dicamus Socratem habere patrem, hoc significat quod ipse est filius, et pertinet ad praedicamentum ad aliquid; immo hoc modo loquendi utimur communiter in uere relatiuis, ut quod dominus habet seruum et seruus habet dominum, et maritus uxorem et uxor maritum, et causa habet causatum et causatum habet causam, et totum habet partes et partes habent totum, et sic de aliis. Quantum ad secundam clausulam, apparet quod tales termini 'cappatus', 'armatus', et caetera, non pertinent ad aliquod prius dictorum praedicamentorum, quia non retinent modos praedicandi illorum. Ideo oportet quod ad aliud praedicamentum pertineant, scilicet ad illud cuius abstractum ponitur iste terminus 'habitus' et concretum iste terminus 'habituatum'; unde esse cappatum uel armatum est esse habituatum, secundum praedicationem essentialem. Unde per habere et haberi, prout pertinent ad istud praedicamentum, debemus intelligere idem quod esse habituatum uel esse habitum, ut quod habens cappam est habituatus et cappa est habita qua ille est habituatus. Ideo secundum istam intentionem habere et habitus, prout hic de eis loquimur, possunt dici duo genera generalissima, sicut quale et qualitas uel agens et actio. Et est ultimo notandum quod talia nomina 'armatus', 'uestitus' non debent capi prout sunt participia praeteriti temporis dicta ab istis uerbis 'armor' 'armaris' et 'uestior' 'uestiris', sed debent sumi nominaliter, ita quod si ab aeterno habuisses circa te uestes quas nunc habes et sicut eas habes, adhuc diceremus te esse uestitum et habituatum, prout haec nomina pertinent ad hoc praedicamentum, licet numquam uestireris. Ideo non oportet quod isti termini pertineant ad praedicamentum actionis uel passionis. Et haec sint dicta de praedicamenta. SDD 3.8: DE GENERIBUS OPPOSITIONUM SDD 3.8.1 Dicitur autem alterum alteri opponi quadrupliciter, scilicet relatiue, ut 'duplum' et 'dimidium', contrarie, ut 'bonum' et 'malum', priuatiue, ut 'uisus' et 'caecitas', contradictorie, ut 'sedet' et 'non sedet'. Hoc octauum capitulum est de generibus oppositionum, propter hoc quod saepe, in determinando de praedicamentis locutus est Aristoteles de habere uel non habere contrarium, quod pertinet ad unum de generibus oppositionum; et propter hoc in hoc capitulo uolo determinare de ipsis. Et continet quinque partes: prima enumerat genera oppositionum, secunda est specialiter de oppositione relatiua, tertia est de contraria, quarta de priuatiua et quinta de contradictoria. Secunda incipit ibi "relatiue dicuntur", tertia ibi "contrarietas", quarta ibi "oppositio priuatiua", quinta ibi "contradictio proprie". Notandum est quod oppositiones de quibus hic agitur non sunt proprie nisi propositionum uel terminorum significatiuorum, excepta forte contrarietate. Horum autem generum oppositionum sufficientia sic accipitur. Termini oppositi uel opponuntur ex eo quod unus implicat negationem super alterum, propter quod non possunt dici de eodem simul, aut ex eo quod, sine negationis implicatione, repugnat eis uere dici de eodem simul. Si sit repugnantia ratione negationis in uno implicitae, tunc uel illa negatio est simpliciter negans, uel est negans aliquam dispositionem, connotando uel supponendo aliquod determinatum substratum; et primo modo ponitur esse oppositio contradictoria, secundo modo priuatiua. Si uero termini sint simpliciter positiui, tunc uel simpliciter repugnat eis uerificari simul de eodem et pro eodem, uel hoc repugnat eis non simpliciter sed respectu eiusdem. Si secundo modo, tunc est oppositio relatiua. Si primo modo, hoc est dupliciter: uno modo quod licet illi termini non possint uerificari simul de eodem et pro eodem, tamen possunt successiue, ut 'album' et 'nigrum', 'calidum' et 'frigidum', et caetera, et tunc dicitur esse contrarietas; alio modo quod nec simul nec successiue possunt uerificari de eodem et pro eodem, et tunc non sunt proprie contrarii, nec oppositi, sed disparati, ut 'homo' et 'asinus', 'albedo' et 'dulcedo', 'sol' et 'deus', et caetera. SDD 3.8.2 Relatiue dicuntur opponi termini de praedicamento ad aliquid dicti correlatiue ad inuicem, ut 'pater' et 'filius', 'dominus' et 'seruus', 'duplum' et 'dimidium', et caetera. Ista oppositio relatiua dicitur secundum repugnantiam in praedicando uere de eodem et pro eodem simul et respectu eiusdem, licet simpliciter possint uerificari simul de eodem et pro eodem, quia respectu diuersorum; quia idem est pater et filius, sed non respectu eiusdem, et idem est duplum et dimidium respectu diuersorum, sed non respectu eiusdem. Sed tamen in aliquibus correlatiuis inuenimus quod ambo de eodem et pro eodem uerificantur et respectu eiusdem, ut 'causa' et 'causatum', cum causae aliquae sint sibi inuicem causae (ut materia et forma, prout debet uideri secundo Physicorum et quinto Metaphysicae; ideo eadem materia respectu eiusdem formae sibi inhaerentis est causa et causatum), sed hoc est secundum diuersas species causae et diuersas species causati; secundum autem eandem speciem causae et eandem speciem causati esset oppositio et repugnantia prius dicta. Iterum, uidetur mihi dicendum quod haec oppositio correlatiuorum ad inuicem non habet locum in relatiuis aequiparantiae, cum illa sint ad inuicem eiusdem rationis et eorundem nominum. Talia enim non debent dici ad inuicem opposita, ut simile et simile, uel aequale et aequale. SDD 3.8.3 (1) Contrarietas aliquando attenditur inter terminos significatiuos, sicut sunt isti termini 'album' et 'nigrum', uel 'calidum' et 'frigidum', (2) aliquando inter propositiones, sicut sunt istae 'Socrates est albus', 'Socrates est niger', uel istae 'omnis homo currit', 'nullus homo currit', (3) et aliquando inter res quae nec sunt termini significatiui nec propositiones, sicut sunt albedo et nigredo, caliditas et frigiditas. In ista parte sunt tres clausulae, secundum tres modos diuersos contrarietatum. Primus modus est terminorum significatiuorum, ad quem requiruntur plura: primo quod illi termini sint ambo positiui, scilicet sine inclusione negationis; secundo requiritur quod non possint de eodem et pro eodem uerificari simul; tertio quod possint de eodem et pro eodem uerificari successiue; quarto, ad hoc quod sit contrarietas propriissime dicta terminorum, requiritur quod illi termini maxime distent ab inuicem secundum significationem, ad istum sensum quod eorum repugnantia sit propter significare uel connotare dispositiones maxime distantes secundum transmutationem earum ad inuicem, modo quo dicetur in tertia clausula. Per primam ergo istarum condicionum differt contrarietas ab oppositione priuatiua et a contradictione, per secundam differt a relatiua oppositione, per tertiam differt a disparatione, et per quartam remouetur habitudo contrariorum ad sua media (non enim diceremus proprie quod 'calidum' et 'tepidum', uel etiam 'calidum remissum' et 'frigidum remissum' sint contraria, sed isti termini 'calidissimum' et 'frigidissimum'. Notandum est tamen quod saepe accipitur 'contrarietas' largius, prout non requiritur illa ultima condicio, sed tres priores bene sufficiunt. Unde sic, quinto Physicorum, dicitur quod omnis motus, saltem praeter circularem, est de contrario in contrarium; unde sic concedit Aristoteles in quantitate contrarietatem, et inter extremum et medium, uel etiam inter diuersa media eorundem extremorum. Notandum est etiam quod aliter etiam aliqui termini conceduntur esse contrarii, licet nec simul nec successiue possint uerificari de eodem et pro eodem, sed ex eo quod significant appropriate formas contrarias et supponunt pro eis, ut isti termini 'albedo' et 'nigredo', uel 'caliditas' et 'frigiditas', et huius modi. De secunda clausula dicendum est quod dupliciter accipitur contrarietas propositionum. Uno modo secundum contrarium modum enuntiandi, prout uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua de eodem subiecto et eodem praedicato dicuntur contrariae, de qua contrarietate prius satis determinatum fuit. Alio modo secundum contrarietatem praedicatorum, scilicet prout termini contrarii affirmantur de eodem termino singulari, uel etiam de eodem termino communi distributo, ut 'Socrates est albus' et 'Socrates est niger', uel etiam 'omnis homo est albus' et 'omnis homo est niger'. Et sciendum est etiam quod in aliis tribus generibus oppositionum sunt propositiones oppositae, scilicet contradictorie, ut 'omnis homo currit', 'quidam homo non currit', priuatiue ut 'Socrates est uidens', 'Socrates est caecus', et relatiue, ut 'Socrates est pater Platonis' et 'Socrates est filius Platonis'. Quantum ad tertiam clausulam, notandum est quod res quae nec sunt termini significatiui ad placitum nec propositiones dicuntur contrariae ex tribus condicionibus sibi conuenientibus, sicut dicebatur de terminis. Prima est quod sint formae uel dispositiones non possibiles simul eidem adesse, uel inesse, secundum realem inhaerentiam; secunda est quod possint eidem inesse successiue, uel sibi similes; tertia est quod sint maxime distantes secundum transmutationem earum circa idem, sicut essent summa caliditas et summa frigiditas. Aliquando tamen, sicut dicebatur de terminis, accipitur largius contrarietas formarum, prout tertia condicio non requiritur, sed sufficiunt duae primae; et sic tepiditas diceretur contraria caliditati intensae et frigiditati intensae. Et notandum est quod non oportet contraria maxime distare secundum distantiam magnitudinis seu extensionis, sed secundum transmutationem de uno in reliquum circa idem subiectum, ita quod formae uel dispositiones contrariae debent esse extrema maximarum transmutationum possibilium in suis speciebus. Verbi gratia, cum calefactio sit transmutatio de frigiditate in caliditatem, et frigefactio e conuerso, tunc ergo maxima calefactio inciperet a summa frigiditate et terminaretur ad summam caliditatem, et maxima frigefactio e conuerso. Nulla autem minor caliditas esset extremum, siue terminus, maximae calefactionis, quia subiectum adhuc ultra posset calefieri. Sic ergo summa caliditas et summa frigiditas dicuntur maxime distare secundum transmutationem de una in aliam, quia mutatio de tali specie non potest ab anteriori termino incipere nec ad ulteriorem terminum procedere. Sic etiam locus centri et concauum orbis lunae dicuntur contraria et maxime distantia secundum ascensum et descensum, quia non est possibile naturaliter ab altiori uel ad bassius descendere, et e conuerso de ascendere. Notandum est etiam quod de huius modi contrariis solet fieri instantia. Quia si B sit calidissimum, uidetur quod nulla frigiditas sit suae caliditati contraria, quia si esset sibi frigiditas contraria, quaereretur ubi uel in quo subiecto illa esset. Et ponamus quod sit in subiecto A, tunc statim sequitur quod illa caliditas B et illa frigiditas A non sunt contrariae, quia non possunt eidem subiecto inesse successiue, cum neutra possit sine corruptione a suo subiecto separari. Sed huius dubitationis solutio est quod omnis summa caliditas omni summae frigiditati est contraria, in quibuscumque subiectis ipsae fuerunt. Quod patet, quia si approximarentur ad inuicem, corrumperent se inuicem. Ideo in secunda condicione dixi sub disiunctione quod formae contrariae uel sibi similes possunt eidem inesse successiue. Licet ergo caliditas B non possit inesse ipsi A, tamen potest sibi inesse similis caliditas. Et hoc sufficit quantum ad illam secundam condicionem. SDD 3.8.4 Oppositio priuatiua est terminorum aptorum praedicari de eodem subiecto quorum unus implicat alterum cum negatione nec negante nec infinitante, ut isti termini 'caecus' et 'uidens', 'moueri' et 'quiescere'. Et huius modi terminorum abstracta consequenter etiam dicuntur opponi priuatiue, ut 'uisus' et 'caecitas', 'motus' et 'quies'. Notandum est quod numquam termini inuicem priuatiue oppositi possunt uerificari simul de eodem subiecto et pro eodem. Multi autem sunt innati uerificari de eodem et pro eodem successiue, ut 'uidens' et 'caecum', 'moueri' et 'quiescere', 'scire' et 'ignorare', et multa alia. Sed etiam multi sunt qui nec simul nec successiue sunt innati uerificari de eodem et pro eodem. Primo enim hoc patet de terminis abstractis, uel omnibus uel plurimis, quia nomen abstractum priuatiuum supponit pro subiecto priuato, et nomen abstractum positiuum supponit pro forma inhaerente illi subiecto, ut 'surditas' pro aure et 'auditus' pro uirtute auditiua auri inhaerente; modo illud subiectum numquam potest esse illa forma. Sed in multis termini concreti non possunt uerificari de eodem et pro eodem, siue simul siue successiue, ut 'corruptibile' et 'incorruptibile', 'corporeum' et 'incorporeum', 'extensum' et 'inextensum'. Et ob hoc Aristoteles distinguit diuersos modos priuationum, quinto Metaphysicae. Uno enim modo dicitur aliquid priuatum quia caret aliqua dispositione quam aliquid aliud est innatum habere, sed non ipsum, nec aliquid de suo genere uel de sua specie, sicut plantam diceremus priuatam uisu et intelligentiam esse inuisibilem. Sed propriissime priuatum dicitur quod caret dispositione quam ipsum innatum est habere in tempore quo innatum est eam habere; unde sic dicuntur isti termini priuatiui 'caecum', 'surdum', 'eunuchum'. Aliquis autem posset obiicere de hoc quod dicimus 'moueri' et 'quiescere' opponi priuatiue, quia quod quiescit potest iterum moueri et Aristoteles dicit, in Praedicamentis, quod non est possibile a priuatione reuerti ad habitum. Solutio: dico quod illud dictum Aristotelis non debet intelligi uniuersaliter, sed solum ubi terminus priuatiuus significat carentiam non solum actus, sed potentiae ad actum, sicut 'caecum' non solum significat carentiam actus uidendi, quoniam tunc dormiens esset caecus, immo significat carentiam et uisionis et uirtutis uisiuae. Notandum est etiam quod negatio negans non reddit terminum priuatiuum, ut 'nemo' uel 'nihil', nec negatio infinitans, ut 'non homo'. Quia terminus qui de nullo innatus est uere praedicari potest infinitari, ut 'chimaera' (possumus enim dicere quod homo est non chimaera); uterque autem terminorum priuatiue oppositorum debet posse uere dici de aliquo, propter quod dicimus priuationem connotare aptitudinem in subiecto. SDD 3.8.5 Contradictio proprie non debetur nisi propositionibus. Tamen aliquando nomen 'contradictionis' extenditur ad terminos; sic enim istos terminos dicimus contradicere 'homo' et 'non homo', uel 'sedet' et 'non sedet', ita quod terminus finitus sibi infinito dicatur contradicere. Ista pars est manifesta. Nam de propositionibus contradictoriis determinatum fuit prius satis. Nomen autem finitum et infinitum sic opponi dicuntur quia numquam de eodem et pro eodem possunt uerificari simul, et de omni termino pro aliquo supponente necesse est uerum esse alterum ipsorum. Et hanc oppositionem uocamus 'contradictionem terminorum'. SDD 3.9: DE MOTU SDD 3.9.1 'Motus' autem sex sunt species, scilicet 'generatio', 'corruptio', 'augmentatio', 'deminutio', 'alteratio' et 'loci mutatio'. Quia omnis actio uel passio est motus, prout hoc nomen 'motus', large sumptus, extendit se ad omnem mutationem, ideo, post considerationem de praedicamentis, determinauit Aristoteles in suo libro Praedicamentorum de sex speciebus motuum, sub breuiloquio, quia omnis profundatio de eis pertinet ad alias superiores scientias. Erit ergo hoc nonum capitulum de speciebus motus, seu mutationis. Quod continet duas partes: prima est enumeratio specierum motus, secunda est de contrarietate motuum et quietum. Secunda incipit ibi "motuum autem". De prima parte, quantum spectat ad logicam, sciendum est primo quod motus, seu mutatio, dicitur aliquando secundum substantiam, aliquando secundum qualitatem, et sic de aliis praedicamentis. Mutatio 'secundum substantiam' uocatur quando aliqua substantia, id est non aliqua substantia per se subsistens, sed aliquod praedicatum de praedicamento substantiae, uere affirmatur et negatur prius et posterius de hoc pronomine 'hoc', ut hoc prius est homo et posterius non est homo, uel prius non est homo et posterius est homo, capiendo tam 'prius' quam 'posterius' pro praesenti tempore, prout hoc in naturalibus est magis determinandum. Mutatio autem 'secundum qualitatem' uocatur secundum quam de aliquo subiecto supponente pro eodem prius et posterius mutatur responsio ad quaestionem factam per 'quale?', ut si dicamus hoc prius esse album et posterius nigrum, uel prius calidum et posterius frigidum; et ut sic huius modi mutatio uocatur 'alteratio'. Sed mutatio 'secundum quantitatem' uocatur secundum quam de subiecto supponente pro eodem prius et posterius mutatur responsio ad quaestionem factam per 'quantum?', ut si plantam dicamus hodie esse bipedalem et cras tripedalem, et ut sic huius modi mutatio uocatur 'augmentatio'; et sic fit mutatio de minori ad maius, et uocatur 'deminutio' si fit e conuerso. Mutatio autem illa uocatur 'loci mutatio' secundum quam de subiecto supponente pro eodem prius et posterius mutatur responsio ad quaestionem factam per 'ubi?', ut quod Socrates prius est in domo et posterius in foro. Et ita etiam uocaretur mutatio 'secundum ad aliquid' uel 'secundum situm' secundum quam mutaretur praedicatum de praedicamento ad aliquid uel de praedicamento situs, ut quod A prius est aequale ipsi B, uel simile, et posterius est inaequale, uel dissimile, uel quod Socrates prius stat et posterius sedet, et sic de aliis praedicamentis. Sed non enumerantur hic mutationes nisi secundum substantiam, qualitatem, quantitatem et ubi, quia omnis mutatio secundum aliquod aliorum praedicamentorum est mutatio secundum unum illorum quattuor, prout hoc profundius perscrutandum est in quinto Physicorum, uel in Metaphysica, ubi etiam uidendum est an in unaquaque illarum mutationum aliqua res est quae producitur in esse uel abiicitur ab esse. Et est etiam notandum quod omnis motus, uel mutatio, est generatio uel corruptio, aut simpliciter aut secundum quid. Augmentatione enim quod augmentatur generatur maius, id est fit maius, et corrumpitur minus, id est desinit esse minus, et calefactione quod calefit generatur calidum, id est fit calidum, et corrumpitur frigidum, id est desinit esse frigidum, id est cessat esse frigidum, et quod mouetur localiter corrumpitur hic et generatur illic, id est desinit esse hic et incipit esse illic. Incipere enim et desinere uocantur 'generari' et 'corrumpi' quia exponuntur per prius non esse et posterius esse, et e conuerso, sicut generari et corrumpi; et bene sic loquitur Aristoteles in libro de Generatione et Corruptione. SDD 3.9.2 Motui autem simpliciter contrariatur quies, et motui etiam secundum aliquam speciem quies secundum illam speciem, ut motui secundum locum quies secundum locum et motui secundum qualitatem quies secundum qualitatem, et caetera. Et etiam motus motui contrariatur, ut generatio corruptioni, augmentatio deminutioni, motus sursum motui deorsum, calefactio frigefactioni, et huius modi. De huius modi contrarietate motuum et quietum pertinet omnino ad quintum Physicorum. Ideo de hoc nihil dico hic, nisi quod motus dicitur contrarius quieti, id est iste terminus 'motus' isti termino 'quies'. Et non est hic contrarietas proprie dicta, sed accepta pro 'oppositione priuatiua'. Contrarietas autem motus ad motum, uel terminorum subiicibilium isti termino 'motus' ad inuicem est contrarietas positiua, sed numquam propriissime dicta, quia deficit illa condicio 'maxima distantia', eo quod omnis motus de uno termino ad alium terminum est medius inter illos. SDD 3.10: DE PRIORI SIMUL ET HABERE SDD 3.10.1 Prius alterum altero multipliciter dicitur. Uno modo secundum tempus, quia priori tempori coexsistit, uel coexsistebat; sic enim antiquius dicitur esse prius. Secundo modo dicitur prius a quo non conuertitur subsistendi consequentia; sic enim unum dicimus prius duobus quia sequitur 'duo sunt; ergo unum est', et non conuertitur consequentia, et sic etiam genus dicitur prius specie quia sequitur 'homo est; ergo animal est' et non conuertitur consequentia ab 'animali' ad 'hominem'. Tertio modo dicitur prius secundum ordinem, scilicet quia aliquo signato tamquam primo, siue simpliciter siue secundum quid, quod est illi propinquius dicitur prius et quod est remotius dicitur posterius. Quarto modo dicitur prius uia dignitatis, quia potentius, uel perfectius, uel nobilius, et caetera. Quinto modo dicitur aliquid altero prius quia est uel dicitur causa illius, siue secundum esse consequentia conuertatur siue non; et isto modo et secundo prius uocatur 'prius secundum naturam'. Quia Aristoteles in Praedicamentis, in capitulo de ad aliquid, locutus fuit de simul natura, et quia etiam substantia est prior accidentibus, et termini substantiales priores terminis accidentalibus, ideo, post determinationem de praedicamentis, uoluit Aristoteles breuiter determinare de 'priori', et similiter de 'simul'. Et quia etiam 'habere' dicitur multipliciter et secundum diuersos modos pertinet ad diuersa praedicamenta, ideo etiam, post determinationem de praedicamentis, uoluit Aristoteles distinguere modos quibus dicitur 'habere'. Et sic istud decimum capitulum est de 'priori', et de 'simul' et de 'habere'. Et secundum haec tria continet tres partes. Secunda incipit ibi "simul autem", tertia ibi "habere etiam". Et quia istud capitulum non multum pertinet ad logicam, ego uolo breuiter de eo pertransire. De primo ergo modo 'prioris' apparet quod ex natura et condicione entis simpliciter successiui, et non permanentis, cuius modi suppono esse tempus, est quod una pars eius sit prior et alia posterior. Et tunc consequenter illud quod coexsistit priori tempori dicitur prius, et quod non coexsistit illi priori tempori, sed posteriori, dicitur posterius. Quantum ad secundum modum, manifestum est quod si A potest esse sine B et non B sine A, hoc non est nisi quia B dependet in esse suo ex A, tamquam ex causa essendi ipsius, et non e conuerso. Ideo apparet quod A est naturaliter prius ipso B. Et consequenter, ad huius modi similitudinem, terminus significatiuus dicitur altero termino prior si possibile est de ipso uerificari hoc uerbum 'est' secundo adiacens ipso non exsistente uero de altero, et non e conuerso, aut quod possibile est ita esse sicut per unam propositionem significatur non exsistente ita sicut per aliam propositionem significatur, et non e conuerso, sumendo totum ad bonum sensum, prout hoc determinabitur in Practica Sophismatum. Sic enim iste terminus 'unum' dicitur prius isto termino 'duo', ut dicit Aristoteles, et iste terminus 'animal' isto termino 'homo', uel 'equus'. Tertius modus est multum generalis, scilicet quia in quocumque ordine est aliquid primum, siue simpliciter siue quo ad nos, aut secundum nostram uoluntariam signationem, illud quod est ei in tali ordine propinquus dicitur prius; ut in numeris, uno signato tamquam primo, binarius immediate sequitur, ideo est prior ternario, et sic consequenter; et rege exsistente primo in potestate regni, regina est prior filio regis, et filius regis prior ducibus, et duces comitibus; et in processione, signato episcopo uel decano tamquam primo, antiquiores et maiores dicerentur priores, e conuerso autem, eo qui portat crucem signato tamquam primo, iuniores et minores dicerentur priores. Quartus modus et quintus sunt satis manifesti. Et ideo oportet intelligere quod illi modi non sic sunt distincti quin possint supponere pro eodem, sed dicuntur secundum diuersas rationes, sicut apparuit. SDD 3.10.2 Simul autem dicuntur esse aliqua multipliciter. Primo modo tempore, quia neutrum est uel fuit prius altero secundum tempus, ut quorum generatio unius non praecedit generationem alterius. Secundo modo, quia conuertuntur secundum essendi consequentiam et neutrum est causa alterius, cuius modi sunt termini ad inuicem correlatiui; et haec dicuntur simul natura. Tertio modo dicuntur etiam simul natura species in quas genus primo diuiditur, siue quae, e conuerso, contra inuicem diuidunt immediate aliquod genus. Et in quinto Physicorum ponitur alius modus, scilicet simul secundum locum, quia sunt in eodem loco proprio, uel etiam aliquando quia nihil est ipsorum medium, ut quae se contingunt. Videtur mihi quod ista pars sic est manifesta quod non sit expediens tempus apponere in magna eius declaratione. Ideo solum dico quod ubicumque innata sunt inueniri prius et posterius possunt aliqua dici simul, priuatiue, sicut Aristoteles dicit, in decimo Metaphysicae, quod aequale opponitur priuatiue maiori et minori. SDD 3.10.3 Habere etiam multipliciter dicitur, prout declarat Aristoteles in fine libri Praedicamentorum et in quinto Metaphysicae: uno modo habere qualitatem sibi inhaerentem, ut homo scientiam, uel sanitatem, uel caliditatem; alio modo habere quantitatem, ut bicubitatem, tricubitatem uel magnitudinem; tertio modo habere habitum extrinsecum, aut in toto corpore aut in aliquo membro, ut habere uestimentum uel in digito annulum; quarto modo, habere membrum uel aliquam partem ipsius, ut homo habet manum et pedem; quinto modo, prout uas dicitur habere illud quod est in uase, ut dolium uinum; sexto modo, habere possessionem, ut homo dicitur habere agrum uel domum; septimo modo, ut uirum dicitur habere uxorem et uxorem uirum. Et quinto Metaphysicae ponitur alius modus principalis, scilicet ducere alterum secundum suam naturam uel suum impetum, ut tyrannus ciuitatem. Dictum fuit, in septimo capitulo, quod primus modus pertinet ad praedicamentum qualitatis, quia non significat aliud quam esse aliquale, et similiter secundus modus ad praedicamentum quantitatis, et tertius modus ad praedicamentum habitus. Et ultimus modus, qui ex quinto Metaphysicae accipiebatur, dicitur secundum potestatem agendi et mutandi uel prohibendi aliorum actiones, et sic pertinet ad praedicamentum actionis. Sed septimus modus dicitur secundum praedicamentum de ad aliquid, sicut dicebatur in septimo capitulo. Sextus modus reducitur ad octauum, quia possessoris est ducere et mutare sua sicut uult; et similiter quintus modus, quia ad hoc ponitur uas ut prohibeat effluere et moueri contenta; et similiter quartus modus, quia partes mouentur ad motum totius, uel forte dicimus totum habere partem, et e conuerso, relatiue, et sic pertinet ad praedicamentum de ad aliquid. ===================================================================== SDD 4: TRACTATUS DE SUPPOSITIONE SDD 4.1: DE DIFFERENTIA SIGNIFICATIONIS ET SUPPOSITIONIS SDD 4.1.1 Tractatus sequens erit de suppositionibus et quibusdam annexis eis. Et primo dicemus de differentia significationis et suppositionis. Et non intendo loqui de significatione uocis naturaliter, quia ex talibus uocibus non formamus propositiones, sed solum intendo loqui de significatione uocis ad placitum. Nec intendo, quantum ad hoc Summulae de dialectica, loqui de suppositione materiali, quia sic omnis uox litterata, quamuis non imposita ad aliquid significandum, potest supponere, sed solum intendo loqui pro nunc de suppositione prout uox secundum significationem sibi impositam potest uel non potest supponere. Quia non est propositionis supponere, sed termini qui est subiectum uel praedicatum, ideo post tractatum de terminis praedicamentalibus debet sequi iste quartus tractatus, qui est de suppositionibus et quibusdam annexis eis. Et continebit iste tractatus sex capitula. Primum erit de differentia inter significationem, suppositionem, uerificationem et appellationem; secundum erit de multis diuisionibus uocum significatiuarum ad placitum, ut appareat quae possunt supponere et quae non; tertium erit de communibus modis et diuisionibus suppositionum, quartum erit in speciali de suppositionibus terminorum relatiuorum, quintum erit de appellationibus, et sextum erit de ampliationibus et restrictionibus. Primum capitulum continet quattuor partes. Prima proponit intentum, secunda declarat differentiam significationis et suppositionis, tertiam differentiam suppositionis et uerificationis, et quarta differentiam suppositionis et appellationis; secunda incipit ibi "dicto ergo modo", tertia ibi "uerificatio autem", quarta ibi "appellatio autem". Prima pars est satis manifesta. Proponit enim intentionem tractatus in summa, quod de suppositionibus et quibusdam annexis eis, ut quod de significationibus, uerificationibus, appellationibus, ampliationibus et restrictionibus. Proponit etiam quod statim erit determinandum in isto capitulo de differentia significationis et suppositionis. Proponit etiam de qua significatione intendendum sit in hoc capitulo et de qua non, et similiter de qua suppositione et de qua non. Et haec plana sunt in textu. Sed etiam addendum est quod hic non intendimus de supponere prout est reddere suppositum uerbo apud grammaticum. Quia sic potest ita bene supponere iste terminus 'chimaera' sicut iste terminus 'homo'; aeque enim est congrua haec oratio 'chimaera currit' sicut haec 'homo legit', et non est ita prout apud logicum de suppositione intendimus. Etiam si dico 'homo est animal', ita bene 'animal' supponit sicut 'homo', quod non est sic de suppositione apud grammaticum. SDD 4.1.2 (l) Dicto ergo modo capiendo 'significationem' et 'suppositionem', differunt significatio et suppositio quia cuiuslibet dictionis quae non materialiter sumpta est pars propositionis interest significare et audienti eam conceptum aliquem constituere secundum institutionem sibi ad placitum datam. (2) Sed non omnis talis dictionis est supponere, quia solus talis terminus est innatus supponere qui aliquo demonstrato per istud pronomen 'hoc' aut aliquibus demonstratis per istud pronomen 'haec' potest uere affirmari de illo pronomine. Ideo iste terminus 'chimaera' non potest supponere, quia quocumque demonstrato falsum est dicere 'hoc est chimaera' et, similiter, quibuscumque demonstratis, falsum est dicere 'haec sunt chimaera'. Ista pars continet duas clausulas, unam de significatione, aliam de suppositione. Quantum ad primam, notandum est quod data fuit nobis uirtus uociferandi finaliter ut possemus aliis significare conceptus nostros, et datus fuit nobis auditus finaliter ut nobis significarentur conceptus uociferantium. Ita loquitur Aristoteles, in fine libri de Anima, dicens "auditum enim habet animal ut significetur aliquid sibi; linguam autem habet ut significet aliquid alteri"; et per 'linguam' intendit uirtutem uociferatiuam, quaecumque illa fuerit. Et sic patet quod uox significatiua debet significare audienti conceptum proferentis et debet in audiente constituere conceptum similem conceptui proferentis, nisi frustra uel deceptorie proferatur, aut forte solum propter propriam delectationem quae est in audiendo se ipsum, sicut est de eo qui solitarie cantat, aut propter aliquam talem causam. Tamen manifestum est quod omnino disputantes et proferentes hoc intendunt, scilicet quod uoces eorum praedicta duo operentur. Sciendum est etiam quod uoces significatiuae naturaliter non ponuntur in propositionibus, quia se ipsis, sine formatione alicuius propositionis, innatae sunt facere sensum perfectum in audiente ad hoc idoneo. Sed etiam nec illa uox quae uocatur 'non significatiua' intrat propositionem, scilicet illa uox quae nec naturaliter nec secundum impositionem sibi ad placitum datam significat aliquid, nisi forte se ipsam uel conceptum sui ipsius, ut 'bu','ba'. Talis enim nec est nomen nec uerbum nec syncategorema; ideo ad nihil deseruiret in propositione, nisi sumeretur materialiter. Si enim dico 'bu currit', haec non est propositio, quia haec uox 'bu' non habet significationem, nec modum significandi secundum quem posset reddere suppositum uerbi; si tamen sumeretur materialiter, bene esset propositio, ualens istam 'haec uox 'bu' currit''. Quantum uero ad secundam clausulam, quae est de suppositione, apparet mihi quod sit satis manifesta, nisi quod iunior posset dubitare, quia iste terminus 'deus' potest supponere, et tamen quocumque demonstrato per istud pronomen 'hoc' non uerificaretur de illo pronomine, quia oporteret quod deus demonstraretur, quem demonstrare non possumus. Aliqui respondent quod licet deus non possit demonstrari ad sensum, tamen potest demonstrari ad intellectum. Vel possumus dicere quod ad hoc quod terminus possit supponere sufficit quod uere possit affirmari uel de tali pronomine, uel de relatiuo referente aliquem terminum priorem. Verbi gratia, uere dicimus 'prima causa est et ipsa est deus', uel etiam 'omnipotens non est malus et ipse est deus'; sic autem non est de 'chimaera', quia etiam si diceremus 'chimaera non est lapis et ipsa est chimaera', haec esset falsa 'ipsa est chimaera'. Ita tale pronomen relatiuum potest in propositio capi uice pronominis demonstratiui. SDD 4.1.3 (1) Verificatio autem differt a suppositione, quia uerificatio proprie est propositionis et non termini, sed suppositio est termini et non propositionis. (2) Item, possibile est esse suppositionem terminorum in propositione sine uerificatione propositionis, tam in affirmatiuis quam in negatiuis, ut 'homo est asinus' uel 'homo non est animal'. (3) Item, potest esse in negatiuis uerificatio sine suppositione, ut 'chimaera non est hircoceruus'. (4) Sed necesse est in affirmatiuis ueris uerificationem propositionis esse pro aliquo uel aliquibus pro quo uel quibus termini supponunt; et si sit terminus distributus, oportet uerificationem esse pro omnibus pro quibus supponit si propositio debeat esse uera, et si non sit terminus distributus, sufficit pro aliquo uel aliquibus. In hac tertia parte sunt quattuor clausulae. Prima dicit quod uerificatio est propositionis et non termini, quod est quia propositionis propria passio est esse ueram uel falsam. Omnis enim propositio est uera uel falsa et omne uerum uel falsum est propositio, prout logici utuntur istis nominibus 'uerum' et 'falsum'. Ita solet dici, et est uerum si loquatur de propositionibus mentalibus et de uero et falso principaliter dictis, et non secundum attributionem ad aliud simpliciter uerum uel falsum. Omnis enim propositio mentalis est uera uel falsa et omne simpliciter uerum uel falsum est propositio mentalis, prout de uero et falso loquitur logicus. Si enim propositio uocalis est uera uel falsa, hoc non est nisi in quantum significat mentalem ueram uel falsam proferentis uel constituit mentalem ueram uel falsam in animo audientis; et hoc est attributiue, sicut urina dicitur sana eo quod significat sanitatem animalis, uel cibus sanus quia est efficiens sanitatem animalis. Sed tamen notandum est, ut uidetur mihi, quod de propositionibus uocalibus, quae dicuntur uerae uel falsae significatiue solum, ex eo quod repraesentant mentales ueras uel falsas, omnis propositio uocalis est uera uel falsa. Quia non est propositio uocalis nisi repraesentet propositionem mentalem, et omnis propositio mentalis est uera uel falsa; ideo omnis uocalis repraesentat uerum uel falsum; ideo omnis uocalis repraesentatiue, seu significatiue, est uera uel falsa. Sed tamen credo quod non omnis uox quae est significatiue uera uel falsa sit propositio uocalis, quia instantia apparet de istis dictionibus impersonalibus 'legitur', 'amatur', 'tonat', 'pluit', 'ninguit', 'grandinat'; quaelibet enim earum repraesentat uerum uel falsum, et tamen nulla earum est propositio. Quia omnis propositio debet habere subiectum et praedicatum principales partes sui, et sic non est hic; et etiam quia omnis propositio est oratio, cum propositio describatur quod est oratio uerum uel falsum significans (loquendo de propositione uocali), et tamen nulla illarum dictionum est oratio, quia non conuenit sibi definitio orationis, scilicet cuius partes sunt significatiuae separatae. Sic ergo tales dictiones uocales sunt uerae uel falsae significatiue, quia repraesentant propositiones mentales ueras uel falsas, sed tamen non sunt propositiones neque orationes, quia non componuntur ex pluribus uocibus seorsum significantibus, quod requiritur ad hoc quod uox dicatur propositio uel oratio ultra illud quod oportet ei correspondere propositionem mentalem. Immo ex pacto disputantium, ipsi possunt consentire quod nihil plus uel aliud intelligant per hanc uocem 'A' quam per hanc uocem 'homo currit' quantum ad significationem ad placitum, et tunc sequitur, si est uerum dicere 'homo currit', quod est uerum dicere 'A', et tamen haec uox 'A' non est oratio nec propositio, cum non habeat partes per se significatiuas. Tunc ergo quando dicebatur, in prima clausula, quod propositionis est uerificatio, et non termini, hoc erat intelligendum de mentalibus. Et si hoc uolumus intelligere de uocalibus, tunc 'termini non est uerificatio' id est 'nullus terminus est uerus uel falsus', capiendo 'terminum' pro eo quod significatiue sumptum potest esse subiectum uel praedicatum propositionis. Sed si caperemus 'terminum' pro dictione aequiualenti propositioni, tunc talis terminus posset dici uerus uel falsus significatiue, sicut et propositio uocalis. Deinde etiam, quando dicebatur, in eadem prima clausula, quod termini est supponere, et non propositionis, hoc est uerum de propositione significatiue sumpta et de termino prout terminus dicitur subiectum uel praedicatum propositionis. SDD 4.1.4 (1) Appellatio autem differt a suppositione, quia est dare terminum supponentem et non appellantem, sicut sunt termini recti de praedicamento substantiae, ut 'animal', 'planta', 'aurum', (2) et est dare terminum appellantem et non supponentem, ut 'chimaera', 'uacuum', uel hoc totum 'homo hinnibilis', (3) et est dare terminum appellantem et supponentem, ut 'album', 'pater', 'sedens', uel hoc totum 'homo albus', sed aliud appellat et pro alio supponit, ut 'album' supponit pro re quae est alba et appellat albedinem. (4) Omnis enim terminus pro aliquo supponens et aliud pro quo non supponit significans appellat omne illud quod significat aliud ab eo pro quo supponit, per modum adiacentis ei pro quo supponit. Apparet quod ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est de terminis supponentibus et non appellantibus, qui sunt termini recti de praedicamento substantiae; et hoc est quia non connotant alienam dispositionem cum substantia quam significant et pro qua supponunt. Et ita etiam est de multis terminis abstractis de praedicamento qualitatis, ut 'albedo', 'caliditas', 'humiditas'. Sed dubitatur de terminis obliquis de praedicamento substantiae an supponant uel appellent. Et ego dico quod numquam, proprie loquendo, supponunt; quia nullus terminus, proprie loquendo, supponit nisi sit subiectum uel praedicatum propositionis, et obliquus non potest per se esse subiectum uel praedicatum propositionis, ut suppono. Unde patet quod quacumque re demonstrata non est uerum dicere 'hoc est lapidis', uel 'lapidem', nisi ad istum sensum, uel consimilem, 'hoc est lapidis' id est 'hoc est pars lapidis'; sed tunc 'lapidis' non supponit, sed hoc totum 'pars lapidis'. Ergo obliquus non potest esse per se subiectum uel praedicatum propositionis, unde apparet quod non supponit. Tamen dico quod obliquus bene appellat: quia si dico 'asinus Socratis currit', hoc totum 'asinus Socratis' supponit pro asino, et non pro alio quam pro asino, et tamen iste terminus 'Socratis' significat aliud ab asino; ideo iste terminus 'Socratis' appellat Socratem tamquam adiacentem asino, id est tamquam possidentem, licet non tamquam inhaerentem. Sed etiam tu quaeres an dicendo 'animal rationale currit' sit ibi aliqua appellatio a parte subiecti. Et ego dico quod non, supposito quod 'animal' sit uere terminus de praedicamento substantiae et 'rationale' sit uere differentia specifica 'animalis', nullum accidens connotans; sed solum ibi est contractio suppositionis, sine appellatione dispositionis alienae. Et ita esset dicendo 'animal homo currit', uel dicendo 'animal quod est homo currit'; uel etiam dicendo 'animal quod non est homo currit': uidetur enim quod sic negatiue dicere non est nisi excipere, siue remouere, 'hominem' a suppositione huius termini 'animal'. Et si aliquis uult hoc uocare 'appellationem', placet mihi. Tamen terminus substantialis rectus per se sumptus bene supponit pro substantiis et nihil appellat. Secunda clausula est de appellantibus et non supponentibus, ut 'chimaera', 'uacuum', 'homo hinnibilis'. Hoc apparet, quia quocumque demonstrato non est uerum dicere 'hoc est chimaera', uel 'hoc est uacuum', uel 'hoc est homo hinnibilis'. Sed in ista propositione 'homo hinnibilis currit', ista dictio 'hinnibilis' appellat potentiam ad hinniendum, non circa illud pro quo totum subiectum supponit, sed circa illud pro quo altera pars, scilicet 'homo', supponeret si per se sumeretur; et quia hoc appellatum non potest adiacere homini, ideo per hanc dictionem 'hinnibilis' non solum contrahitur suppositio 'hominis', sed tota aufertur. Ita est de isto termino 'uacuum', quod apparet si loco istius termini acciperetur definitio dicens quid nominis, scilicet 'locus non repletus corpore'. Iste enim terminus 'locus', si per se sumeretur in propositione, bene supponeret, sed propter appellationes terminorum appositorum remouetur suppositio. Et sic appareret de 'chimaera' si daretur definitio dicens quid nominis. Tertia clausula est de termino supponente et appellante. Apparet enim quod 'album' supponit pro substantia et appellat albedinem tamquam illi substantiae inhaerentem. Quarta clausula est una regula quae iam satis est manifesta ex dictis. Sed apponendum est quod ubi subiectum propositionis pro nullo supponeret, sicut est de illis dictis in secunda clausula, adhuc ibi bene esset appellatio eo modo quo dictum fuit in illa secunda clausula. SDD 4.2: DE DIVISIONIBUS VOCUM SIGNIFICATIVARUM AD PLACITUM SDD 4.2.1 (1) Nunc uidendum est quae dictiones uel orationes possunt supponere et quae non. Et ad hoc uidendum ponendae sunt aliquae diuisiones uocum significatiuarum ad placitum, quia de aliis non curamus. (2) Et est prima diuisio quod quaedam sunt incomplexae, quae uocantur 'dictiones', et quaedam complexae, quae uocantur 'orationes'. Hoc secundum capitulum est de pluribus diuisionibus uocum significatiuarum, quod continet sex partes, secundum quod in eo ponuntur sex diuisiones; secunda incipit ibi "secunda diuisio", tertia ibi "item uocum", quarta ibi "iterum uocum", quinta ibi "uox complexa", sexta ibi "nunc diuidendae". Prima pars continet duas clausulas, quarum prima proponit intentionem capituli et est per se manifesta. Secunda diuidit uocem significatiuam in complexam et incomplexam, quae etiam est satis manifesta, nisi quod dubitatur de istis 'pluit', 'tonat', 'amatur', scilicet prout 'amatur' est uerbum impersonale; sed de hac dubitatione dictum est in praecedenti capitulo. SDD 4.2.2 (1) Secunda diuisio est quod uocum incomplexarum aliae sunt praedicabiles et subiicibiles per se sumptae, ut 'homo', 'lapis', 'album', (2) aliae nec subiicibiles nec praedicabiles, ut 'non', 'ergo', 'sicut', (3) aliae praedicabiles et non subiicibiles, ut 'quodlibet', 'omne', 'nemo', 'nihil', et forte 'albus', 'niger'. (4) Sed nullae sunt subiicibiles quin sint praedicabiles. Ista diuisio continet tria membra et remotionem quarti. Et constat quod primum membrum et secundum sunt satis manifesta. Sed tertium membrum et quarta clausula habent plus de dubitatione, scilicet quare omne subiicibile est praedicabile et non e conuerso. Ad quod potest responderi notando primo quod in hac tota parte nihil intendimus de subiectione uel praedicatione uocum materialiter sumptarum, sed significatiue. Et tunc dico primo de illis adiectiuis non substantiuatis in neutro genere quod secundum grammaticum non possunt reddere suppositum uerbo, ideo etiam non possunt esse subiecta propositionum, propter defectum congruitatis; sed uerbo iam habente suppositum, adiectiua possunt apponi ad designandum quid adiaceat subiecto uel ei pro quo subiectum supponit. Tamen uerum est quod adiectiuum substantiuatum in neutro genere potest esse subiectum, quia resoluitur in substantiuum et adiectiuum, ut 'album' id est 'res alba'. Sed de istis terminis 'quodlibet', 'omne', 'nemo', 'nihil' et similibus est difficilius. Tamen de 'nemo' et 'nihil' dicendum est quod negatio sequens copulam propositionis non potest esse negans, immo solum est infinitans terminum cui apponitur. Unde haec est affirmatiua de praedicato infinito 'lapis est nullus homo', et ualet istam 'lapis est non homo'; negatio autem infinitans est bene pars subiecti uel pars praedicati. Sed negatio praecedens copulam potest esse negans si intelligatur cadere super copulam, et tunc se tenet ex parte copulae; ideo nec ponitur pars subiecti nec pars praedicati, sed potius pars copulae. Modo negationes implicitae in istis terminis 'nihil', 'nemo', 'numquam' et huius modi sunt impositae ad negandum si ponantur in principio propositionis, ubi potest poni negatio negans; ideo si dico 'nemo est lapis', propositio est negatiua, et subiectum est iste terminus 'homo', implicitus in hac dictione 'nemo'. Sed de signis affirmatiuis, ut 'omnis', 'quilibet', quare non possunt ita bene esse partes subiectorum sicut praedicatorum? Potest dici quod signum distributiuum positum a parte praedicati nihil operatur super copulam uel super subiectum, ideo totaliter dicitur pertinere ad praedicatum. Sed positum a parte subiecti operatur super copulam et super praedicatum, confundendo ipsum, licet non distributiue, ideo nec ponitur esse pars subiecti nec pars praedicati, sed ponitur tamquam condicio totalis propositionis. Sed tunc uidetur difficilius de signo particulari: quia nihil operatur super copulam uel super praedicatum si ponatur a parte subiecti, propter quod uidetur quod ita bene deberet poni pars subiecti, sicut esset pars praedicati si poneretur a parte praedicati. Ad hoc possunt dari multae responsiones. Prima est quod signum particulare omnino frustra ponitur in propositione, siue a parte subiecti siue a parte praedicati, prout ista regula concederetur, scilicet quod indefinita et particularis aequipollent gratia formae, quia sic omnino nihil mutatur de summa propter additionem uel subtractionem signi; ideo nec debet reputari pars subiecti nec pars praedicati, nec aliqua condicio propositionis nisi frustratorie apposita. Et ego ostendo quod illud signum particulare, etiam positum a parte praedicati, non sit pars praedicati. Quia istae duae gratia formae aequipollent 'B est A' et 'B est aliquod A'; ideo quaecumque contradicit uni contradicit alteri; modo constat quod ista 'nullum B est A' contradicit primae; ergo similiter contradicit secundae, et tamen non contradiceret ei si iste terminus 'aliquod' esset pars praedicati, quia iam non essent de eodem subiecto et eodem praedicato, quod tamen requiritur ad contradictionem formalem. Ideo uidetur mihi quod talis dictio posita siue in subiecto siue in praedicato non debet dici pars subiecti nec pars praedicati; uel si ponatur esse pars praedicati, ita debet poni pars subiecti, sed tamen pars frustratorie apposita, quia ea ablata nihil mutaretur de summa. Sed alio modo signum particulare ponitur aliquando in propositione, uel etiam signum uniuersale, ad determinandum indefinitam, scilicet signum uniuersale ad designandum quod praedicatum uerificatur de subiecto pro omni eius supposito et particulare ad designandum quod ueritas sit pro aliquo et non pro omni, uel saltem quod ueritas sit nota pro aliquo et non sit nota pro omni; et propositio indefinita se habet ad hoc indifferenter. Unde sic proprie sumendo signum particulare leges bene ponunt differentiam inter propositionem particularem et indefinitam, et saepius per indefinitam intelligunt uniuersalem, et non particularem. Et isto modo signum uniuersale et particulare non deseruiunt ad subiiciendum, sed ad designandum quantitatem propositionis quando ponuntur a parte subiecti. SDD 4.2.3 (1) Item, uocum incomplexarum quaedam sunt categorematicae, quaedam syncategorematicae et quaedam mediae, seu mixtae. (2) Dicuntur autem pure syncategorematicae quia praeter conceptus quos immediate significant nihil significant, nisi forte ea quae termini quibus adiunguntur significant, ut istae dictiones 'non', 'et', 'uel', 'ergo', et huius modi. (3) Dicuntur autem pure categorematicae quia non solum significant conceptus quos immediate significant, sed etiam res illis conceptibus conceptas, et sunt per se subiicibiles et praedicabiles, et nullum purum syncategorema includunt, ut 'homo', 'lapis', 'albedo', 'album' et huius modi. (4) Sed dicuntur mediae, uel mixtae quia significant praeter conceptus quos immediate significant res illis conceptibus conceptas, sed non sunt per se subiicibiles uel praedicabiles, uel quia implicant categoremata et syncategoremata, ut 'hodie', 'alicubi', 'nemo', 'nihil', 'secum', et multa alia. Ista tertia pars continet quattuor clausulas. Prima est diuisio trium membrorum, quae apparebit per alias clausulas. Aliae tres clausulae declarant tria membra praedictae diuisionis. Propter quarum declarationem, notandum est quod categorema dicitur uel a praedicando uel a significando. Si dicatur a praedicando, tunc omnis dictio dicitur pure categorematica si sit per se subiicibilis uel praedicabilis et quod nullum syncategorema includat; multae enim sunt dictiones praedicabiles quae non sunt pure categorematicae quia implicant negationes, ut 'nemo', 'nihil', et termini priuatiui. Si autem categorema dicitur a significando, tunc categoremata dicuntur quasi per se significatiua et syncategoremata dicuntur quasi non per se significatiua, sed cum alio; dicitur enim a 'syn' graece, quod est 'cum' latine, quasi cum alio significatiua. Sed tamen oportet scire quod omnis dictio quae potest intrare propositionem est per se imposita ad aliquid significandum, scilicet ad significandum aliquem mentis conceptum, sicut a principio huius libri dicebatur, prout Aristoteles dicit, in libro Peri Hermeneias, quod ea quae sunt in uoce sunt earum quae sunt in anima passionum notae, id est signa. Unde quantum ad huius modi significationem non est differentia quin omnis uox ponenda in propositione habeat per se aliquam significationem sibi impositam ad placitum. Sed ultra aliquae uoces sunt impositae ad significandum per se, ultra illos conceptus, res conceptas illis conceptibus, ut iste terminus 'asinus' asinos, iste terminus 'albus' albedinem et iste terminus 'hodie', uel 'cras', tempus aliquod. Et tales uoces uocantur 'pure categorematicae' si sint per se praedicabiles et nullum syncategorema includant, sed mediae, uel mixtae, si non sint per se praedicabiles aut aliquod syncategorema includant. Aliae autem sunt uoces significatiuae quae ultra illos conceptus non significant per se res aliquas illis conceptibus conceptas, ut sunt copulae et negationes et signa distributiua. Unde istae propositiones 'deus est deus' et 'deus non est deus' nihil omnino aliud, plus aut minus significant ad extra quam iste terminus 'deus', dum tamen haec dictio 'est' sumatur praecise ut copula, sicut post dicetur. Nec ista oratio 'omnis homo est animal' plus uel minus uel aliud significat praeter conceptus animae quam ista 'nullus homo est animal'. Unde signa solum significant quo modo termini uocales et mentales eis correspondentes supponunt, nihil ultra significando. Et istae copulae 'est' et 'non est' significant diuersos modos complectendi terminos mentales in formando propositiones mentales, et illi modi complectendi sunt conceptus complexiui pertinentes ad secundam operationem intellectus, prout ipsa addit super primam operationem. Et ita etiam istae dictiones 'et', 'uel', 'si', 'ergo' et huius modi designant conceptus complexiuos plurium propositionum simul, uel terminorum, in mente, et nihil ulterius ad extra. Et tales uoces uocantur 'pure syncategorematicae' quia non sunt significatiuae ad extra nisi cum aliis, ad istum sensum quod totum aggregatum ex dictionibus categorematicis et syncategorematicis significat bene res extra conceptas, sed hoc est ratione dictionum categorematicarum. SDD 4.2.4 Iterum, uocum incomplexarum quibusdam correspondent conceptus complexi et quibusdam conceptus incomplexi. Et illae quibus correspondent conceptus complexi possunt et debent exponi quantum ad quid nominis per orationes illis aequiualentes in significando. Illae autem quibus correspondent conceptus incomplexi non habent definitiones praecise exponentes quid nominis. Notandum est quod dictiones quibus correspondent conceptus incomplexi sunt aliquae categorematicae, aliquae syncategorematicae. Credo enim quod illi conceptus a quibus sumuntur istae dictiones syncategorematicae 'et', 'uel', 'si', quamuis sint conceptus complexiui plurium propositionum uel terminorum, tamen non sunt complexi ex pluribus, sed simplices. Et ita etiam est de conceptu huius uerbi 'est' prout praecise sumitur tamquam copula. Unde sic est dictio pure syncategorematica; tamen forte prout connotaret certum tempus, iam exiret a simplicitate, nec esset purum syncategorema, prout alias dicetur. Verum est tamen quod bene sunt quaedam syncategoremata quibus correspondent conceptus complexi, ut 'tantum', 'solum', 'secundum quod', et syncategoremata implicita in 'incipit' et 'desinit', et huius modi. Ideo propositiones in quibus ponuntur indigent exponi per plures propositiones, ut 'tantum homo currit' exponitur quia homo currit et nihil aliud ab homine currit (ideo apparet quod haec dictio 'tantum' implicat apud conceptum sibi correspondentem copulam affirmatiuam et negatiuam, et distributionem in negatiua. Termini etiam categorematici aliqui habent conceptus simplices correspondentes, ut 'homo', 'albedo', uel etiam 'album', et alii conceptus complexos, ut 'chimaera', 'uacuum'. Idem enim significat, et nihil plus uel minus, iste terminus 'uacuum' quam ista oratio 'locus non repletus corpore'. Immo, quia nomina imponimus ad placitum ad significandum, nos possumus cuilibet orationi imponere dictionem aequiualentem, ut quod idem aequiualenter intelligamus per istam dictionem 'A' sicut per istam propositionem 'homo currit', et tunc manifestum est quod isti dictioni 'A' correspondet conceptus complexus. SDD 4.2.5 Vox complexa, quae dicitur 'oratio', alia est perfecta, alia imperfecta. Et perfectarum quaedam est propositio, ut 'homo currit', alia non, ut 'Petre, fac ignem', sicut a principio libri dictum fuit. Imperfectarum autem orationum quaedam sunt complexae ex uerbo et determinatione uerbi sine recto reddente suppositum uerbo, ut 'currit uelociter', aliae ex nomine substantiuo recto categorematico et aliquo alio apposito per modum determinationis, ut 'homo albus', uel 'asinus Roberti' uel 'equus qui ambulat', aliae ex pluribus substantiuis aliqua coniunctione coniunctis, ut 'homo et equus', 'equus uel asinus', aliae ex solo categoremate et syncategoremate, ut 'non homo', 'nullus homo', 'omnis homo', 'tantum Socrates'. Omnia quae in ista parte posita sunt sunt manifesta per se. Et positae sunt omnes dictae diuisiones uocum significatiuarum ad placitum ad discutiendum quae earum possunt supponere et quae non. Et quia nulla uox potest supponere proprie nisi possit per se subiici uel praedicari, ideo oportebit uidere quae praedictarum possunt subiici uel praedicari et quae non. Et cum ego posueram in hac parte quattuor membra orationum imperfectarum, ego per hoc non intendo excludere quin multi sint alii modi complexionum, etiam in orationibus imperfectis, sed istos quattuor modos ego posui tamquam de quibus in proposito est magis considerandum, quia considerato de eis facile esset considerare de aliis. SDD 4.2.6 (1) Nunc diuidendae sunt uoces quae possunt subiici uel praedicari ab illis quae non possunt, et etiam quae possunt supponere ab illis quae non possunt; et de hoc ponendae sunt regulae. (2) Prima est, sicut ante tactum fuit, quod omnis terminus possibilis supponere potest subiici uel praedicari in propositione categorica, sed non conuertitur. (3) Secunda regula est quod nulla dictio pure syncategorematica potest subiici uel praedicari per se. (4) Tertia regula est quod nullum nomen obliquum potest subiici uel praedicari per se. (5) Quarta regula est quod nullum uerbum potest subiici uel praedicari nisi uerbum infinitiui modi, quod bene subiicitur uel praedicatur, ut 'secare est agere'. (6) Quinta regula est quod omne nomen substantiuum et rectum, uel etiam adiectiuum rectum in neutro genere substantiuatum potest subiici uel praedicari; de adiectiuo autem non substantiuato est bene dubitatio inter doctores. (7) Sexta regula est quod nulla oratio perfecta potest subiici uel praedicari. (8) Septima regula est quod nulla oratio imperfecta primo modo potest subiici uel praedicari nisi uerbum sit infinitiui modi. (9) Octaua regula est quod omnis oratio imperfecta secundo modo potest subiici uel praedicari. (10) Nona regula est quod oratio imperfecta tertio modo potest subiici uel praedicari, sed forte non omnis talis. (11) Decima regula est quod oratio imperfecta quarto modo potest praedicari, sed non omnis talis potest subiici nisi syncategorema sit negatio infinitans, et non negans. (12) Undecima regula est quod nulla oratio imperfecta secundo modo potest supponere si illud quod positum est per modum determinationis repugnet substantiuo; sed si non repugnet, potest supponere. (13) Duodecima regula est quod de omni dictione cui correspondet conceptus complexus dicendum est sicut de oratione cui ipsa aequiualet, scilicet quae explicat quid nominis ipsius orationis. (14) Tertia decima regula est quod omne nomen substantiuum rectum et pure categorematicum cui correspondet conceptus simplex potest supponere. (15) Quarta decima regula est quod omne nomen infinitum quod potest esse subiectum uel praedicatum potest supponere. Et aliae multae possent dari regulae, sed istae sufficiant, quia uidentur principaliores. Apparet manifeste quod ista longa pars continet quindecim clausulas, quarum prima proponit intentum et aliae quattuordecim sunt quattuordecim regulae, quarum aliquae sunt satis manifestae et aliquae sunt bene dubitabiles. Prima regula est satis manifesta ex dictis prius et dicendis. Et secunda etiam communiter concessa est. Unde si dicamus 'quodlibet est aliquid' uel 'nihil est chimaera', non est credendum quod isti termini 'nihil' et 'quodlibet' sint pura syncategoremata ideo quia sunt substantiuata. Immo cum syncategoremate distributiuo implicant dictionem pure categorematicam, quae est subiectum propositionis; oportet enim resoluere 'quodlibet est aliquid' id est 'quaelibet res est aliquid', et similiter 'nihil est chimaera' id est 'nulla res est chimaera'. Sed tertia regula habet maiorem dubitationem. Quia quam plurimi tenent quod obliquus potest esse subiectum propositionis et supponere solum, uidelicet quando ponitur in principio propositionis, scilicet antequam ponatur aliquis rectus. Verbi gratia, in hac propositione 'hominis asinus currit' dicunt quod haec sola dictio 'hominis' sit subiectum et totum residuum sit praedicatum uel se tenens ex parte praedicati uel copulae; et similiter, dicendo 'hominem asinus uidet', 'hominem' est totale subiectum et residuum se tenet ex parte praedicati. Sed omnes illi concedunt quod si rectus praecedat obliquum, tunc obliquus non est subiectum propositionis, sed rectus praecedens est subiectum, uel saltem pars subiecti, ut in ista propositione 'asinus hominis currit' hoc totum 'asinus hominis' est subiectum. Et illi habent pro se plures rationes, quas breuiter nunc recolligam. Prima ratio est: quia haec est uniuersalis 'cuiuslibet hominis asinus currit'; ergo 'hominis' est ibi subiectum, et non 'asinus' nec hoc totum 'hominis asinus'. Consequentia patet: quia propositionis uniuersalis oportet subiectum esse distributum et nihil distribuitur ibi nisi 'hominis'. Sed antecedens probatur. Primo, quia eius contradictoria est particularis, scilicet 'alicuius hominis asinus non currit', et particularis non contradicit nisi uniuersali. Secundo, quia contrariae sunt uniuersalis affirmatiua et uniuersalis negatiua, et tamen istae sunt contrariae 'cuiuslibet hominis asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit', quia eis conuenit lex contrariarum, et non contradictoriarum, nec subalternarum, nec subcontrariarum; possunt enim simul esse falsae, sed non simul uerae. Item, suppono ex determinatione Aristotelis, primo priorum, quod iste est bonus syllogismus ex obliquis 'cuiuslibet hominis asinus currit, Socrates est homo; ergo Socratis asinus currit', et suppono etiam quod talis syllogismus est in prima figura, quia hoc uult Aristoteles et quia non posset poni in aliqua aliarum figurarum. Et ex istis suppositis sequitur iam quod haec est uniuersalis, sicut dicebatur, 'cuiuslibet hominis asinus currit', quia maiore exsistente particulari uel indefinita non ualet syllogismus in prima figura. Secundo, etiam sequitur quod 'hominis' est ibi subiectum: quia est in dicto syllogismo medium, et tamen in prima figura medium debet esse subiectum maioris et praedicatum minoris. Item, syllogizetur sic 'omnem equum homo est uidens, equus regis est equus; ergo equum regis homo est uidens'. Tunc ego quaero quid in maiore est subiectum: utrum haec dictio 'equum' (et habeo propositum), uel haec dictio 'homo', uel aggregatum ex eis? Et tunc ego ostendo quod nec 'homo' nec aggregatum sit subiectum. Primo, quod 'homo' non sit subiectum patet: quia, sicut dicebatur, maior non esset uniuersalis, sed indefinita, et minor etiam esset indefinita, et ex ambabus indefinitis non ualet syllogismus. Iterum, si 'homo' esset ibi subiectum, tunc istae essent uniuersales 'equum omnis homo uidet' et 'equum nullus homo uidet'; ergo essent contrariae, quod est falsum, quia in casu possibili possunt simul esse uerae. Iterum, si 'homo' esset ibi subiectum, tunc oporteret quod iste terminus 'equum' esset praedicatum uel pars praedicati, quod uidetur impossibile, quia nec praedicatum nec aliqua pars praedicati debet in propositione praecedere subiectum et copulam, immo subiectum debet praecedere copulam et totum praedicatum. Deinde etiam ostendo quod hoc totum 'equum homo' non debet hic esse subiectum: quia isti duo termini nullam habent ad inuicem conexionem in constructione propter quam deberent esse unus terminus, siue unum extremum, alicuius propositionis. Et hoc confirmatur: quia in bono syllogismo non debent esse nisi tres termini, scilicet medium et duae extremitates, et tamen in praedicto syllogismo essent ualde multi termini; nam in maiore essent duo termini, unus 'equum homo' et alter 'uidens', et in minore essent duo alii termini, unus 'equus regis' et alter 'equus', et adhuc in conclusione esset quintus terminus appositus, scilicet hoc totum 'equum regis homo', et haec sunt inconuenientia. Item, ad principale arguitur sic, de propositionibus aequiualentibus et quarum una exponitur per aliam. Concedendum est in eis esse idem subiectum uel aequiualens et idem praedicatum uel aequiualens. Sed tales propositiones in quibus primo ponitur obliquus exponuntur secundum aequiualentiam per propositiones in quibus manifeste ille terminus obliquus mutatus in rectum subiicitur, ut 'hominis asinus currit' id est 'homo est cuius asinus currit', similiter 'equum homo uidet' id est 'equus est quem homo uidet', et sic de aliis. Sed non obstantibus istis rationibus, ego credo oppositum, sicut satis ego probaui in quaestione sexta primi peri Hermeneias; et repeto nunc aliquas rationes quas ibi feci. Una est per definitionem subiecti et praedicati: subiectum enim est de quo aliud dicitur et praedicatum est quod dicitur de alio. Sed dicendo 'hominis asinus est currens' apparet manifeste quod iste terminus 'currens' mediante hoc uerbo 'est' dicitur non de 'hominis' solum sed de hoc toto 'hominis asinus', et principalius de 'asinus' quam de 'hominis' secundum grammaticam, cui nulla scientia potest contradicere (quia omne uerum omni uero consonat et omnis scientia est uera). Ergo secundum descriptionem subiecti et praedicati conuenientius est dicere quod 'currens' sit praedicatum et 'hominis asinus' subiectum, et quod 'asinus' sit principalior pars subiecti quam dicere alio modo. Item, si dico 'Brunellus est regis asinus', omnes concedunt quod hoc totum 'regis asinus' est praedicatum, et non apparet quin huius propositionis praedicatum posset fieri subiectum et subiectum praedicatum, conuertendo, sine aliqua incongruitate apud grammaticum et sine aliqua falsitate apud logicum. Item, in ista 'asinus hominis currit' omnes concedunt quod hoc totum 'asinus hominis' est subiectum, et tamen omnino secundum congruitatem grammaticae et ueritatem logicae ista 'hominis asinus currit' aequiualet illi; quare ergo poneretur inter eas tanta differentia quod non esset idem subiectum in eis? Item, in ista 'quilibet hominis asinus currit' omnes concedunt hoc totum 'hominis asinus' esse subiectum; auferatur ergo hoc syncategorema 'quilibet', quod nec est subiectum nec praedicatum, nec pars subiecti nec pars praedicati: quare non remaneret idem subiectum quod ante? Nulla de hoc apparet ratio nisi fictitia. Istae rationes apparent mihi probabiles et magis persuasiuae quam rationes ad oppositum. Sed forte difficilius argui potest destruendo fundamentum ipsorum, scilicet quod tales propositiones debeant resolui sicut prius dicebatur; nam si hoc sit destructum, ipsi non poterunt saluare quo modo copula distinguat inter subiectum et praedicatum, nec quo modo conuertantur tales propositiones, et sic de multis aliis quae nituntur saluare per huius modi resolutionem. Ideo arguamus contra huius modi resolutionem. Primo, quia ista propositio 'Socratis asinus est' uidetur esse de 'est' secundo adiacente, et tamen secundum illam resolutionem esset de 'est' tertio adiacente. Item, haec est uera 'Aristotelis equus est mortuus', et resoluens esset falsa. Item, ista est clarior secundum ueritatem uel falsitatem et secundum constructionem grammaticalem 'regis asinus currit' quam ista 'rex est cuius asinus currit', et non est dicendum quod sic clarior indigeat resolui in obscuriorem. Item, difficilius arguitur: quia si sic oporteret resoluere, sequeretur quod in ista propositione 'hominis asinus currit' non esset copula praedicati ad subiectum, nec explicita nec sufficienter implicita, quod est inconueniens, cum copula debeat esse formale propositionis. Consequentia patet: quia in nullo nomine implicatur copula, cum copula debeat esse uerbum et significare cum tempore (saltem in suppositione accidentali, ut dicetur post) et nullum nomen significet cum tempore; nec implicatur in hoc uerbo 'currit', quia licet hoc uerbum 'currit' implicet 'est currens', tamen hoc totum esset de praedicato, et aliud 'est' poneretur esse copula; modo hoc uerbum 'currit' non implicat duplex 'est'; ergo talis propositio 'hominis asinus currit' non haberet copulam et, per consequens, non esset congrua, uel saltem non esset perfecta, quod est falsum. Item, oporteret in infinitum resoluere, quia qua ratione oporteret resoluere istam 'hominis asinus currit', eadem ratione oporteret de ista propositione 'homo est cuius asinus currit' resoluere istam partem 'cuius asinus currit', et sic in infinitum. Item, si talis resolutio posset sustineri in affirmatiuis, tamen non posset sustineri in negatiuis: quia ista est uera 'Brunellum Socrates non uidet' posito quod Brunellus et Socrates sint mortui, et tamen resoluens est falsa, scilicet 'Brunellus est quem Socrates non uidet'. Similiter haec est uera 'chimaeram Socrates non uidet', et tamen resoluens est falsa, scilicet 'chimaera est quam Socrates non uidet'. Sed aliqui cauillant, dicentes quod negatiua non debet sic exponi, sed sic: 'Brunellum Socrates non uidet' id est 'Brunellus non est quem Socrates uidet'. Contra hoc obiicitur: quia pono istam propositionem 'Brunellum homo non uidet', posito quod Socrates non uideat eum et Plato uideat eum; tunc dicta propositio est uera, et tamen exponens est falsa, scilicet ista 'Brunellus non est quem homo uidet', quia contradictoria eius est uera. Et ista ratio apparet mihi bona et difficilis. Apparet ergo mihi quod melius est dicere quod in tali propositione 'hominis asinus currit', hoc totum 'hominis asinus' est subiectum, sicut est praedicatum in ista conuertente 'currens est hominis asinus'. Unde 'hominis' est tamquam determinatio huius substantiui 'asinus', quae si praeponatur uel postponatur non differt, siue secundum congruitatem siue secundum ueritatem uel falsitatem, sicut non differunt 'homo albus' et 'albus homo'; nomina enim et uerba transposita idem significant si non interueniant syncategoremata, ut habetur primo peri Hermeneias. Ideo non uidetur mihi rationabile quod in ista propositione 'hominis asinus currit' debeamus separare 'hominis' et 'asinus' magis quam in ista 'asinus hominis currit'. Et est facile respondere ad rationes in oppositum. Ad primam ego dico quod ista propositio 'cuiuslibet hominis asinus currit' nec est pure uniuersalis nec pure indefinita, quia nec totale subiectum est distributum nec indefinite sumptum, sed est indefinita de recto et uniuersalis de obliquo, sicut de modalibus dictum fuit quod aliquando sunt uniuersales simpliciter, tam de dicto quam de modo, et aliquando sunt uniuersales de dicto et particulares de modo, et aliquando e conuerso. Et quia denominatio debet magis esse a substantiuo et recto quam a sua determinatione, ego possum dicere quod ista 'cuiuslibet hominis asinus currit' uocanda est 'indefinita', quamuis sit de obliquo distributo; ista autem est simpliciter uniuersalis 'quilibet hominis asinus currit'. Sed tu arguis quod illa alia sit uniuersalis, quia sua contradictoria est particularis. Ego nego, quia non bene sumebatur contradictio; immo ambae in aliquo casu possunt simul esse uerae, scilicet si quilibet homo haberet duos asinos, unum currentem et alium non currentem. Immo contradictoria eius est 'alicuius hominis nullus asinus currit', et haec est dicenda uniuersalis, quamuis de obliquo indefinito. Sed quando dicitur ultra quod istae sunt contrariae 'cuiuslibet hominis asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit', ego dico quod ipsae non sunt perfecte contrariae, sed istae sunt perfecte contrariae 'cuiuslibet hominis quilibet asinus currit' et 'nullius hominis asinus currit'. Tamen illae praedictae habent magnam propinquitatem ad contrarias, propter hoc quod in negatiua distribuitur tam rectus quam obliquus; ideo retinent legem contrariarum, sicut etiam dictum fuit de aliquibus modalibus, in capitulo de Modalibus. Ad aliam rationem ego concedo quod ille est bonus syllogismus ex obliquis, quia sub quocumque termino distributo contingit sumere et inferre conclusionem, siue ille terminus sit subiectum, siue praedicatum, siue pars subiecti, siue pars praedicati. Esset enim bonus syllogismus 'Socrates est uidens omnem equum, Brunellus est equus; ergo Socrates est uidens Brunellum'. Et non oportet quod tales syllogismi sint proprie in aliqua trium figurarum quas in principio libri Priorum distinxit Aristoteles, quia ibi ipse non distinxit nisi figuras et modos syllogismorum in quibus in utraque praemissa medium est totale subiectum uel totale praedicatum. Ideo nego quod dictus syllogismus ex obliquis sit proprie de aliqua illarum trium figurarum, sed dicitur de prima quia maiorem habet similitudinem ad illam quam ad alias; ideo non bene concluditur quod maior sit uniuersalis. Nec est inconueniens sic ex indefinitis syllogizare, dum tamen fiat sumptio sub termino distributo; uerbi gratia, 'uidens omnem equum est homo, bestia regis est equus; ergo uidens bestiam regis est homo'. Sed ultra, de alio syllogismo, scilicet 'omnem equum homo est uidens, equus regis est equus; ergo equum regis homo est uidens', respondeo quod syllogismus est bonus. Et si tu quaeris "quid in maiore est subiectum?", dico quod haec dictio 'homo' est ibi subiectum, et praedicatum est 'equum uidens', quia determinatio debet uniri cum suo determinabili, cum quo construitur; modo haec dictio 'equum' construitur cum 'uidens' sicut determinatio cum suo determinabili; ideo cum 'uidens' sit manifeste ex parte praedicati, 'equum' etiam est ex parte praedicati. Unde ego noto quod secundum grammaticam aliquando permittitur quod praedicatum ponatur ante subiectum; ideo non est mirum si aliquando aliqua pars praedicati ponatur ante subiectum. Cum enim dictio sit posita per modum determinationis et non sit innata construi cum subiecto, sequitur quod est possibile quod construatur cum praedicato. Et pono exemplum quod uirtute grammaticae, ex qua requiritur congruitas, si dico 'albus sum ego', subiectum huius propositionis non est iste terminus 'albus', quia propositio esset incongrua, sed iste terminus 'ego', sed si tu diceres 'album est ego', tunc 'album' esset subiectum, et non 'ego', quia intelligendo quod 'ego' esset subiectum, propositio esset incongrua. Unde, correlarie, concludendo, ego credo quod haec est uera et bona conuersio 'albus sum ego; ergo album est ego', et est uere facere de subiecto praedicatum et e conuerso. Et ex his apparet quod soluuntur omnes instantiae, nisi illa quae dicit quod tunc sequeretur quod istae essent uniuersales 'equum omnis homo uidet' et 'equum nullus homo uidet', et per consequens essent contrariae, quod est falsum, quia possunt simul esse uerae in casu possibili. Ad istam instantiam ego respondeo quod illae non sunt contrariae, quia ad contrariandum requiritur quod quidquid pertinet ad subiectum distribuatur in utraque et quidquid pertinet ad praedicatum distribuatur in negatiua, ut sit repugnantia ad affirmatiuam, et non est sic in proposito. Ad ultimam rationem dicendum est quod minor neganda est. Non enim est uniuersaliter conueniens expositio, neque aequipollentia, sicut dictum est, licet aliquando sit aequipollentia. Sed etiam, quantum ad maiorem, non est uerum quod omnium aequipollentium in ueritate uel falsitate sit idem subiectum. Quod apparet primo quia istae aequipollent 'quidam homo currit' et 'quoddam currens est homo', et istae similiter 'tantum homo currit' et 'omne currens est homo'; et etiam istae 'hominis asinus currit' et 'asinus hominis currit', in quibus tamen dicunt non esse idem subiectum, quamuis, ut puto, dicant falsum, sed tamen sequitur ex hoc quod ipsi non possunt de illa regula se iuuare. Haec ergo sint dicta tamquam probabilia, si alicui non appareant demonstratiua, de tertia regula. De quarta autem regula non oportet dubitare. Omnes enim grammatici dicerent istam esse incongruam 'amat est homo', nisi 'amat' acciperetur materialiter, sicut dicendo ''amat' (id est haec dictio 'amat') 'est uerbum', similiter ''amat' est dictio dissyllaba', ''amat' est uox significatiua', et sic de aliis. Sed de uerbis infinitiui modi Aristoteles format propositiones, sicut exemplificabatur. Quinta regula etiam non inuenitur habere instantiam quantum ad primam partem. Sed de adiectiuo non substantiuato puto quod non possit esse subiectum propositionis per se, scilicet sine substantiuo, quia esset incongruitas nisi subintelligeretur substantiuum. An autem possit praedicari per se, in uirtute substantiui subintellecti, dubito, cum in conuersione debeat fieri de subiecto praedicatum et de praedicato subiectum, et adiectiuum non potest fieri per se subiectum nisi substantiuetur. Et de hoc recurratur ad grammaticam si non potest determinari ueritas per logicam. Sexta regula similiter conceditur, quia apud omnes grammaticos oratio esset incongrua. Et eodem modo septima regula habet suam ueritatem, sicut sexta et quarta. Et similiter octaua regula numquam inuenitur habere instantiam. Sed nona regula habet difficultatem, sicut tertia. Quia multi tenent quod in talibus categoricis de copulato uel disiuncto subiecto totum copulatum uel disiunctum non debet poni subiectum, sed solum prima pars, ut si dico 'homo et asinus currunt', 'homo' debet poni subiectum et totum residuum ex parte praedicati, et debet fieri resolutio 'homo et asinus currunt' id est 'homo est qui et asinus currunt'; similiter 'homo uel asinus est risibilis' id est 'homo est qui uel asinus est risibilis'. Et ita dicunt quia uidetur eis quod aliter non posset bene assignari quanta est ista 'omnis homo uel asinus est risibilis', uel etiam ista 'omnis homo et asinus currunt'; uel etiam ista 'Socrates uel asinus currit', uel etiam ista 'Socrates uel Brunellus currit', quae non possunt dici singulares eo quod subiectum est praedicabile de pluribus, scilicet de Socrate et Brunello. Et similiter non posset dici quanta est ista 'omnis homo uel omnis asinus currit', quae apparet esse uniuersalis et non est uniuersalis: quia non possent assignari singulares quae sequerentur ad eam; licet enim sequatur 'ergo Socrates uel Brunellus currit', tamen argutum est quod illa non est singularis. Et cum omni indefinitae debet posse assignari uniuersalis et singularis, tunc quaereretur quae esset uniuersalis et quae esset singularis huius indefinitae 'homo uel asinus currit' uel huius 'A et B sunt C'. Item, iste syllogismus est in prima figura 'omnis homo uel asinus currit, Socrates est homo; ergo Socrates uel asinus currit', et in prima figura medium debet subiici in maiore et praedicari in minore, et hoc est iste terminus 'homo'; ergo ... et caetera. Sed, non obstantibus istis rationibus, ego credo contrarium, et possum ad propositum adducere multas rationes, similes illis quas adduxi pro tertia regula. Sed pro nunc arguo: quia si dico 'chimaera uel asinus est animal', propositio est congrua et hoc totum disiunctum 'chimaera uel asinus' reddit suppositum huic uerbo 'est'; ideo secundum naturam et condicionem disiunctionis si illud uerbum cum praedicato sequente sit uerum de una parte illius disiuncti, sequitur quod propositio est uera, et tamen resoluens est falsa, scilicet 'chimaera est quae uel asinus est animal'. Item, quando determinatum fuit de hypotheticis, dicebatur quod si istae sunt hypotheticae 'Socrates est ubi Plato est', 'Socrates legit quando Plato audit', ita, simili ratione, istae sunt hypotheticae 'Socrates est qualis Plato est', 'Socrates est quantus Plato est', 'Socrates est quod Plato est'; ergo similiter ista est hypothetica 'homo est qui uel asinus currit', cuius prima categorica est 'homo est' et secunda est 'qui uel asinus currit', in qua tamen hoc totum disiunctum 'qui uel asinus' est subiectum, nisi facias infinitam resolutionem, et sic reuertitur propositum. Et iterum manifestum est quod ista est simplicior et euidentior 'materia et forma sunt compositum' quam ista 'materia est quae et forma sunt compositum'; quare ergo indigeret resolui in illam? Et iterum omnes concedunt praedicatum disiunctum, ut quod Socrates est homo uel asinus. Et non apparet rationabilis causa quare de illo praedicato non posset fieri subiectum per conuersionem. Ideo non apparet mihi quod ista nona regula debeat negari propter tales modicas difficultates. Verum est tamen quod subiectum copulatum solet capi dupliciter. Uno modo collectiue, ut 'materia et forma sunt compositum', 'Brunellus et Fauellus ualent decem libras', posito quod unus ualeat sex et alter quattuor; et talis propositio non potest resolui in copulatiuam, puta quod materia est compositum et forma est compositum, uel quod Brunellus ualet decem libras et Fauellus ualet decem libras. Si ergo dicas "quanta est ista 'materia et forma sunt compositum'?", dicam quod est indefinita, et eius contradictoria est 'nulla materia et forma sunt compositum'. Et si dicas "sed quae sunt eius singulares?"; dicam quod sunt istae 'haec materia et forma sunt compositum', 'illa materia et forma sunt compositum', et sic de omnibus aliis, demonstrando unam materiam et unam formam. Si dicas "quanta est ista 'Brunellus et Fauellus ualent decem libras'?", dicam quod est singularis, et eius contradictoria est 'Brunellus et Fauellus non ualent decem libras'. Si quaeras quae est uniuersalis ad talem singularem, ego dico quod primo oportet capere terminum communem, qui erit hoc totum copulatum 'asinus et asinus', et tunc fiet distributio sic 'omnis asinus et asinus ualent decem libras'. Sed alio modo subiectum copulatum capitur, diuisiue (prout 'diuisiue' opponitur ad 'collectiue'). Et tunc propositio resolubilis est in copulatiuam, ut 'Socrates et Plato currunt' id est 'Socrates currit et Plato currit'. Et est sumenda contradictio praeponendo negationem toti propositioni, uel per negatiuam de subiecto disiuncto, scilicet 'Socrates uel Plato non currit' uel etiam secundum resolutionem, scilicet 'Socrates non currit uel Plato non currit'. Et similiter si dico 'omnis homo et asinus currunt' sequitur secundum resolutionem in copulatiuam quod omnis homo currit et asinus currit. Et si quaeras quanta est illa, dico quod nec est pure uniuersalis nec pure indefinita, sed uniuersalis quantum ad primam partem subiecti et indefinita quantum ad secundam; et sua contradictoria est uel praeponendo negationem uel proportionaliter sicut ante dictum est. Sed tunc etiam dicendum est aliquid de subiecto disiuncto, ut si dico 'Socrates uel Plato currit' uel si dico 'Brunellus uel Fauellus ualet decem libras'. De quo sciendum est primo quod hic non habet locum sensus collectiuus, quia ista nomina 'collectiuum' et 'disiunctum' habent quodam modo repugnantiam. Sed adhuc ultra notandum est quod ubi ponitur in principio signum distributiuum propositio potest distingui secundum compositionem et diuisionem, ut dicendo 'omnis homo uel asinus currit'. Quia potest esse quod signum intelligitur solum distribuere primum nomen, scilicet 'homo', et tunc propositio non est totaliter uniuersalis, sed partim uniuersalis et partim indefinita, et ualet istam 'omnis homo currit uel asinus currit'; et contradicit sibi quod nec omnis homo nec asinus currit, uel per negationem praecedentem totam propositionem et cadentem super copulam (quia est regula generalis), uel per copulatiuam contradicentem disiunctiuae aequiualenti. Alio modo potest intelligi quod signum distribuat totale subiectum, et tunc propositio est pure et simpliciter uniuersalis, et ualet istam 'omne quod est homo uel asinus currit'. Et contradicit sibi quod homo uel asinus non currit uel quod aliquid quod est homo uel asinus non currit. Et eius singulares, in quibus oporteret inducere ad concludendum talem uniuersalem, sunt 'Socrates currit', 'Plato currit', 'Brunellus currit', 'Fauellus currit', et sic de singulis, tam hominibus quam asinis. Et non est difficile hoc uidere, quia etiam uetulae sic loquuntur. Sed tunc dubitatur utrum ista sit singularis 'Socrates uel Brunellus currit'. Et ego dico quod non, sicut bene arguebatur, sed magis habet modum indefinitae. Indefinita enim habet uim disiunctiuae, ut 'homo currit' ualet istam 'Socrates currit uel Plato currit ...' et sic de aliis. Et ideo singulares istius indefinitae 'homo uel asinus currit' essent istae 'Socrates currit', 'Plato currit', 'Brunellus currit', 'Fauellus currit', et sic de singulis aliis, tam hominibus quam asinis. Similiter dico quod haec simpliciter et proprie non est uniuersalis 'omnis homo uel asinus currit'. Quia uniuersalis debet habere modum copulationis (haec enim 'omnis homo currit' ualet istam 'Socrates currit et Plato currit ...' et sic de singulis aliis hominibus); ideo huius indefinitae 'homo uel asinus currit' uniuersalis simpliciter esset 'omnis homo uel omnis asinus currit'. Notandum est etiam quod in propositione de subiecto copulato si uerbum sit singularis numeri, ut 'omnis homo et asinus currit', oportet ad hoc quod propositio sit congrua quod haec additio 'et asinus' exponatur tamquam determinatio nominis praecedentis, sub isto sensu 'omne quod est homo et asinus' uel sub isto sensu 'omnis homo qui est asinus', ita quod proprie loquendo propositio non sit de subiecto copulato. Quia subiectum copulatum aequiualet subiecto pluralis numeri in reddendo suppositum uerbo; ideo oportet uerbum esse pluralis numeri. Et haec sunt principalia, in quibus tamen aliqui dubitant propter defectum instructionis in grammatica aut in logica. Et etiam notandum est quod adhuc aliquis posset quaerere quis praedictorum sensuum sit magis de uirtute, seu proprietate, sermonis in ista 'omnis homo uel asinus currit', utrum scilicet solum iste terminus 'homo' distribuatur uel totale subiectum distribuatur. Et ego dico quod ad hoc est dicendum diuersimode, secundum diuersum modum locutionis uel scripturae. Quia si immediate post 'homo' appareat signum diuisionis, scilicet pausa uel punctum, tunc uocabitur propositio 'diuisa' et solum distribuetur 'homo', et si non, tunc uocabitur 'composita', et distribuetur totale subiectum. Haec sint dicta de nona regula. De illo quod apponebatur, scilicet "sed forte non omnis talis", potest dici quod hoc apponebatur propter copulationem uel disiunctionem ex obliquis, ut 'Socratis et Platonis' aut etiam 'Socratis uel Platonis', quia tale complexum non potest subiici uel praedicari, sicut nec nomen obliquum, per se. Decima regula apparet. Quia si dico 'omnis homo currit' uel 'nullus homo currit', uel 'non homo currit' ita quod negatio sit negans, nos dicimus quod solum iste terminus 'homo' est subiectum. Sed si dicamus 'lapis est nullus homo' uel 'Socrates est omnis homo', nos dicimus quod hoc totum 'omnis homo', uel 'nullus homo', est praedicatum, sicut ante dictum fuit. Si autem dicamus 'non homo currit' et negatio ponatur infinitans, tunc dicimus quod hoc totum 'non homo' est subiectum. Dicebatur tamen quod non omne tale complexum potest praedicari, quia instantia est de talibus 'si homo', 'et homo', 'uel homo', 'aut homo', et sic de aliis. Undecima regula est manifesta. Quia si dico 'homo hinnibilis currit', ista dictio 'hinnibilis' prohibet supponere pro hominibus et ista dictio 'homo' prohibet supponere pro hinnibilibus; ideo totum pro nullo supponit. Et ita esset si diceretur 'homo non risibilis currit', uel 'homo qui est equus currit', uel 'homo qui non est animal currit'. Duodecima regula est per se nota. Ob hoc enim istud nomen 'uacuum' pro nullo supponit sicut nec ista oratio 'locus non repletus corpore'. Nec etiam dictio supponeret aut praedicaretur uel subiiceretur si imponeretur ad significandum aequiualenter alicui totali propositioni. Tredecima regula etiam apparet. Quia nulla est causa in tali substantiuo prohibens suppositionem; non enim implicatur in eo aliqua determinatio repugnans determinabili. Ultima regula apparet mihi uera. Quia maxime inter alios terminos infinitos uidetur quod iste terminus 'non ens' non posset supponere. Quod est falsum, quia quamuis pro nullo uno supponat, tamen pro pluribus collectiue supponit; unde uere dicimus quod exercitus est non ens et quod Socrates et Plato sunt non ens, quia sunt et non sunt ens. Si ergo contra dictam regulam esset instantia, hoc esset de tali complexo 'non ens quod non est entia'; si enim Socrates et Plato dicantur non ens, tamen sunt non ens quod est entia. SDD 4.3: DE COMMUNIBUS MODIS ET DIVISIONIBUS SUPPOSITIONUM SDD 4.3.1 Nunc dicendum est de communibus modis et diuisionibus suppositionum. Et erit prima diuisio suppositionis quod quaedam est propria et quaedam impropria, seu transsumptiuam. Propria dicitur quando uox supponit secundum suam naturam uel significationem sibi communiter institutam; impropria est quando uox supponit secundum significationem alterius uocis, ex transsumptione, propter similitudinem uel ironiam aut huius modi aliam causam, ut si dicamus pratum ridere. Hoc tertium capitulum est de communibus modis et diuisionibus suppositionum, quod continebit octo partes. Prima est diuisio suppositionis in propriam et impropriam, secunda est diuisio in personalem et materialem, tertia est diuisio personalis in communem et discretam, et in absolutam et relatiuam, quarta est diuisio suppositionis communis in naturalem et accidentalem, quinta est diuisio in confusam et determinatam, sexta est diuisio confusae in distributiuam et non distributiuam, septima est de causis et modis confusionis distributiuae, octaua est de causis et modis confusionis non distributiuae. Secunda incipit ibi "aliter diuiditur", tertia ibi "personalis suppositio", quarta ibi "communis suppositio", quinta ibi "item suppositio", sexta ibi "confusa suppositio", septima ibi "multae autem", octaua ibi "similiter etiam". De prima parte manifestum est quod aliquando aliquem hominem dicimus esse asinum si ipse est rudis, quia asinus uidetur esse animal rude. Et sic iste terminus 'asinus' non ponitur in illa propositione ad supponendum proprie, quia nec pro se, nec pro asinis, ad quos impositum est ad significandum supponit, sed pro his pro quibus supponeret iste terminus 'rudis' si loco istius termini 'asinus' positus fuisset in propositione. Unde sic etiam uirum crudelem uocamus 'leonem', et deum 'agnum pium' uel 'leonem de tribu Iuda'; et sic dicimus pratum ridere, et aliquem litus maris arare si aliquis aliquid operaretur sine utilitate. Et similiter secundum ironiam dicit pater filio suo 'oh! tu es ualde bonus puer', et intendit quod hoc praedicatum 'bonus puer' supponat non pro bono puero sed pro malo. Sed huius modi suppositio non pertinet ad scientias speculatiuas, sed ad sermones poeticos; ideo haec suppositio praetermittatur ad praesens. SDD 4.3.2 (1) Aliter diuiditur suppositio in materialem et personalem. (2) Et uocatur suppositio 'personalis' quando subiectum uel praedicatum propositionis supponit pro suis significatis ultimatis uel pro suo significato ultimato, ut iste terminus 'homo' pro hominibus in ista propositione,homo currit,. (3) Sed suppositio 'materialis' dicitur quando uox supponit pro se aut pro sibi simili, aut pro suo significato immediato, quod est conceptus secundum quem imposita est ad significandum, ut iste terminus 'homo' in ista propositione 'homo est species'. Haec pars continet tres clausulas. Prima est diuisio suppositionis et aliae duae sunt declarationes membrorum diuisionis. De prima sciendum est quod aliqui posuerunt tertium membrum, quod uocauerunt 'suppositionem simplicem'. Quia crediderunt naturas uniuersales esse distinctas praeter animam a singularibus; ideo dixerunt terminum communem supponere personaliter quando supponit pro ipsis singularibus, et simpliciter quando supponit pro illa natura uniuersali, et materialiter quando supponit pro se ipso. Sed credo quod Aristoteles illam opinionem bene destruxit in septimo Metaphysicae; ideo auferenda est illa suppositio simplex, saltem secundum illam expositionem. Aliter autem alii uocant suppositionem 'simplicem' quando uox supponit pro conceptu secundum quem imponitur et materialem quando supponit pro se ipsa uel consimili. Et hoc potest permitti, sed non curo, quia utramque uoco suppositionem materialem. Notandum est etiam quod suppositio non uocatur 'personalis' quia pro persona, nec 'materialis' quia pro materia. Ideo ista nomina hic usitantur satis improprie, secundum illos sensus quos aliae duae clausulae exprimunt. Et sic consueuerunt logici uti istis nominibus, quod licuit eis, quia nomina sunt significatiua ad placitum. Propter alias clausulas rememorandum est quod ante dictum fuit, uidelicet quod dictiones categorematicae innatae supponere significant res aliquas mediantibus conceptibus earum, secundum quos conceptus, uel similes, impositae fuerunt ad significandum. Sic ergo illas res illis conceptibus conceptas uocamus 'significata ultimata' in proposito, illos autem conceptus uocamus 'significata immediata'. Et ex hoc patet satis secunda clausula. Sed pro tertia notandum est quod cum uniuersalia secundum praedicationem principaliter dicta non sint praeter animam, illa non sunt nisi conceptus animae, quibus anima indifferenter concipit plures res, ut omnes homines indifferenter concipit conceptu a quo imponitur hoc nomen 'homo', et sic de conceptu 'animalis' quantum ad animalia, ideo cum species et genera sint uniuersalia secundum praedicationem, apparet quod species et genera sunt tales conceptus animae. Verum est tamen quod consequenter termini uocales dicuntur etiam genera et species, ut istae uoces 'homo' et 'animal', sed non dicuntur uniuersalia, uel genera aut species principaliter, immo significatiue, secundum attributionem ad illos conceptus uniuersales, eo quod secundum eos impositi sunt ad significandum res aliquas, sicut urina ex eo dicitur sana quia significat sanitatem animalis. Et consequenter etiam termini scripti uocantur, mediantibus uocibus, genera aut species, aut singularia, aut subiecta aut praedicata. Iste ergo terminus uocalis 'homo', si supponat pro illo conceptu secundum quem impositus est ad significandum homines, ut dicendo quod homo est quoddam uniuersale uel quod homo est species, id est ille terminus mentalis cui subordinatur haec uox 'homo', tunc haec uocatur 'suppositio materialis'. Similiter si uox supponat pro se ipsa uel consimili, aut pro scriptura sibi correspondente, ut dicendo quod 'homo' est dissyllabum, uel nomen quattuor litterarum, uel est scriptum in libro meo de pulcra littera, omnis talis suppositio uocatur 'materialis'. Et est notandum circa hanc suppositionem materialem quod si uox aliqua supponat materialiter pro uoce, non oportet tamen quod supponat semper pro se ipsa, sed supponit saepe pro alia simili uel proportionali. Verbi gratia, si dico 'hominem esse animal est uerum', uel 'hominem esse lapidem est falsum', subiecta harum propositionum, quae sunt orationes infinitiui modi, supponunt materialiter pro propositionibus. Quia suppono quod nihil est uerum uel falsum nisi propositio; ideo si haec est uera 'hominem esse lapidem est falsum', oportet quod 'hominem esse lapidem' supponat pro aliqua propositione; ergo non pro se, quia non est propositio; sed supponit pro propositione indicatiui modi sibi proportionali, scilicet pro tali propositione 'homo est lapis'. Sic enim consueuimus saepe uti tali propositione infinitiui modi, licet etiam saepe possit supponere personaliter, ut si dico 'Socratem bene agere est sibi bonum', uel 'secare est agere', uel 'hominem esse album est hominem esse coloratum', uel 'deum esse est deus', et sic de aliis. Sed circa dicta sunt dubitationes plures iuuenibus. Prima dubitatio est "si terminus aut oratio uocalis possit supponere in aliqua propositione materialiter et personaliter, quae suppositio debet reputari de uirtute sermonis?", hoc est dictum an talis propositio 'homo est species', 'animal est genus', 'amo est uerbum' et huius modi, sit uera uel falsa de uirtute sermonis, aut forte distinguenda. Et de hoc fuit triplex opinio. Quidam enim dixerunt istam esse falsam de uirtute sermonis 'homo est species'. Quia principalis suppositio est personalis; uoces enim sunt impositae ad supponendum pro suis significatis ultimatis, quia non possumus ea portare ad disputationes, et non fuerunt impositae ad supponendum pro se ipsis, quia etiam sic possunt supponere uoces non impositae ad significandum, ut quod 'bu' est duarum litterarum et 'buba' duarum syllabarum'. Et tunc dicunt illi quod de uirtute sermonis ueritas uel falsitas debet attendi secundum primam et principalem suppositionem, ideo secundum personalem. Et sic ista est falsa 'homo est species'; ideo simpliciter, de uirtute sermonis, ipsa dicenda est falsa. Alia opinio ponit contrarium, scilicet quod de uirtute sermonis haec est uera 'homo est species'. Quia sermo in significando et supponendo non habet uirtutem nisi ex impositione ad placitum et usu, et non possumus scire quae fuit impositio nisi per usum auctorum. Auctores autem et philosophi usi sunt ista tamquam uera 'homo est species', quae non est uera nisi secundum suppositionem materialem; ergo in hac propositione debemus hanc suppositionem materialem reputare de uirtute sermonis. Tertia opinio, cui ego assentio, est quod uox in significando uel supponendo non habet uirtutem propriam nisi ex nobis. Unde per conuentum disputantium, ut in obligationibus, possumus sibi imponere nouam significationem, et non uti eius communi significatione, et possumus loqui transsumptiue et ironice ad alienam significationem. Sed tamen locutionem 'propriam' uocamus quando utimur uoce secundum significationem sibi communiter et magis principaliter institutam, et uocamus 'impropriam' locutionem si aliter utamur ea, quamuis liceat aliter uti ea. Et absurdum est dicere simpliciter quod propositio auctoris sit falsa si ponat eam secundum locutionem impropriam secundum quam sit uera; sed debemus dicere quod uera est, quia secundum sensum uerum est posita, iuxta dictum Aristotelis, primo Ethicorum, quod sermones intelligendi et recipiendi sunt secundum materiam subiectam. Sed bene debemus dicere quod propositio non esset uera si posita esset et recepta secundum propriam locutionem. Si ergo huius modi proprietatem locutionis uolumus, ad placitum, uocare 'uirtutem sermonis', tunc dicerem quod ista 'homo est species' est uera sicut ponitur ab auctoribus, sed non est uera de uirtute sermonis, id est non esset uera si poneretur secundum propriam locutionem, quia primo et principaliter uoces fuerunt impositae ad significandum ut starent pro suis significatis ultimatis, et non pro se, ut dicebatur prius. Videtur ergo mihi omnino quod ubi apparet auctorem posuisse aliquam proposisitionem ad aliquem sensum uerum, licet non secundum propriam locutionem, negare simpliciter propositionem esset esse dyscolum et proteruum. Sed ne erretur debet bene dici quod propositio non est uera secundum proprium sensum, siue de uirtute sermonis, et debet ostendi secundum quem sensum est uera. Aliae possunt moueri particulares dubitationes, ut "quo modo 'currit' supponit in ista propositione 'currit non potest esse subiectum propositionis'? si dicas quod supponit materialiter, pro se, tunc propositio iam esset falsa, quia de facto subiicitur in dicta propositione." Respondeo quod supponit materialiter pro omni tali termino; sed propositio indiget exponi ad uerum sensum, scilicet quod nullus talis terminus 'currit' potest esse subiectum propositionis significatiue sumptus, potest tamen sumptus materialiter. Alia dubitatio est "quo modo subiectum supponit in ista suppositione 'nomen est uox significatiua ad placitum'? uidetur quod supponat materialiter, quia pro se et pro multis aliis terminis". Dico quod supponit personaliter, quia non supponit pro se ea ratione qua est talis uox, sed ea ratione qua iste terminus 'nomen' cum multis aliis terminis sunt significata ultimata huius dictionis 'nomen'. Ita et in hac propositione uocali 'omnis uox est sonus' termini supponunt personaliter, licet supponant pro se ipsis, quia non supponunt pro se ipsis nisi ea ratione qua sunt cum aliis uocibus et sonis significata ultimata harum uocum 'uox' et 'sonus'. Alia dubitatio est de ista propositione 'genus est species ipsius uniuersalis'. Et ego dico quod propositio bene esset uera capiendo totum significatiue et personaliter et etiam capiendo istos terminos 'genus' et 'uniuersalis' materialiter. Nam personaliter est uera, quia isti termini 'animal', 'planta', 'substantia', 'color' et huius modi sunt de significatis ultimatis horum terminorum 'genus' et 'uniuersale,; ideo propositio significatiue est uera, quia iste terminus 'animal', qui est unum genus, est species huius termini 'substantia', qui est unum uniuersale. Et est uera materialiter, quia iste terminus 'genus' est species huius termini 'uniuersale'. Dubitatur etiam de istis propositionibus 'Socrates est prima substantia' et 'homo est secunda substantia'. Dico quod isti termini 'Socrates' et 'homo' supponunt materialiter prout tales propositiones ponuntur in Praedicamentis. Sed de isto termino 'substantia' dicendum est quod saepe usitatur in logica et philosophia prout supponit pro terminis de praedicamento quod uocamus 'praedicamentum substantiae'. Et apparet mihi quod est suppositio materialis, et sic supponit in dictis propositionibus, quia sic sunt uerae et sic ponuntur ab auctoribus. Sed quando istud nomen 'substantia' supponit pro rebus per se subsistantibus significatis per terminos substantiales, tunc est suppositio personalis. Et ita etiam diceretur de isto termino 'qualitas' et de isto termino 'accidens', et sic de multis aliis. Supponunt enim saepe pro terminis de praedicamento qualitatis et de praedicamentis accidentium, et sic materialiter, etiam aliquando pro rebus sognificatis per illos terminos, et sic personaliter. Si ergo dicatur 'album est accidens', termini supponunt materialiter, et si dicatur 'album est homo' uel 'album est substantia', termini supponunt personaliter (dico prout tales sunt uerae). Dubitatur etiam de istis 'color est primum obiectum uisus', et 'sonus est primum obiectum auditus', et 'homini accidit esse album', et 'triangulo conuenit per se et primo habere tres angulos aequales duobus rectis', et 'isosceli hoc conuenit per se, sed non primo', et huius modi. Dico quod istae propositiones 'color est primum obiectum uisus' et 'sonus est primum obiectum auditus' possunt exponi secundum suppositionem personalem, id est aliquis color primo obiicitur uisui; et potest esse uera si inter omnia quae principaliter obiiciuntur uisui sit aliquis color qui obiicitur uisui et quod nihil aliorum prius obiiciatur uisui. Et sic Aristoteles, ponens mundi aeternitatem, negaret istam 'color fuit primum obiectum uisus', quia nullus color obiiciebatur uisui quin alius prius obiicieretur si ponamus omnem colorem generabilem et corruptibilem. Et proportionaliter diceretur de sono et auditu. Sed forte quod auctores posuerunt tales propositiones secundum suppositionem materialem, ad istum sensum quod talis propositio est per se et primo uera, quia conuertibiliter, 'color', uel 'coloratum', 'est uisibile' (et oportet accipere 'colorem' large, prout se extendit ad lucem); et sic sonus dicitur primum obiectum auditus, id est haec propositio est uera per se et primo 'sonus', uel 'sonorum', 'est audibile'. Sic enim dicuntur per se et primo, sicut diceretur de ista propositione 'homo est risibilis'. In ista autem propositione 'homini accidit esse album', totum debet sumi materialiter, ad istum sensum quod talis propositio 'homo est albus' est uera per accidens. Et similiter de triangulo et isosceli, scilicet ad istum sensum quod talis propositio 'triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis' est uera per se et primo, ista autem 'isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis' est uera per se, sed non primo, quia non conuertibiliter. Similiter si dico 'deum non esse est falsum', 'hominem esse animal est uerum', subiecta supponunt materialiter pro talibus propositionibus 'deus non est', 'homo est animal'. Si uero dico 'hominem esse asinum nihil est', tunc omnes termini sumuntur significatiue, tamen subiectum non supponit. Si autem dico 'deum esse est deus', ego dico uerum et ambo termini supponunt personaliter. SDD 4.3.3 Personalis suppositio diuiditur in communem et discretam. Communi suppositione supponit terminus communis, ut 'homo', et discreta discretus, ut 'Socrates' uel 'hic homo'. Iterum etiam diuiditur suppositio personalis in absolutam, quae fit per terminum absolutum, et relatiuam, quae fit per terminum relatiuum. In hac parte ponuntur duae diuisiones, quae sunt per se manifestae. Quae autem dicenda sunt in speciali de suppositione relatiua dicentur in sequente capitulo. SDD 4.3.4 Communis suppositio solet diuidi in naturalem et accidentalem. Suppositio 'naturalis' uocatur secundum quam terminus indifferenter supponit pro omnibus pro quibus potest supponere, tam praesentibus quam praeteritis uel futuris; et hac suppositione utimur in scientiis demonstratiuis. Suppositio 'accidentalis' uocatur secundum quam terminus supponit solum pro praesentibus, uel pro praesentibus et praeteritis, uel pro praesentibus et futuris, secundum exigentiam uerborum et praedicatorum, ut post dicetur; et hac suppositione utimur in sermonibus historialibus, qua etiam maxime utuntur sophistae. Multi moderni negant suppositionem naturalem ad illum sensum qui positus est in textu. Sed, sine recitatione opinionum suarum, ego ostendo quod saepe utimur ea. Primo quia ista uerba 'intelligere', 'scire', 'cognoscere', 'opinari', 'significare' et multa alia faciunt supponere uel teneri terminos cum eis constructos pro omnibus, praesentibus, praeteritis et futuris. Unde sequitur 'homo qui fuit intelligitur', ut Aristoteles, 'ergo homo intelligitur'; similiter 'homo qui erit intelligitur', ut antichristus, 'ergo homo intelligitur', sicut ego dixi in Sophismatibus, capitulo quinto, scilicet de Ampliationibus. Secundo, hoc etiam apparet in tali propositione 'omne quod est uel fuit uel erit B currit'; subiectum enim supponit pro praesentibus, praeteritis et futuris, siue illa propositio sit uera siue falsa. Tertio, etiam hoc apparet ubi terminus confunditur per istas dictiones, uel consimiles, 'perpetuo', 'aeternaliter', 'semper'. Tales enim dictiones impositae fuerunt, prout uidetur apparere ex usu auctorum, ad distribuendum pro omni tempore praesenti, praeterito uel futuro. Unde non appareret esse usus rectus istius dictionis 'semper' si diceremur semper Socratem currere ex eo quod curreret hac tota hora solum, licet ea sola uteremur tamquam praesente. Unde licet in dicto casu posset ista concedi 'omni tempore Socrates currit', tamen omnes abhorrerent dicere quod aeternaliter Socrates currit, uel quod perpetuo Socrates currit, uel quod semper Socrates currit. Sed tales concederet Aristoteles de eo quod est caelum moueri. Unde uidetur quod ista 'semper homo est animal' non aequiualet isti 'omni tempore homo est animal', sed isti 'omni tempore praesente, praeterito uel futuro homo est, fuit uel erit animal'. Sed haec, ut uidetur mihi, non possunt demonstrari, nec eorum opposita, quia dependent ex significatione uocum ad placitum. Deinde etiam, quarto, scientiae demonstratiuae utuntur huius modi suppositione. Quia si dicamus, in libro Meteorum, quod omne tonitruum est sonus factus in nubibus aut omnis iris est reflexio uel refractio lucis, non intendimus hoc dicere solum pro praesentibus, immo si nullum in praesenti esset tonitruum uel iris, tamen ita diceremus. Et si geometer habeat demonstrationem quod omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis, non est imaginandum quod habeat per hoc scientiam solum de triangulis qui modo sunt, immo si illa scientia sua habitualis maneat per tres annos et interim multi trianguli generentur, ipse habebit de illis scientiam sicut de aliis, sine noua demonstratione. Et hoc manifeste dicit Aristoteles, primo Posteriorum, sic "de omni quidem dico quod non est in aliquo sic et in aliquo non, nec aliquando sic et aliquando non'. Et hoc declarat exemplo, dicens "ut de omni homine animal, quoniam si uerum est quendam dicere hominem, uerum est dicere animal, et si nunc alterum, et alterum", quod iterum confirmat signo, dicens "signum autem est quoniam instantias sic proferimus de omni interrogantes si quidam non aut si aliquando non". Sed tamen conuenienter posset dici quod in hoc casu talis locutio ad talem intentionem non est de proprietate sermonis, sed ad breuiloquium. Cum enim demonstratiue uolentes loqui dicimus quod omne tonitruum est sonus factus in nubibus et quod omnis eclipsis lunae est propter interpositionem terrae inter solem et lunam, propositiones non essent uerae de proprietate sermonis, cum hoc uerbum 'est' de proprietate sermonis non sit impositum ad significandum nisi praesens tempus, et tamen forte quod nec est tonitruum nec eclipsis lunae in presente tempore. Et ita tales propositiones ad breuius loquendum ponuntur loco talium 'omne tonitruum quandocumque est, fuit uel erit est, fuit uel erit sonus factus in nubibus' et 'omnis eclipsis lunae quandocumque est, fuit uel erit est, fuit uel erit propter interpositionem terrae inter solem et lunam. Nec tales propositiones propter hoc sunt negandae quia uerae sunt sicut positae sunt, sed essent falsae si ad sensum proprium essent positae et receptae. Et quia sophistae non uolunt recipere propositiones nisi secundum sensus proprios, ideo non solent uti hac suppositione in isto casu modo praedicto. Item, sicut intellectus potest concipere hominem et animal sine differentia temporis illis conceptibus a quibus imponuntur isti termini 'homo' et 'animal', ita uerisimile est quod potest formare conceptum complexiuum illorum sine differentia temporis; et erit tunc propositio mentalis omni tempori praesenti, praeterito et futuro indifferens, ideo etiam termini pro omnibus de illis temporibus supponunt indifferenter. Sed non habemus uocem proprie impositam ad significandum talem copulam mentalem; ideo, ad placitum, possumus hac uoce 'est' uti ad significandum talem copulam, per quam non significabitur magis tempus praesens quam praeteritum uel futurum, immo nullum, ideo sic erit suppositio naturalis terminorum. Immo forte ex fide nostra possumus ostendere quod tales possumus formare propositiones mentales. Quia deus posset omnia conseruare in quiete, sine motu (dico omnia alia a motu); ponamus ergo quod ita faciat; tunc nullum esset tempus, si omne tempus est motus, sicut determinat Aristoteles, quarto Physicorum, et tamen animae beatae scirent et intelligerent deum esse bonum et ipsas ei assistere, per propositiones mentales; et per copulas illarum propositionum mentalium non cointelligerent tempus, quia etiam scirent nullum tempus esse, et sic scirent se et deum non esse in tempore praesente nec se tempori praesenti coexsistere. Et uidetur mihi quod copula uocalis imposita praecise ad significandum talem conceptum complexiuum esset pure syncategorematica; aliae autem, quae connotant certum tempus, iam participant de categoremate, quia praeter conceptum significant etiam rem extra conceptam aliam ab illis quas subiectum et praedicatum significant, scilicet tempus. Adhuc potest argui pro ista suppositione naturali. Quia sicut possum indifferenter omnia animalia, puta homines, equos, asinos et caetera, uno conceptu concipere, a quo sumitur hoc nomen 'animal' absque hoc quod concipiam homines uel equos uel asinos conceptibus specialibus a quibus sumuntur ista nomina 'homo', 'equus', 'asinus', ita omnia tempora ego possum concipere indifferenter uno conceptu communi, a quo sumitur hoc nomen 'tempus' absque hoc quod concipiam conceptibus specialibus ad praesentiam, praeteritionem et futuritionem. Ergo posito quod necesse esset in propositione categorica copulam significare cum tempore, tamen non oporteret conceptibus specialibus eam significare determinate praesens tempus aut determinate praeteritum aut futurum, sed posset secundum conceptum communem ex parte temporum significare tempus sine differentia praesentis, praeteriti uel futuri. Haec sint dicta de suppositione quam aliqui, utentes nominibus ad placitum, uocauerunt 'naturalem'. SDD 4.3.5 (1) Item, suppositio personalis et communis diuiditur in confusam et determinatam. (2) Vocatur autem suppositio 'determinata' alicuius termini si necesse sit ad ueritatem propositionis in qua ponitur uel talis propositionis in forma quod ipsa sit uera pro aliquo determinato supposito, ut si ista sit uera 'homo est albus', oportet quod sit uera pro isto homine et isto albo uel pro illo homine et illo albo, et sic de singulis. (3) Sed suppositio alicuius termini uocatur 'confusa' si propositio in qua ponitur uel talis in forma possit esse uera absque hoc quod sit uera pro aliquo uno supposito illius termini, sicut haec propositio 'omnis homo est animal' est uera, et tamen non requiritur ad eius ueritatem quod sit uera pro Socrate uel pro Platone. Ista pars continet tres clausulas, scilicet diuisionem bimembrem et amborum membrorum diuisionis declarationem. Et apparet ex expositione membrorum quod diuisio posita est sub uerbis satis propriis. Dico tamen quod in suppositione determinata non oportet ueritatem esse pro uno solo supposito, immo aliquando est uera pro quolibet, sed hoc requiritur et sufficit quod sit uera pro aliquo uno. Unde notandum est statim quod duae sunt condiciones suppositionis determinatae alicuius termini communis. Prima est quod ex quolibet supposito illius termini possit inferri terminus communis remanentibus aliis in propositione positis. Verbi gratia, quia in ista 'homo currit' iste terminus 'homo' supponit determinate, ideo sequitur 'Socrates currit; ergo homo currit', 'Plato currit; ergo homo currit', et sic de quolibet alio singulari contento sub 'homine'. Secunda condicio est quod ex termino communi sic supponente possint inferri omnia singularia disiunctiue, secundum propositionem disiunctiuam; uerbi gratia, sequitur 'homo currit; ergo Socrates currit uel Plato currit uel Iohannes currit ...' et sic de aliis. In omni autem suppositione confusa deficit una istarum condicionum. Si quaeras "quo modo sciam ego quando erit suppositio determinata?", dico primo quod tu hoc poteris scire si uideas quod duae praedictae condiciones obseruentur; secundo tu hoc scies si uideas quod nulla sit ibi causa confusionis, et illae causae confusionis postea declarabuntur. SDD 4.3.6 (1) Confusa suppositio diuiditur in distributiuam et non distributiuam, quae solet uocari 'confusa tantum'. (2) Distributiua est secundum quam ex termino communi potest inferri quodlibet suorum suppositorum seorsum, uel etiam omnia simul copulatiue, secundum propositionem copulatiuam, ut 'omnis homo currit', sequitur 'ergo Socrates currit', 'ergo Plato currit', uel etiam 'ergo Socrates currit et Plato currit ...' et sic de singulis. (3) Sed confusa tantum est secundum quam non sequitur aliquod singularium seorsum retentis aliis in propositione positis, nec sequuntur singularia disiunctiue, secundum propositionem disiunctiuam, licet forte sequantur secundum propositionem de disiuncto extremo. Ista pars, sicut prior, habet tres clausulas, scilicet diuisionem bimembrem et declarationem membrorum diuisionis. Et manifestum est quod suppositio distributiua differt ab aliis suppositionibus quia terminus communis secundum eam infert quodlibet suorum singularium seorsum; aliae autem hoc non faciunt. Ideo si propositio sit uera, oportet quod sit uera pro quolibet supposito, quod non requiritur in aliis. Suppositio autem confusa tantum differt a suppositione determinata quia secundum suppositionem confusam non inferuntur ex termino communi singularia secundum propositionem disiunctiuam, quod bene fit secundum suppositionem determinatam. Verbi gratia, in ista propositione 'omnis homo est animal' iste terminus 'animal' supponit confuse tantum, et non sequitur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal uel omnis homo est illud animal ...' et sic de aliis, quia prima est uera et omnes aliae sunt falsae. Et propter hoc etiam est talis habitudo harum suppositionum ad inuicem quia ad distributiuam sequitur bene determinata, uel etiam confusa tantum, sed ad neutram harum sequitur distributiua formali consequentia. In communi autem modo confusionis ex determinata suppositione bene sequitur confusa; sequitur enim bene 'animal est omnis homo; ergo omnis homo est animal'. Sed ex confusa non sequitur determinata nisi causa confusionis remoueatur; ideo non sequitur 'omnis homo est animal; ergo animal est omnis homo', sed remoto signo distributiuo, quod erat causa confusionis, bene sequitur, ut 'omnis homo est animal; ergo animal est homo'. Quare autem dixi "in communi modo confusionis" dicetur post. SDD 4.3.7-1 Multae autem sunt causae confusionis distributiuae termini communis. Primo enim modo signum uniuersale affirmatiuum distribuit terminum immediate sequentem et cum ipso constructum, ut in ista propositione 'omnis homo est animal' 'homo' distribuitur. Ista septima pars, quae est de causis confusionis distributiuae, continet quinque particulas, secundum quinque regulas, quarum prima est de signo uniuersali affirmatiuo. Sunt autem signa uniuersalia affirmatiua ualde multa et diuersa, quaedam substantialia et quaedam pertinentia ad praedicamenta accidentium. Substantialium sunt quaedam distributiua partium subiectiuarum, ut 'omnis', 'quilibet', 'quisquis', 'quicumque', 'uterque', et aliud est distributiuum partium integralium, ut 'totus'. Signa autem uniuersalia pertinentia ad praedicamenta accidentium sunt 'quantumcumque', 'quotcumque', 'quotienscumque', 'qualecumque', 'qualitercumque', 'quomodocumque', 'ubicumque', 'semper', 'perpetuo', 'aeternaliter', adhuc etiam 'quantumlibet', 'qualelibet', 'ubilibet', et caetera, de quibus oportebit aliquid dicere quanto breuius erit conueniens. Haec autem signa 'omnis' et 'quilibet' ponuntur tamquam aequiualentia. De quibus faciliter dubitatur primo utrum in ista 'non omnis homo currit' 'homo' distribuatur. Et dicendum est quod non: quia regula est quod negatio negans si post se inueniat terminum communem qui ipsa circumscripta esset distributus, ipsa remouet distributionem, et si inueniat terminum communem qui ipsa circumscripta non esset distributus, ipsa distribuit illum. Tunc quaeritur de ista 'omnis homo albus currit' utrum 'homo' distribuatur uel 'albus'. Et ego dico quod nec 'homo' seorsum nec 'albus', sed hoc totum complexum 'homo albus' distribuitur. Quia regula est quod complexum ex nomine substantiuo et nomine adiectiuo per modum determinabilis et determinationis ponitur in propositione tamquam unus terminus, sic quod totum simul distribuitur, et nihil eius partialiter distribuitur, siue substantiuum praecedat adiectiuum siue sequatur. Sed tunc quaeritur de ista 'omnis homo est albus' utrum hoc totum 'homo albus' distribuatur. Et ego dico quod non, sed 'homo' tantum, quia non est complexio per modum determinationis ad suum determinabile, sed per modum praedicati ad subiectum mediante copula. Quaeritur etiam de ista 'quilibet asinus hominis currit' quid ibi distribuatur, et similiter de ista 'quilibet hominis asinus currit', et de ista 'hominis quilibet asinus currit', et de ista 'cuiuslibet hominis asinus currit'. Dico de duabus primis, et de omnibus talibus, scilicet in quibus signum praecedit rectum et obliquum et signum est de casu recti, et non de casu obliqui, quod totum complexum ex recto et obliquo simul distribuitur, et neuter seorsum, sicut dicebatur de substantiuo et adiectiuo. Obliquus enim ad rectum est sicut determinatio ad determinabile, quem ad modum est de adiectiuo et substantiuo, nisi interueniant syncategoremata, uel praecedant, quae faciant differentiam, de quibus statim dicetur. Sed de ista tertia propositione 'hominis quilibet asinus currit', ego dico quod ista dictio 'hominis' nullo modo distribuitur, sed manet secundum acceptionem eius determinatam. Sed ista dictio 'asinus' distribuitur, non tamen simpliciter, sed contracta per istam dictionem 'hominis', sumptam determinate. Et ideo si debeamus sumere sub ista distributione in syllogizando, oportet sic syllogizare 'hominis quilibet asinus currit, Brunellus est illius hominis asinus; ergo Brunellus currit'. De ista autem quarta propositione 'cuiuslibet hominis asinus currit', dico quod non distribuitur rectus, sed solum 'hominis', propter hoc quod signum non est de casu recti, sed de casu obliqui. Deinde de istis distributiuis 'quisquis', 'quicumque', uel etiam 'quidquid' et 'quodcumque', apparet mihi quod aequiualeant ad inuicem, et etiam sumuntur saepe secundum aequiualentiam ad istud signum 'omnis', uel 'omne', et sic non oportet plus de eis dicere. Sed aliquando capiuntur antecedenter ad suum relatiuum, uel expressum uel subintellectum, ut si dico 'quidquid currit mouetur' uel 'quidquid currit, ipsum mouetur'. Et tunc dubitatur quid ibi distribuatur. Et ego dico quod resoluendum est in adiectiuum et substantiuum: 'quidquid' id est 'quacumque res', ut 'quidquid currit' id est 'quaeque res', uel 'quaecumque res', 'currit, ipsa mouetur'. Et apparet quod haec dictio 'res' distribuitur, sed non sola, sed restricta per 'currit'. Unde aequiualet dicere 'quaeque res', uel 'quaecumque res', 'currit, ipsa mouetur' et dicere 'omnis res quae currit mouetur'; et ibi hoc totum 'res quae currit' distribuitur simul. Dico autem "aequiualet" quantum ad distributionem; utrobique enim non distribuitur 'res' nisi pro suppositis quibus conuenit hoc praedicatum 'currit'. Sed bene est differentia in casu ampliationum; propter quod in Sophismatibus dictum fuit quod ista est concedenda 'omnis res quae erit est', quia 'res', ex eo quod construitur cum 'est', restringitur, et ista est neganda 'quaecumque res erit, ipsa est', quia 'res' ampliatur ex eo quod construitur cum 'erit'. Iste ergo est modus distributionis huius nominis 'quidquid', uel 'quodcumque', quando sumitur antecedenter ad suum relatiuum. Sed si simpliciter diceretur quod quicumque homo est animal, tunc aequiualerent 'quicumque' et 'omnis'. De isto autem termino 'uterque' dubitatur. Et dicitur quod distribuit terminum sequentem pro duobus, uel demonstratis, ut si dicatur 'uterque istorum', siue 'uterque istorum hominum', uel per relationem determinatis, ut si dicatur 'equus et asinus sunt albi et uterque illorum currit'. Nunc etiam dubitatur de isto distributiuo 'totus', ut si dicatur 'totus Socrates est minor Socrate' uel 'totus homo est in domo'. Quid ergo ibi distribuitur per hoc nomen 'totus'? Dicendum est quod saepe accipimus hoc nomen 'totus' categorematice, ut aequiualet huic orationi 'habens partes', et tunc de eo non est ad propositum. Aliquando autem capitur syncategorematice, et tunc aequiualet dicere 'totum' et 'quaelibet pars'. Ideo non est credendum quod in dictis orationibus haec dictio 'totus' sit pure syncategorematica, immo implicat in se hoc syncategorema 'quaelibet' et hoc categorema 'pars'. Ideo cum dico 'totus Socrates est minor Socrate', oportet resoluere, ad hoc quod exprimatur quod distribuitur. Dico enim quod hoc totum complexum 'pars Socratis' distribuitur simul, tamquam unus terminus. Et ita dicendo 'totus homo' hoc complexum 'pars hominis' distribuitur. Et sciendum est quod de proprietate sermonis aliter exponitur 'totus homo' et 'homo totus', quia 'totus homo' id est 'quaelibet pars hominis' et 'homo totus' id est 'hominis quaelibet pars'. Et multum differunt, quia si Socrates est in ista domo et Plato extra, haec est falsa 'quaelibet pars hominis est in ista domo' et haec est uera 'hominis quaelibet pars est in ista domo'. Aliae autem sunt acceptiones huius nominis 'totum', de quibus dicendum erit magis in Sophismatibus. Nunc etiam dicendum est de istis distributiuis 'ubique' et 'semper'. Et dico quod istae dictiones implicant syncategorema distribuens et categorema distributum. Quia 'ubique' ualet idem quod 'in omni loco' et 'semper' ualet idem quod 'in omni tempore', uel forte idem quod hoc totum 'in omni tempore praesente, praeterito uel futuro', sicut dixi prius. Et ita, suo modo, de 'perpetuo' et 'aeternaliter'. Sed de 'ubicumque' et 'quandocumque' dicendum est proportionaliter sicut de 'quodcumque'. Si enim 'quandocumque' capiamus pro 'semper' et 'ubicumque' pro 'ubique', iam dictum est de eis. Sed illa nomina uidentur esse magis imposita ad hoc quod antecedenter ponantur ad sua relatiua, 'ibi' et 'tunc'; uerbi gratia, 'quandocumque est eclipsis lunae, tunc est interpositio terrae inter solem et lunam' et 'ubicumque est homo, ibi est animal'. Dubitatur ergo quid ibi distribuatur. Et ego dico quod hoc apparet per resolutionem. Nam 'quandocumque' ualet idem quod 'in quocumque tempore' et 'ubicumque' ualet idem quod 'in quocumque loco'; ideo distribuuntur isti termini 'tempore' et 'loco', sed non simpliciter, sed restricti per illud quod apponitur, ut in exemplis praedictis non distribuitur 'tempus' nisi pro illis temporibus in quibus sunt eclipses lunae, nec 'locus' nisi pro locis in quibus sunt homines. Similiter est dicendum de 'qualiscumque' et 'quantuscumque'. Distribuunt enim istos terminos 'qualitas' et 'quantitas' restrictos per appositiones et sumuntur antecedenter ad sua relatiua, 'talis' et 'tantus'. Ut 'qualiscumque est Socrates, talis est Plato': sensus est quod quacumque qualitate Socrates est qualis, tali Plato est qualis; distribuitur ergo qualitas solum pro qualitatibus quibus Socrates est qualis. Et ita in ista 'quantuscumque est Socrates, tantus est Plato' distribuitur 'quantitas' pro illis quantitatibus quibus Socrates est quantus; sensus enim est 'quacumque quantitate Socrates est quantus, tanta Plato est quantus. Ita si dico 'quotcumque sunt homines, tot sunt asini', ibi distribuitur iste terminus 'numerus' restrictus ad illos numeros quibus homines sunt aliquot; et ualet istam 'quocumque numero homines sunt aliquot, tanto asini sunt aliquot'. Ita si dico 'quotienscumque Socrates dormit, totiens ipse somniat', ibi distribuitur iste terminus 'uicibus' restrictus ad uices quibus Socrates dormit; et ualet istam 'quibuscumque uicibus Socrates dormit, tot uicibus ipse somniat'. Et quia iste terminus 'uices' significat numerum actuum interruptorum, ideo distribuitur iste terminus totalis, scilicet 'numerus dormitionum interruptarum quibus Socrates dormit'; unde ualet istam 'quocumque numero dormitionum interruptarum Socrates dormit, tanto numero somniationum interruptarum ipse somniat'. Ita si dico 'quomodocumque Socrates agit, sic Plato agit', uel 'quomodocumque Socrates se habet ad Platonem, sic Iohannes se habet ad Robertum', hic distribuitur iste terminus 'modus' restrictus ad illos modos quibus Socrates agit uel quibus se habet aliqualiter ad Platonem; et est sensus 'quocumque modo Socrates agit, sic Plato agit' uel 'quocumque modo Socrates se habet ad Platonem, sic Iohannes se habet ad Robertum'. Iste autem terminus 'qualitercumque' uidetur mihi aequiualere isti termino 'quomodocumque'. Et sciendum est quod sicut aliquando accipimus istum terminum 'quicumque' sine habitudine ad relatiuum sequens, ita forte possumus facere de 'quantuscumque' et 'qualiscumque' et 'ubicumque', et caetera. Et tunc si Socrates diceretur quantuscumque uel qualiscumque, hoc significaret quod ipse esset omni quantitate quantus aut omni qualitate qualis; et apparet manifeste quid ibi distribueretur, quia 'quantitate' et 'qualitate'. Sed de 'qualislibet' aliqui dicunt quod debet exponi id est 'de qualibet specie qualitatis aliquam qualitatem habens'; et apparet tunc quid ibi distribuitur, quia hoc totum 'specie qualitatis'. SDD 4.3.7-2 Secundo modo, negatio negans distribuit omnem terminum communem sequentem eam qui ea remota non esset distributus et nihil distribuit quod praecedit eam. Dico "negatio negans" ad differentiam negationis infinitantis, quae non distribuit nisi terminum quem infinitat. Si ergo dicamus 'non homo est albus' et capiamus negationem negatiue, tunc distribuuntur 'homo' et 'albus', et hoc uerbum 'est' quantum ad tempus consignificatum per ipsum. Et est notandum quod ad istum modum distributionis reducitur distributio signorum uniuersalium negatiuarum. Quia signum uniuersale negatiuum nihil aliud est quam dictio implicans in se negationem cum signo particulari affirmatiuo. Idem enim ualent 'nullus' et 'non ullus', 'nihil' et 'non aliquid', 'neuter' et 'non alter', 'numquam' et 'non umquam', et sic de aliis; et ideo tale signum uirtute illius negationis distribuit omnem terminum sequentem qui non esset distributus remota illa negatione cum signo particulari implicita. Notandum est etiam quod si propositio sit hypothetica, negatio posita in prima categorica nihil operatur in secunda categorica nisi praeponatur toti propositioni ita quod intelligatur cadere super totam hypotheticam simul. Verbi gratia, dicendo 'homo non currit et equus est albus', isti termini 'equus' et 'albus' non distribuuntur. Sed si dicerem 'non homo currit et equus est albus', et negatio caderet super totam hypotheticam, sensus esset quod non est ita quod homo currit et equus est albus, et tunc in ipsa totum distribueretur, quia contradiceret isti copulatiuae 'homo currit et equus est albus', ideo ualeret istam disiunctiuam 'nullus homo currit uel nullus equus est albus', in qua totum est distributum. Sed tunc circa hoc oritur dubitatio de ista propositione 'Socrates non est ubi homo est', an iste terminus 'homo' distribuatur. Et ego dico quod illa propositio potest poni categorica, et est sensus 'Socrates non est ubi homo est' id est 'Socrates non est ens ubi homo est', et hoc totum 'ens ubi homo est' est praedicatum compositum ex determinabili et determinatione: hoc enim nomen 'ens' est tamquam determinabile et hoc totum 'ubi homo est' est tamquam eius determinatio, et tunc totum distribuitur, et conuerteretur propositio in istam 'nullum ens ubi homo est est Socrates'. Sed etiam ipsa potest poni hypothetica, et ualeret unam copulatiuam, sicut alias dictum fuit; ualeret enim istam 'Socrates non est alicubi et ibi homo est'; et tunc non distribueretur 'homo'. Deinde etiam dubitatur de ista 'animal quod non est homo est substantia' utrum distribuatur substantia. Et dicendum est quod non, quia illa negatio non est negans totalem propositionem, cuius praedicatum est 'substantia' et subiectum est hoc totum 'animal quod non est homo', et copula est illud uerbum 'est' positum in medio. Sed bene distribuitur 'homo', quia illius propositionis haec pars 'quod non est homo', licet non sit propositio, quia est pars propositionis, tamen habet similitudinem ad unam propositionem quantum ad suppositiones et distributiones terminorum. Taliter enim supponunt et appellant termini in oratione quae est pars propositionis et quae per se sumpta esset propositio qualiter supponerent et appellarent si esset propositio per se sumpta. SDD 4.3.7-3 Tertio modo, terminus communis distribuitur per negationem infinitantem ipsum, ut si dico 'animal est non homo', quia sequitur 'ergo animal est non Socrates', 'ergo animal est non Plato', et sic de aliis; similiter sequitur 'non homo est animal; ergo non Socrates est animal', 'ergo non Plato est animal', licet negatio sit infinitans. Circa istum modum dubitatur de ista 'nullus non homo currit' et de ista 'omnis non homo currit' quo modo se habeat 'homo'. Et ego dico quod in prima 'homo' non amplius distribuitur, quia negatio praecedens tollit distributionem negationis infinitantis; ideo non sequitur 'nullus non homo currit; ergo nullus non Socrates currit'. Sed tamen dicendum est quod ille terminus totalis infinitus, scilicet 'non homo' distribuitur; unde quocumque demonstrato quod non est homo sequitur 'nullus non homo currit; ergo hoc non currit'. Sed de ista 'omnis non homo currit' dicendum est similiter quod iste terminus 'non homo' distribuitur, sed iste terminus 'homo' non amplius distribuitur. Quia una regula solet poni "quidquid mobilitat immobilitatum immobilitat mobilitatum", id est quod habet naturam distribuendi terminum non distributum, ipsum remouet distributionem distributi. Modo ita est quod dicendo 'non homo' currit, ista dictio 'homo' est distributa et iste terminus 'non homo' non est distributus. Ideo apposito signo uniuersali, quod habet naturam distribuendi, 'homo' non amplius distribuitur et 'non homo' distribuitur, unde non sequitur 'omnis non homo currit; ergo omnis non Socrates currit'. SDD 4.3.7-4 Quarto modo, per comparationem distribuitur terminus communis sequens et terminans comparationem, tali modo quo nomen comparatiui gradus distribuit ablatiuum sequentem ipsum et terminantem comparationem, ut dicendo 'maior homine' 'homine' distribuitur. Et similiter idem nomen mediante ista dictione 'quam' distribuit nominatiuum sequentem terminantem comparationem, ut dicendo 'maior quam homo' 'homo' distribuitur. Similiter etiam in comparatione secundum nomen positiui gradus mediante hac dictione 'sicut' comparatiue sumpta distribuitur nominatiuus sequens terminans comparationem, ut si dicatur 'Socrates est ita magnus sicut aliquis equus', iste terminus 'equus', uel 'aliquis equus', distribuitur. Adhuc superlatiuus gradus habet modum distribuendi specialem; distribuit enim complexum ex substantiuo suo et relatiuo diuersitatis sibi apposito, quod patet per eius exponentes; dicitur enim ens primum quia est omni alio ente prius uel quia nullum aliud ens est prius eo, et homo fortissimus uel quia est omni alio homine fortior uel quia nullus alius homo est fortior eo. Breuiter circa istam partem notandum est quod si ablatiuus praecederet comparatiuum, ipse non distribueretur, ut si dico 'Socrates est homine fortior', 'homine' non distribuitur. Sed quid dicetur de ista 'equus est fortior omni homine'? utrum 'homine' distribuitur? Ego dico quod non, propter regulam dictam in parte praecedente, scilicet "quidquid mobilitat immobilitatum, immobilitat mobilitatum". Duplex enim est distributiuum super 'homine', scilicet 'fortior' et 'omni'; ideo unum aufert quod alterum faceret si esset solum. Unde istae aequiualent 'equus est fortior homine' et 'equus est omni homine fortior', et similiter istae 'equus est fortior omni homine' et 'equus est homine fortior'. Et si aliqua plura sint dicenda circa istam partem, illa dicentur in Sophismatibus. SDD 4.3.7-5 Quinto modo, fit distributio per multas dictiones implicantes in se uel in suis exponentibus negationes, sicut sunt nomina priuatiua et relatiua diuersitatis, aut ista uerba 'incipit' et 'desinit', aut istae dictiones 'sine', 'praeter', 'solus', et sic de multis aliis, de quibus in speciali erit dicendum in Sophismatibus. Circa istam particulam hoc solum noto quod si propositio in qua talia distributiua ponuntur indigeat propter eius obscuritatem exponi per alias propositiones uel aliam propositionem, terminus dici potest habere talem suppositionem aut tales suppositiones quam uel quas inuenitur habere in sua exponente uel in suis exponentibus. SDD 4.3.8-1 Similiter etiam multae sunt causae confusionis non distributiuae. Prima est quod signum uniuersale affirmatiuum confundit non distributiue terminum communem sequentem ipsum non immediate, ut in hac propositione 'omnis homo est animal' iste terminus 'animal' supponit confuse non distributiue; quod apparet quia non sequitur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est Socrates', ideo non supponit distributiue. Similiter non sequitur secundum propositionem disiunctiuam 'ergo omnis homo est hoc animal uel omnis homo est illud animal ...' et sic de aliis animalibus, quia antecedens est uerum et consequens falsum; ergo non supponit determinate, ergo supponit tertio modo, scilicet confuse tantum. Haec ultima pars huius capituli, quae est de causis confusionis non distributiuae, habet plures particulas, sicut praecedens, secundum plures regulas. De prima ergo regula, quae nunc posita est, dubitatur statim quo modo supponat 'animal' in ista propositione 'uidens omnem asinum est animal'; uidetur quod supponat confuse tantum, per praedictam regulam. Solutio: dicendum est quod supponit determinate, et non confuse. Ideo regulae apponendum est quod ille terminus communis sequens signum non immediate si debeat confundi per ipsum construatur cum aliquo termino confuso per illud signum. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus est currens': primo per istud signum 'cuiuslibet' confunditur distributiue iste terminus 'hominis', qui immediate sequitur; deinde confunditur non distributiue iste terminus 'asinus', qui construitur cum isto termino 'hominis' iam confuso, deinde etiam confunditur non distributiue hoc uerbum 'est' quantum ad tempus consignificatum, quia construitur cum isto termino 'asinus', et ultimo etiam iste terminus 'currens', qui construitur cum 'asinus' et cum 'est'. Sed cum dicebatur 'uidens omnem asinum est animal', iste terminus 'animal' non construebatur cum aliquo termino prius confuso, quia non construebatur cum 'asinum', qui prius confundebatur. Ita si dico 'asinus cuiuslibet hominis est currens', ibi nec confunditur hoc uerbum 'est' nec hoc praedicatum 'currens', quia neutrum habet conexionem in constructione grammaticali cum isto termino 'hominis' prius confuso. Sed tu dices "quid ergo dicam de ista 'omnem hominem asinus est uidens'? utrum 'asinus' confundatur?". Et ego dico quod sic: quia 'uidens' construitur cum 'hominem', quod primo confundebatur, et iterum 'asinus' et hoc uerbum 'est' construuntur cum 'uidens', ideo confunduntur non distributiue. Et propter hoc est regula uniuersalis quod si signum uniuersale praecedat totum residuum propositionis, ipsum distribuit aliquid et residuum confundit non distributiue si residuum habet conexionem cum distributo. Dubitatur etiam de ista 'quodlibet regis animal est equus', posito quod nullus rex habeat aliquod animal aliud ab equo (tunc enim propositio est uera), et quaeritur quo modo stent ibi 'regis' et 'animal' et 'equus'. Et ego dico quod hoc totum simul 'regis animal' distribuitur, ut prius dicebatur, sed neutra pars distribuitur, scilicet nec 'regis' nec 'animal', immo utraque tenetur confuse non distributiue. Non enim contingit descendere ad aliquod determinatum suppositum, quia si sub 'animal' descenderetur ad 'asinum' propositio esset falsa, et si sub 'rege' descenderetur ad unum regem qui perdidit omnia animalia sua, propositio etiam esset falsa. Et sic patet quod complexi distributi neutra pars distribuitur, sed tenetur confuse tantum. Deinde etiam est dubitatio de ista 'omnis materia et forma sunt compositum'. Et ego dico quod 'forma' supponit confuse tantum, quia nec contingit descendere ad aliquod suppositum nec ad omnia secundum propositionem disiunctiuam. Et sic esset de omni tali propositione, scilicet ubi subiectum copulatum tenetur collectiue. Sed si tenetur diuisiue, ut dicendo 'omnis homo et asinus currunt', tunc 'asinus' tenetur determinate, propter hoc quod talis, ut dicebatur, resoluenda est in hanc hypotheticam 'omnis homo currit et asinus currit', ubi 'asinus' supponit determinate. Sed de ista 'omnis homo uel asinus currit' dictum fuit quod uno modo potest intelligi quod distributio cadat solum super 'homo', et tunc iterum resoluenda est in hanc hypotheticam 'omnis homo currit uel asinus currit', ubi 'asinus' supponit determinate, ideo sic supponebat in prima. Alio modo potest intelligi quod distributio cadat super totum subiectum, et sic istud totum 'homo uel asinus' simul distribuitur pro omni eo quod est homo uel asinus; et quia omnis homo est homo uel asinus, et etiam omnis asinus est homo uel asinus, ideo distribuitur pro omni homine et pro omni asino, ideo totum tenetur distributiue, ut dictum est. SDD 4.3.8-2 Secundo modo, terminus communis confunditur non distributiue per duplex distributiuum antecedens ipsum quorum utrumque sine reliquo distribueret ipsum, ut si dico 'omnis non homo currit', uel etiam 'nullus non homo currit', iste terminus 'homo' tenetur confuse non distributiue. Ita si dico 'nullus homo est nullus homo' uel 'nullus homo est omnis homo', iste terminus 'homo' positus in praedicato tenetur confuse tantum. Ex ista regula apparet de relatiuis diuersitatis et de isto uerbo 'differt', quae ponuntur distribuere ablatiuos sequentes. Verbi gratia, si dico 'B differt ab homine', 'B est aliud' (uel 'diuersum') 'ab homine', iste terminus 'homine' distribuitur. Et ideo si praeponeretur negatio negans, tunc 'homine' remaneret confuse tantum, ut dicendo 'A non differt ab homine' uel 'A non est aliud ab homine'; et ita etiam si diceretur 'A differt ab omni homine', ibi 'homine' teneretur confuse tantum. Ita, si diceretur 'nullus homo omnem asinum uidet', 'asinum' teneretur confuse tantum, sed si diceretur 'omnis homo omnem asinum uidet', tunc 'asinum' distribueretur, quia licet praecedant duo signa distributiua, tamen regula non habet ibi locum, eo quod primum signum sine secundo non distribueret 'asinum'. Sed uidetur mihi quod ab ista regula debet excipi distributio quae est per comparationem. Verbi gratia, si dico quod equus est maior homine, ibi 'homine' distribuitur, et si appono signum, dicendo quod equus est maior omni homine, uerum est quod distributio aufertur, sed tamen non remanet confusio, immo 'homine' supponit determinate. Quod probo: quia contingit descendere ad supposita disiunctiue, secundum propositionem disiunctiuam. Verbi gratia, si dico 'equus est maior omni homine', oportet quod ille equus sit maior minimo homine, et tunc, supposito quod ille sit Socrates, erit uerum quod ille equus erit maior Socrate uel erit maior Platone, et sic de aliis. Si ergo quaeratur "cur tam uarie? quare magis in aliis tenet regula quam in istis?", ego dicam quod est eo quia excedens aliqua plura uel unum aliquorum plurium necesse est statim quod excedat minimum illorum, et si omnia excedat, oportet adhuc quod excedat maximum illorum; sed si omnis homo est animal, non oportet quod omnis homo sit minimum animal nec quod omnis homo sit maximum animal, et sic de aliis, sed hic unum et ille aliud. Iterum, a dicta regula debent excipi duae negationes simul positae similiter ad sequentia se habentes. Illae enim non faciunt nisi se inuicem destruere; ideo talis remanet suppositio terminorum sicut illis negationibus ablatis, ut 'non nullus homo currit' uel 'Socrates uidet non nullum hominem'; ibi 'homo' et 'hominem' supponunt determinate. SDD 4.3.8-3 Adhuc, tertio modo, ponuntur quaedam specialia confundentia sine distributione terminos communes sequentes, scilicet termini qui respondentur ad 'quotiens?', ut 'ter', 'quater', et caetera, ut 'hodie ter comedi panem'. Iterum, etiam dicitur quod copulatio ex terminis de praedicamentis quando et ubi habent potestatem sic confundendi, ut 'hodie et heri bibi uinum' uel etiam 'Parisius et Romae uenditur panis'. Istae confusiones, ut mihi uidetur, proueniunt ex hoc quia tales propositiones possunt resolui in copulatiuas quarum categoricae habent eundem terminum in praedicato, sed tamen quarum una categorica quantum ad illud eundem terminum uerificatur pro uno supposito et alia pro alio, ut 'ter comedi panem', quia una uice comedi panem, et alia uice comedi panem, et tertia uice comedi panem, licet alium prima, alium secunda et alium tertia. Similiter hodie et heri bibi uinum, quia hodie bibi uinum et heri bibi uinum, licet aliud et aliud; ita Parisius et Romae uenditur panis, quia Parisius uenditur panis et Romae uenditur panis, licet alius et alius. Ideo etiam si alibi similis modus inueniatur, ibi similis suppositio concedatur. Aliqui etiam uoluerunt dicere quod in exceptiua terminus communis supponit confuse tantum, ut quod in ista 'omnis homo praeter Socratem currit' iste terminus 'homo' supponit confuse tantum, quia non contingit descendere ad aliquod suppositum; non enim sequitur 'ergo Plato praeter Socratem currit', quia propositio esset inepta et incongrua. Sed ego dico quod 'homo' ibi distribuitur, non tamen simpliciter, sed per exceptionem restrictus ad homines alios a Socrate, ita quod hoc totum simul 'homo alius a Socrate' distribuitur. Quod patet sic: quia resoluitur propositio in istam hypotheticam 'Socrates non currit et omnis homo alius a Socrate currit', et tunc manifeste contingit descendere. SDD 4.3.8-4 Quarto modo, ista uerba 'scio', 'cognosco', 'intelligo' et multa alia, de quibus magis dictum est in Sophismatibus, et eorum participia confundunt sine distributione terminos sequentes terminantes transitum eorum. Ut si dico 'cognosco triangulum', non sequitur 'ergo cognosco isoscelem', uel 'cognosco isopleurum', et sic de aliis; ita etiam si debeo tibi equum, non sequitur 'ergo debeo tibi Brunellum', uel 'debeo tibi Fauellum', et sic de aliis. Apparet mihi quod iste modus confusionis ualde differt a modis prius dictis, quamuis utrobique uocetur 'confusio sine distributione'. Nam in prioribus modis, licet non contingeret descendere ad supposita secundum propositionem disiunctiuam, tamen contingebat secundum propositionem categoricam de disiuncto extremo. Verbi gratia, licet non sequatur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal uel omnis homo est illud animal ...' et sic de aliis, tamen bene sequitur 'omnis homo est animal; ergo omnis homo est hoc animal uel illud animal ...' et sic de aliis; hoc enim consequens est uerum, sicut antecedens, prout patet ex inductione. Sed in hoc modo confusionis nec licet descendere ad supposita secundum propositionem disiunctiuam nec secundum categoricam de disiuncto extremo. Cuius ratio est quia talia uerba faciunt terminos sequentes appellare suas rationes, secundum quas impositi sunt ad significandum. Verbi gratia, Aristoteles bene poneret differentiam inter istas propositiones 'uenientem cognosco' et 'cognosco uenientem'. Quia pono casum quod tu ualde bene cognoscas patrem tuum secundum illam rationem secundum quam dicitur pater tuus, sed non cognoscas eum secundum rationem secundum quam dicitur ueniens, quia licet ueniat, tamen nihil scis de uentura eius. Tunc in isto casu haec est falsa 'tu cognoscis uenientem', quia, propter appellationem, illa significat quod tu cognoscis uenientem secundum illum conceptum secundum quem dicitur ueniens, quod est falsum; unde non sequitur 'cognoscis patrem et ille est ueniens; ergo cognoscis uenientem'. Sed haec est uera 'uenientem cognoscis', quia sequitur si patrem cognoscis et ille est ueniens quod uenientem cognoscis, per syllogismum expositorium. Unde a parte ante terminus non sic appellat suam rationem sicut a parte post; ideo sub quacumque ratione Socratem cognoueris, si Socrates est homo et animal et pater et ueniens, sequitur quod hominem cognoscis et animal et patrem et uenientem. Et ex hoc patet iterum alia magna differentia inter istum modum confusionis et praecedentes. Quia in aliis modis confusionis non distributiuae non ualet consequentia a termino confuso ad determinatum nisi ablato confundente, quia non ualet consequentia 'omnis homo est animal; ergo animal est omnis homo'. In hac autem confusione ualet, ut 'cognosco triangulum; ergo triangulum cognosco', quia si cognosco triangulum, tunc ipsum cognosco secundum illam rationem secundum quam dicitur triangulus, ideo triangulum cognosco. Immo etiam licet triangulum cognoscerem secundum aliam rationem, adhuc sequeretur quod triangulum cognoscerem. Et etiam, e conuerso, in hoc modo confusionis non distributiuae non sequitur ex determinato confusum, ut in aliis; non enim sequitur 'triangulum cognosco; ergo cognosco triangulum', sed sequitur 'animal est omnis homo; ergo omnis homo est animal'. Adhuc inter dictos modos confusionis non distributiuae est maior differentia. Quia in isto modo confusionis ex termino confuso tantum sequitur ipse distributus mutato ordine secundum ante et post, quod non est ita in aliis modis. Sequitur enim 'cognosco triangulum; ergo omnem triangulum cognosco'. Quia si cognosco triangulum, tunc habeo conceptum a quo impositum est istud nomen 'triangulus' et illo conceptu omnem triangulum concipio indifferenter, quia non magis unum quam alium; ideo omnem triangulum cognosco. E conuerso autem non sequitur ex distributo non distributum; non enim sequitur 'omne triangulum cognosco; ergo cognosco triangulum', quia possibile est quod habeo omnis trianguli cognitionem secundum communem rationem figurae uel qualitatis uel entis non habendo rationem propriam trianguli; ideo non cognosco triangulum. Adhuc apparet quod si post illa uerba ille accusatiuus habeat signum uniuersale affirmatiuum immediate praecedens, tamen non tenetur distributiue sic quod contingat fieri descensus. Non enim sequitur 'cognosco omnem triangulum; ergo cognosco isoscelem', licet isosceles sit triangulus. Quia possum in mente habere generalem conceptum trianguli non habendo conceptus speciales nec indiuiduales, et tunc cognosco omnem triangulum et tamen non cognosco isoscelem uel isopleurum. Haec sint dicta de speciali condicione horum uerborum et de speciali modo confusionis accusatiuorum sequentium. Quae quidem omnino ex hoc prouenire uidentur quod illi accusatiui quodam modo uidentur participare suppositionem materialem. Quia appellant conceptus suos, licet non supponant pro eis; ideo non contingit descendere ad supposita aliorum conceptuum. Sic autem appellant illos conceptus quia intelligimus res secundum illos conceptus; non sic tamen, per conceptum, ignis calefacit aquam uel lapis tangit terram. Sicut autem dixi de accusatiuis sequentibus ista uerba actiua, ita dicerem de nominatiuis sequentibus uerba passiua, ut si dico 'a Socrate intelligitur omnis triangulus' non sequitur 'ergo ab eo intelligitur isosceles'. SDD 4.4: DE SUPPOSITIONIBUS ET ACCEPTIONIBUS TERMINORUM RELATIVORUM SDD 4.4.1 Considerato communiter de suppositionibus et acceptionibus terminorum in propositionibus, restat magna difficultas de suppositionibus et acceptionibus terminorum relatiuorum. Ideo nunc de illis erit in speciali determinandum. Hoc quartum capitulum huius tractatus est in speciali de suppositionibus terminorum relatiuorum. Et non accipitur hic 'terminus relatiuus' pro illis terminis quos dicimus esse de praedicamento ad aliquid, ut 'pater' 'filius', 'dominus' 'seruus', sed prout grammatici dicunt 'relatiuum', quia rei prius latae, siue dictae, recordatiuum, sicut sunt ista pronomina 'illud', 'ipsum', 'se', 'suum', et ista nomina 'aliud', 'idem', 'tantum', 'tale', et caetera. Hoc autem capitulum habet nouem partes principales. Prima pars proponit intentionem capituli, secunda distinguit et enumerat diuersitatem terminorum relatiuorum, tertia est una communis regula, pro quibus relatiuum refert suum antecedens, quarta est alia regula, quod relatiuum supponit sicut suum antecedens, quinta est in speciali de istis relatiuis 'idem', 'ipsum', sexta est de isto relatiuo 'se', septima est de isto relatiuo 'suus', octaua est de istis relatiuis 'tantum', 'tale' et huius modi, nona est de istis relatiuis 'aliud', 'diuersum'. Secunda incipit ibi "magna autem", tertia ibi "est autem", quarta ibi "alia regula", quinta ibi "nunc descendendum", sexta ibi "de isto autem", septima ibi "dicendum est", octaua ibi "de istis autem", nona ibi "relatiua diuersitatis". Prima pars est manifesta, nisi quod oportet notare quare ibi dicitur "de suppositionibus et acceptionibus". Hoc enim est quia acceptio termini pro aliquo in propositione est in plus quam suppositio termini pro aliquo. Dictum enim fuit prius quod proprie nihil dicitur supponere nisi subiectum uel praedicatum, propter quod obliquus non supponit, ut 'hominem' si dico 'Socrates est uidens hominem' (quia nulla res est hominem, sed tamen 'hominem' bene accipitur in propositione pro homine quem Socrates uidet), et potest in huius modi acceptione distribui, uel confundi sine distributione, uel sumi determinate, et etiam sumi personaliter aut materialiter. Verum est tamen quod aliquando sic large accipimus hoc nomen 'suppositio' quod synonyme se habet ad istud nomen 'acceptio'; et apparet quod non solum proprie, sed sic large, locuti sumus de suppositione in praecedente capitulo, et etiam loquemur in praesente. SDD 4.4.2 (1) Magna autem est diuersitas relatiuorum. Quaedam enim dicuntur relatiua substantiae; alia autem dicuntur relatiua aliorum praedicamentorum, ut 'tale', 'tantum' et huius modi. (2) Relatiuorum substantiae quaedam dicuntur relatiua identitatis, alia diuersitatis, ut 'aliud', 'diuersum'. (3) Relatiuorum autem identitatis quaedam dicuntur reciproca, ut 'se', alia non reciproca, ut 'illud', 'ipsum' et huius modi. In hac secunda parte ponuntur tres diuisiones relatiuorum. Et, quantum ad primam, sciendum est quod non dicitur relatiuum 'substantiae' ex eo quod oporteat antecedens eius esse terminum de praedicamento substantiae; immo aeque potest esse de alio praedicamento, ut 'album est paries et ipsum uidetur', 'albedo est in pariete et illa est color', 'bicubitum uidet se'. Sed dicitur relatiuum 'substantiae' quia non significat illud pro quo sumitur uel pro quo refert esse aliquale, uel aliquantum, uel alicubi, et sic de aliis praedicationibus accidentium, sed solum esse aliquid; relatiua autem accidentium significant esse aliquale, uel aliquantum, et caetera. De secunda diuisione apparet quod relatiuum identitatis accipitur pro eo pro quo suum antecedens sumebatur, et relatiuum diuersitatis non, sed pro alio. De tertia diuisione apparet quod 'se' significat reuersionem actus in illud a quo est, ut si dicimus quod Socrates amat se, uel amatur a se, uel est amator sui, uel acquirit sibi, hoc significat quod ille actus amoris uel acquisitionis est Socratis, tamquam eius qui amat, uel cui acquirit, uel etiam tamquam eius qui amatur; non est sic de aliis relatiuis. Aliae etiam possunt poni diuisiones, ut quod relatiua quandoque ponuntur in recto, quandoque in obliquo, ut 'illud' 'illius', 'ipsum' 'ipsius'; et sunt in hoc differentiae, sicut postea uidebitur. SDD 4.4.3 Est autem uniuersalis regula quod non oportet relatiuum diuersitatis supponere, uel stare, in propositione pro omni eo pro quo supponit, uel stat, suum antecedens. Immo terminus relatiuus solum refert suum antecedens pro illis eius suppositis pro quibus erat uerificatio categoricae in qua ponebatur antecedens; unde haec est falsa 'animal est homo et illud est asinus'. Statim ex hac regula apparet quod relatiuum non potest ampliari magis quam suum antecedens est ampliatum. Unde si dico 'homo currit et ille disputat', hoc relatiuum 'ille' non supponit nisi pro praesentibus, sicut nec 'homo'. Sed bene potest magis restringi, quia si dico 'homo currit et ille est albus', istud antecedens 'homo' pro omni homine indifferenter supponit, licet indefinite, sed hoc relatiuum 'ille' non sic pro omni homine supponit, sed solum pro illis pro quibus haec propositio 'homo currit' est uera; et si pro nullo esset uera, tunc relatiuum pro nullo supponeret; unde praedictae copulatiuae utraque pars esset falsa si nullus homo curreret, licet omnes homines essent albi. SDD 4.4.4 Alia regula, etiam communis, est quod relatiuum identitatis supponit, uel sumitur, in propositione sicut suum antecedens, scilicet materialiter si materialiter, et personaliter si personaliter, et distributiue si distributiue, et determinate si determinate, et confuse tantum si confuse tantum, excepto hoc quod per praecedentem regulam apparet excipiendum. Manifestum est quod hoc est excipiendum. Quia forte relatiuum pro nullo supponit, uel accipitur, in propositione, licet antecedens pro multis supponat, scilicet propositio antecedentis pro nullo est uera, ut si dico 'homo est lapis et ille currit'. Sed quaeritur "si dico 'speculum' est nomen et ipsum est trisyllabum', utrum 'ipsum' supponit materialiter, sicut 'speculum'?". Et uidetur quod non, quia non supponit pro se nec pro sibi simili in uoce. Dico quod supponit materialiter relatiue. Unde si supponeret pro se uel pro sibi simili in uoce, tunc bene supponeret materialiter, sed non relatiue. Sed quando supponit pro suo antecedenti uel pro sibi simili in uoce, tunc supponit materialiter relatiue; si enim supponeret personaliter, oporteret quod supponeret pro significatis ultimatis sui antecedentis. Dubitatur etiam "si ponamus quod tantum Socrates currit et quod ipse est albus et dicamus 'homo currit et ille est albus', utrum hoc relatiuum 'ille' supponit determinate et communiter, uel discrete et singulariter?". Et uidetur quod discrete, quia pro uno solo, scilicet Socrate. Sed oppositum uidetur, quia tunc non supponeret sicut suum antecedens. Dico quod supponit determinate, et non discrete; quia non ponitur in dicta propositione tamquam terminus discretus, sed tamquam terminus communis, innatus supponere pro pluribus, quia supponeret pro pluribus si plures homines currerent. Iterum, ego pono quod tantum duo homines currant, scilicet Socrates et Plato, et quod Socrates sit albus et Plato niger, et dicamus 'homo currit et omnis ille est albus'; tunc dubitatur quo modo 'ille' supponat, et utrum propositio sit uera. Et ego dico, sicut mihi uidetur, quod ibi est inepta aut frustra additio signi uniuersalis, aut etiam particularis, ad terminum relatiuum relatiue sumptum. Quia natura eius est quod sumatur sicut suum antecedens; ideo signum non est innatum mutare suam suppositionem, sicut nec negatio praecedens (ut si dico 'animal currit et nullus homo est illud', hoc relatiuum 'illud' non distribuitur, sed stat determinate, sicut suum antecedens). Sic ergo apparet incongruum et inconueniens dicere 'homo currit et omnis ille est albus', uel 'homo currit et aliquis ille est albus' (licet talia signa bene possint addi relatiuis diuersitatis aut relatiuis accidentium), quia non supponunt pro eisdem pro quibus supponunt sua antecedentia, sicut dicetur post. Et si quis uellet sustinere quod huius modi locutio est congrua et conueniens, tunc deberet dicere quod 'ille' distribuitur, et regula deberet intelligi ubi relatiuum accipitur simpliciter, sine additione signi. SDD 4.4.5 Nunc descendendum est magis specialiter ad diuersa relatiua. Et apparet de hac dictione 'ille', uel 'illud', quod non semper sumitur relatiue, immo aliquando demonstratiue, ut quando demonstrando hominem dico 'ille homo currit', et tunc non est ad propositum. Et aliquando accipitur antecedenter ad hoc relatiuum 'qui', uel 'quod', ut si dico 'ille homo currit qui prius disputabat'; et tunc 'ille' non accipitur nisi per modum signi particularis et 'qui' accipitur loco huius relatiui 'ille', notando copulationem; unde propositio resoluitur in hanc copulatiuam 'homo currit et ille prius disputabat'. Notandum est quod isti termini 'qui' et 'ille', uel 'quod' et 'illud', solent poni in eadem propositione, reddendo suppositum duobus uerbis, unus uni et alter alteri. Et hoc solet fieri duobus modis diuersis. Uno modo quod ambo isti termini praecedant tam primum uerbum quam secundum, ut dicendum 'ille qui dormit somniat'; aliquando autem unus illorum terminorum praecedit primum uerbum et alter praecedit secundum uerbum et sequitur primum, ut 'ille dormit qui somniat'. Et est inter illas propositiones talis differentia. Quia primo modo propositio est categorica cuius subiectum est aggregatum ex illis duobus terminis et primo uerbo; ut si dico 'ille qui dormit somniat', hoc totum 'ille qui dormit' est subiectum, compositum ex determinatione et determinabili; nam haec dictio 'ille' ponitur per modum determinabilis, uel saltem substantiuum subintellectum, quod exprimeretur si diceretur 'ille homo qui dormit somniat', et istud residuum 'qui dormit' ponitur tamquam determinatio; deinde istud uerbum 'somniat' ponitur pro copula et praedicato. Et in tali propositione iste terminus 'ille' non ponitur relatiue, sed antecedenter, et non ualet plus quam hoc nomen 'aliquid'. Sed in secundo modo propositio est hypothetica, et aequiualet uni copulatiuae, sicut dicebatur. Et aliquando iste terminus 'ille' praecedit et iste terminus 'qui' sequitur, ut 'ille dormit qui somniat', et aliquando e conuerso, ut 'qui dormit, ille somniat'. Et sunt propositiones aequiualentes, siue 'qui' praecedat, siue 'ille'; nam quicumque illorum terminorum praecedat, ille non tenetur relatiue. Notandum est etiam quod isti termini 'ille' et 'ipse' quando sumuntur relatiue aequiualent (et raro iste terminus 'ille' sumitur nisi relatiue). Et sic etiam saepe istum terminum 'idem' accipimus synonyme ad hoc relatiuum 'ille', ita quod aequiualet dicere 'animal currit et illud est homo' et dicere 'animal currit et idem est homo'. SDD 4.4.6 De isto autem relatiuo 'se' dicendum est quod illius est haec proprietas quod semper ponitur in eadem propositione categorica cum suo antecedente, ut 'Socrates diligit se'. Alia proprietas est quod si teneatur distributiue, non contingit descendere ad aliquod eius determinatum suppositum aliis remanentibus, sed oportet descendere sigillatim; non enim sequitur 'omnis homo diligit se; ergo omnis homo diligit Socratem', sed sequitur 'ergo Socrates diligit Socratem', et 'Plato Platonem', et sic de aliis. Contra primam proprietatem arguitur: quia si dico 'Socrates currit et ille diligit se', ibi 'Socrates' est antecedens, et non ponitur in eadem categorica cum isto relatiuo 'se'. Respondeo quod 'se' non immediate refertur ad 'Socratem', sed mediante isto relatiuo 'ille', quod est immediate antecedens ad 'se' et ponitur cum eo in eadem categorica. De secunda proprietate uidetur quod illa non sit proprie proprietas huius relatiui 'se', immo conuenit etiam aliis, scilicet huic relatiuo 'suus' et etiam huic relatiuo 'ipsius' posito loco huius relatiui 'suus'. Verbi gratia, si dico 'omnis homo uidet suum equum' uel 'omnis homo uidet ipsius equum', non sequitur 'ergo omnis homo uidet Socratis equum', sed 'Plato uidet Platonis equum', et sic de aliis. SDD 4.4.7 Dicendum est etiam de isto relatiuo 'suus'. De quo est ista regula quod non refert suum antecedens secundum eius resolutionem in recto, sed in genitiuo casu, ut si dico 'Socrates bibit et equum suum comedit', non sequitur 'Socrates comedit', sed sequitur 'ergo Socratis equus comedit'. Et ideo idem ualet hoc relatiuum 'suus' et hoc relatiuum 'ipsius', uel 'illius', ut idem ualet dicere 'Socrates equitat suum equum' et 'Socrates equitat ipsius equum'. Hic possumus notare quod 'suus' accipitur multipliciter. Primo enim notat possessionem, ut 'Socrates et asinus suus', et tunc refert suum antecedens per modum possidentis, et aliquando notat effectum, ut 'Aristoteles et libri sui', et tunc refert suum antecedens per modum efficientis; et quandoque apponitur substantiuo de praedicamento relationis, et tunc refert suum antecedens per modum habentis conuersam habitudinem, ut si dico 'Socrates et seruus suus', notatur quod Socrates sit dominus, et sic de aliis. SDD 4.4.8 De istis autem relatiuis 'tale' et 'tantum' manifestum est quod indigent antecedentibus de praedicamento qualitatis et quantitatis, ut 'Socrates est aliqualis', uel 'aliquantus', 'et talis', uel 'tantus', 'est Plato', uel etiam, in speciali, ut 'Socrates est albus', uel 'tricubitus', et 'talis', uel 'tantus', 'est Plato'. Et manifestum est quod non supponunt pro eisdem pro quibus supponunt sua antecedentia, sed sufficit quod supponant pro similibus uel aequalibus. Notandum est de habitudine istorum terminorum ad inuicem 'talis' et 'qualis' uel 'tantus' et 'quantus' sicut notatum fuit in quinta parte huius capituli de istis terminis 'qui' et 'ille'. Uterque enim quandoque ponitur antecedenter ad reliquum et reliquus relatiue ad ipsum, ut dicendo 'talis est Socrates qualis est Plato' uel dicendo 'qualis est Socrates, talis est Plato', et utraque propositio ualet idem quod haec copulatiua 'Socrates est qualis et Plato est talis'. Et etiam quandoque 'talis' et 'qualis' ponuntur in eadem categorica, ut dicendo 'talis qualis Plato est currit'; unde hoc totum 'talis qualis Plato est' est ibi subiectum. Et similiter dicas de 'tantus' et 'quantus', et similiter de 'quando' et 'tunc', uel etiam de 'ubi' et 'ibi', et etiam de 'taliter' et 'qualiter', et sic de aliis huius modi. SDD 4.4.9 (1) Relatiua diuersitatis solent poni 'aliud', 'alterum', 'differens', 'diuersum', et huius modi. Sed mihi apparet quod haec non sunt relatiua prout hic de relatiuis locuti sumus, sed sunt relatiua id est termini de praedicamento ad aliquid, sicut essent 'simile' et 'dissimile', 'aequale' et 'inaequale'. Et ita etiam est de hoc termino 'idem', nisi capiatur loco huius relatiui 'illud'; omne enim idem alicui est idem, et omne diuersum uel aliud est ad aliquid diuersum uel aliud. Tamen, quia huius modi nomina habent ultra alia nomina de praedicamento ad aliquid aliquas speciales difficultates, uolumus aliquid dicere de eis. (2) Et primo dico quod fundamentum huius relatiui 'idem' et terminus ad quem dicitur debent supponere uel teneri pro eodem, ut si dico 'Socrates est idem homini', tunc isti termini 'Socrates' et 'homo' supponunt pro eodem; sed fundamentum huius relatiui 'aliud', uel 'diuersum', uel 'differens', uel 'alterum', et terminus ad quem dicitur non debent stare et uerificari pro eodem, sed pro diuersis. (3) Secundo dico quod propositio in qua ponitur huius modi relatiuum, quod solet dici 'diuersitatis', indiget exponi per tres propositiones categoricas copulatas, scilicet duas affirmatiuas, in quibus praedicatur 'est' secundum adiacens de fundamento et termino illius relatiui, et tertiam, negatiuam, in qua negatur ille terminus de illo fundamento uel e conuerso, ut si dico 'B est aliud ab A' exponitur quod B est et A est et B non est A. In hac ultima parte huius capituli sunt tres clausulae. Prima dicit quo modo ista nomina 'aliud', 'alterum' et caetera debeant dici relatiua, et est manifesta. Unde si dico 'homo currit et aliud est album', non oportet quod iste terminus 'aliud' habeat iste terminus 'homo' pro antecedente, uel etiam pro fundamento aut pro termino. Immo hoc nomen 'aliud' est adiectiuum substantiuatum in neutro genere; ideo dicta propositio aequiualet isti 'homo currit et res alia est alba', et sic hoc nomen 'res' est fundamentum istius termini 'alia'. Sed non oportet quod 'aliud' dicatur ad hominem nisi apponatur 'aliud ab eo' uel 'aliud ab homine', sicut posset apponi 'aliud ab asino' uel 'aliud a capra'. Et est notandum quod istis terminis 'aliud', 'alterum', 'differens' et 'diuersum' dialectici et sophistae communiter utuntur tamquam synonymi. Ideo et sic loquimur de eis, licet aliquando restricte attribuantur eis diuersas intentiones, sicut in Porphyrio apparet de 'aliud' et 'alterum', et sicut in decimo Metaphysicae apparet de 'differens' et 'diuersum'. Et similiter intelligitur de hoc uerbo 'differt', quia ualet idem 'differt' et 'est differens'. Secunda clausula est una regula. Pro qua notandum est quod cum praedicta nomina sint adiectiua, indigent substantiuis regentibus ea; immo etiam si haec dictio 'aliud' sumatur substantiuata, tamen resoluenda est in substantiuum et adiectiuum, ut 'aliud' id est 'res alia'. Et illud substantiuum uoco in proposito 'fundamentum'; uoco autem terminum ablatiuum, uel datiuum uel accusatiuum quem regit talis dictio relatiua 'terminum ad quem dicitur'. Ut si dico 'homo est idem animali', uel 'idem ad animal', tunc 'homo' ponitur tamquam fundamentum et 'animali', uel 'animal', tamquam terminus; et si dico 'homo est alius ab lapide', uel 'aliud ad lapidem', tunc 'homo' est fundamentum et 'lapide', uel 'lapidem', est terminus. Et hoc notato regula est satis manifesta. Tertia clausula est alia regula, ex qua patet quod praedicta relatiua diuersitatis implicant in se quasdam negationes propter quas nomina sequentia tamquam termini illorum relatiuorum distribuuntur. Unde sequitur 'est aliud ab homine; ergo est aliud a Socrate', uel 'differt ab homine; ergo differt a Socrate'. Si tamen dicti termini praecedant dicta relatiua, tunc non distribuuntur ab eis; ut si dico 'ab homine Socrates differt', uel 'ab homine Socrates est alius', 'homine' non distribuitur, immo sequitur 'a Platone Socrates est alius. ergo ab homine Socrates est alius', quia 'homine' ibi stat determinate Sed dubitatur "si dico 'aliud ab homine est animal', utrum 'animal' distribuitur?". Et ego dico quod non. Quia negatio implicita in 'aliud' non est negans, sed se habet per modum infinitantis, et sic non cadit super copulam totalis propositionis, nec super praedicatum. Unde propositio est affirmatiua, licet implicet unam negatiuam, sicut ista est affirmatiua 'non homo est albus', quae tamen implicat istam negatiuam 'album non est homo'. Si quaeras "quo modo exponitur?", ego dico quod primo adiectiuum substantiuatum debet resolui ut 'aliud ab homine est animal' id est 'res alia ab homine est animal', et tunc exponitur quod 'res quae non est homo est animal', et apparet quod 'animal' stat ibi determinate. Immo si dico 'aliud animal ab homine currit', 'animal' non confunditur, quia tale relatiuum non habet naturam confundendi nisi terminum, et non fundamentum suum; ideo aequiualet dicere 'aliud animal ab homine currit' et 'animal aliud ab homine currit'. Et est simile sicut de terminis priuatiuis; si enim dico 'priuatus uisu est homo', 'uisu' distribuitur, sed non 'homo', quia exponitur id est 'res non habens uisum est homo', ita tamen quod haec dictio 'non' non teneatur negatiue, sed infinitanter. SDD 4.5: DE APPELLATIONIBUS SDD 4.5.1 Sequitur de appellationibus. Sunt autem terminorum aliqui appellatiui et aliqui non appellatiui. Termini enim substantiales recti aut termini omnino nihil connotantes ultra ea pro quibus supponunt non sunt appellatiui proprie. Sed omnis terminus connotans aliud ab eo pro quo supponit dicitur 'appellatiuus', et appellat illud quod connotat per modum adiacentis ei pro quo supponit, ut 'album' appellat albedinem tamquam adiacentem illi pro quo iste terminus 'album' innatus est supponere. Et haec iam dicta fuerunt in primo capitulo huius tractatus. Hoc quintum capitulum est de appellationibus, quod continet quattuor partes. Prima proponit intentionem capituli et repetit quaedam dicta in fine primi capituli huius tractatus, secunda est de differentia appellationis a parte subiecti et a parte praedicati, tertia est de differentia appellationis rei significatae uel consignificatae et rationis secundum quam est significatio, quarta est de appellationibu quorundam terminorum in speciali; secunda incipit ibi "terminus autem", terti ibi "magna est", quarta ibi "deinde in speciali". Prima pars est manifesta si bene considerantur ea quae dicta fuerunt in quarta parte primi capituli huius tractatus et in expositione illius quartae partis. SDD 4.5.2 (1) Terminus autem appellatiuus semper appellat formam suam, siue ponatur a parte subiecti, uel ante uerbum, siue a parte praedicati, uel post uerbum. (2) Sed differenter aliquando appellat eam ante et post quia post appellat formam suam praecise pro tempore uerbi, (3) sed ante si uerbum sit praesentis temporis et praedicatum non sit ampliatiuum, tunc appellat formam suam praecise pro praesenti tempore, (4) sed si uerbum fuerit alterius temporis uel si praedicatum fuerit ampliatiuum, tunc terminus ante uerbum appellat formam suam indifferenter, quasi disiunctiue, pro tempore praesenti et pro tempore uerbi, uel ad quod praedicatum ampliat si sit ampliatiuum. Ista secunda pars continet quattuor regulas in quattuor clausulis. Et propter omnes illas regulas oportet scire quid per 'formam' termini appellatiui debeamus intelligere in proposito. Dico ergo quod, ad placitum, per 'materiam' termini solemus intelligere illud pro quo terminus innatus est supponere. Unde sic loquitur Aristoteles de materia in quinto Metaphysicae, ubi dicit quod "unum numero dicuntur quorum materia est una", hoc est dictum quod de illis uerificatur hoc praedicatum 'unum in numero, quorum materia est una, id est quod res est eadem pro qua supponunt; sic enim uere dicimus quod 'homo' et 'animal' sunt unum numero. Sed per 'formam' termini solemus intelligere quidquid terminus appellat, siue illud sit accidens siue substantia, et siue sit materia siue forma, aut compositum ex materia et forma, aut ex multis aggregatum. Ut iste terminus 'diues' supponit pro homine, ideo 'homo' dicitur materia eius, et appellat domos et agros et pecunias, et alia quae ille possidet per modum adiacentium illi tamquam possidenti, ideo talia, ea ratione qua possidentur, dicuntur forma istius termini 'diues'. Sic ergo ego dico quod terminus appellatiuus in propositione positus appellat semper formam, id est illas res quas connotat, siue quarum ipse est appellatiuus, et appellat eas tamquam adiacentes, aut de praesenti aut de praeterito aut de futuro aut de possibili, illi rei pro qua ille terminus supponit uel pro qua terminus substantiuus et rectus cum quo construitur supponeret si esset subiectum uel praedicatum suppositionis. Verbi gratia, 'diabolus iustus currit': subiectum huius propositionis pro nullo supponit, et tamen hic terminus 'iustus' appellat iustitiam per modum adiacentis diabolo, pro quo supponeret iste terminus 'diabolus, si esset subiectum uel praedicatum propositionis; unde etiam propositio est falsa, quia subiectum pro nullo supponit, ex defectu adiacentiae rei appellatae. Secunda regula sic apparet: quia si ponamus quod in praesenti Socrates est albus et numquam in futuro erit albus, propositio est falsa dicens quod Socrates erit albus, quia 'albus' in dicta propositione non appellat albedinem pro tempore praesenti, sed solum pro futuro, et nos ponimus quod numquam in futuro Socrati adiacebit albedo, licet adiaceat in praesenti. Aliter autem esset si diceremus 'album erit Socrates', quia uera esset propositio si albedo nunc adiaceat ei qui est Socrates, quamuis numquam in futuro adiacebit ei, et uera etiam esset propositio si albedo nunc non adiaceat ei, sed in futuro adiacebit ei. Et per hoc etiam apparet quarta regula, scilicet quod terminus ante uerbum positus appellat formam suam, modo disiunctiuo, pro tempore praesenti et pro tempore uerbi, et ita etiam est si praedicatum fuerit praeteriti uel futuri temporis, licet uerbum sit praesentis temporis. Ut si dico 'homo albus est disputaturus', haec est uera siue albedo nunc adiaceat illi homini qui disputabit et numquam post adiacebit ei, siue nunc non adiaceat et post adiacebit. Sed contra secundam regulam obiicitur: quia si dicamus 'Socrates est disputaturus', iste terminus 'disputaturus' appellat actum disputandi pro tempore futuro, et non pro tempore praesenti, licet uerbum sit praesentis temporis. Respondeo quod iste terminus 'disputaturus', ex suo modo significandi, appellat futurum tempus una cum illo actu disputandi, nec huius modi appellatio potest ab eo auferri per coniunctionem eius cum uerbo alterius temporis. Sed tamen sic appellat illud tempus futurum respectu temporis connotati per uerbum. et non oportet quod sit futurum respectu temporis in quo formamus propositionem et quo in nostra locutione utimur tamquam praesenti nisi uerbum sit praesentis temporis; sed si uerbum sit praesentis temporis, tunc oportet quod illud futurum appellatum sit futurum respectu illius temporis praesentis. Verbi gratia, si dico 'Socrates est disputaturus', haec dictio 'disputaturus' appellat tempus quod in hoc praesenti tempore est futurum; sed si dico 'Aristoteles fuit generandus', iste terminus 'generandus' appellat tempus non quod est futurum, sed quod erat futurum in tempore connotato per hoc uerbum 'fuit', quod quidem tempus praecessit generationem Aristotelis. Et ita patet quod adhuc isti termini 'generandus' et 'disputaturus' appellant formas suas, scilicet tempus futurum, in dictis propositionibus pro tempore uerbi sic quod in tempore uerbi illud tempus sit uel fuerit futurum, et non quod illud tempus debeat esse praesens in tempore uerbi. Et ita si dico 'antichristus erit genitus', iste terminus 'genitus' appellat tempus praeteritum, non quod modo sit praeteritum, sed quod in tempore futuro erit praeteritum, scilicet in tempore designato per hoc uerbum 'erit'. Iterum, etiam notandum est quod illa secunda regula, et etiam tertia, sunt intelligendae de uerbis et copulis non ampliatiuis. Quia si uerbum uel copula fuerit ampliatiuum, ut hoc uerbum 'potest' uel copula in hac propositione 'nigrum possibile est esse album', tunc non est dicendum quod 'album' appellat suam formam praecise pro tempore praesenti, immo appellat eam indifferenter pro tempore ad quod est ampliatio. SDD 4.5.3 Magna autem est differentia quantum ad appellationes inter uerba significantia actus animae cognoscitiuae, sicut sunt ista uerba 'cognoscere', 'intelligere', 'significare', 'supponere' et huius modi, et inter alia uerba, cuius modi sunt 'secare', 'urere', 'mouere' et huius modi. Nam termini respectu illorum uerborum non significantium huius modi actus animae non appellant nisi res quas significant ultimate, uel consignificant, et non appellant rationes secundum quas significant. Termini autem respectu uerborum significantium huius modi actus animae si sequantur illa uerba et construantur cum eis tamquam terminantia transitum eorum appellant rationes secundum quas significant ea quae significant; si uero illi termini praecedant illa uerba, tunc non sic appellant illas rationes. Notandum est quod de ista materia locuti sumus plura in tractatu de Sophismatibus, in quarto capitulo, intitulato 'de Appellationibus'; etiam locuti sumus plura in ultima parte tertii capituli huius praesentis tractatus; ideo haec ibi requirantur. Propter quod nunc breuiter dico quod multum differt dicere 'cognosco uenientem' et 'uenientem cognosco'. Quia quantumcumque patrem tuum cognoscis secundum multas rationes, scilicet secundum quas dicitur 'homo', et 'animal', et 'pater', et 'magnus', si non cognoscas eum secundum illam rationem a qua sumitur hoc nomen 'ueniens', tunc posito quod de facto sit ueniens, ista propositio est falsa 'tu cognoscis uenientem', quia, propter appellationem rationis, sensus est quod tu illum cognoscis secundum illam rationem secundum quam dicitur ueniens; et tamen ista est uera 'tu uenientem cognoscis', quia non oportet ad eius ueritatem quod illum cognoscas secundum illam rationem, sed sufficit quod secundum aliam, quaecumque illa fuerit. Et ideo concluditur quod a parte post cum talibus uerbis non possumus inferre ex alio nomine alterum nomen, quantumcumque supponant pro eodem, nisi illa nomina sint synonyma, uel nisi ratio nominis consequentis includatur in ratione nominis antecedentis, tali modo quod impossibile sit rationem nominis antecedentis esse apud animam sine ratione nominis consequentis. Unde non sequitur 'cognosco omnem triangulum; ergo cognosco isoscelem'; sed bene sequitur 'ergo cognosco triangulum', quia ratio correspondens huic orationi 'omnis triangulus' non potest esse sine ratione correspondente huic nomini 'triangulus'. Sed a parte ante potest inferri ex uno nomine alterum posito quod supponant pro eodem, ut 'patrem tuum cognoscis et ille est ueniens; ergo uenientem cognoscis'. In propositionibus autem aliorum uerborum tam a parte ante quam a parte post potest inferri unum ex alio posito quod supponant pro eodem; sequitur enim 'lapis cadit super uenientem et ille ueniens est albus', uel 'pater tuus', 'ergo lapis cadit super album', uel 'super patrem tuum'. Tamen contra ista dicta occurrit una magna dubitatio, scilicet quia si praedicta essent uera, sequeretur quod impossibile esset te uidere hominem uel equum, quod apparet absurdum. Et consequentia manifesta est: quia ratio, seu conceptus, secundum quam imponitur iste terminus 'homo', uel 'equus', est ratio communis et uniuersalis; ideo te uidere hominem significaret quod illum uideres secundum conceptum uniuersalem, quod est impossibile, cum sensum non sentiat nisi singulariter. Propter istam dubitationem aliqui negant illas praedictas appellationes rationum, quae tamen non sunt negandae si Aristoteles et alii qui communiter loquuntur dicunt uerum. Nos enim diceremus quod primum principium non credidit Auerroes esse trinum et unum, et tamen primum principium credidit esse deum. Sed, a parte ante, oportet istam concedere 'trinum et unum Auerroes credidit esse deum', quod patet per syllogismum expositorium: quia primum principium credidit esse deum et illud primum principium est trinum et unum, ergo trinum et unum credidit esse deum'. Et apparet quod non ualet tale argumentum a parte post, scilicet sic 'primum principium credidit esse deum et ille deus est trinus et unus; ergo primum principium credidit esse trinum et unum'; apparet quod non sequitur, quia praemissae sunt uerae et conclusio falsa. Et nullus potest dicere quare magis ualeat a parte ante quam a parte post nisi propter appellationem rationis a parte post et non a parte ante. Et apparet mihi quod consimiliter loquitur Aristoteles, secundo Elenchorum; ipse enim negat istam consequentiam 'tu cognoscis Coriscum et ille Coriscus est ueniens; ergo tu cognoscis uenientem', et tamen, a parte ante, non potest negari ista consequentia 'Coriscum tu cognoscis et ille est ueniens; ergo uenientem cognoscis', quia est bonus syllogismus expositorius. Et nullus potest dicere quare haec sic se habeant nisi propter appellationem rationis a parte post et non a parte ante. Ideo respondendum est ad dubitationem. Et potest dici quod non est propria locutio et uera 'uideo hominem', sed talis propositio, prout esset uera, acciperetur loco talis propositionis 'uideo hunc hominem' uel loco talis 'hominem uideo'. Sic tamen consueuimus uti tali propositione impropria quia ex notitia uisiua singulari consurgit statim notitia intellectualis uniuersalis, unde statim uidendo hunc hominem intelligimus hominem; ideo uisu credimus iudicare hominem et animal, quod non est uerum. Iterum, notandum est quod, ultra praedicta, aliqui dicunt praedicatum sic appellare suam formam quod nulla propositio praeteriti temporis uel futuri sit uera nisi habuerit uel habebit propositionem de praesenti ueram si formetur remanente toto praedicato eodem, uel totaliter consimili, secundum omnem dispositionem, quod non oportet ita esse de subiecto. Et sic etiam propositionem de possibili dicunt non esse ueram nisi habeat correspondentem propositionem ueram de inesse saluato totaliter praedicato. Unde dicunt istam esse falsam et impossibilem 'ego legam cras', uel 'ego legi heri', quia haec est impossibilis 'ego lego cras', uel 'ego lego heri'. De hoc autem locutus fuit in Sophismatibus, in quarto capitulo, quod erat de appellationibus, et totum quod ibi positum fuit uideatur, quia pertinet ad complementum istius capituli. Verum est tamen, prout mihi uidetur, quod illud corrigendum est quod ego dixi quantum ad sextum sophisma, scilicet quod ego uidi Petrum et Robertum, uel etiam quod ego uidebo uel possum uidere omne astrum. Nam istae propositiones forte non sunt concedendae, propter appellationem rationis, eo quod uidere significat actum animae cognoscitiuae. Ideo loco illarum propositionum, ego pono alias, quae ualent ad illud pro quo illae positae sunt, scilicet loco istius propositionis 'uidi Petrum et Robertum' ego pono istam propositionem 'in hac domo fuerunt Iohannes et Robertus', quam propositionem puto esse ueram si unus in ea fuit uno tempore et alter alio, licet numquam ibi fuerint simul; similiter loco istius propositionis 'uideo omne astrum', uel 'possum uidere omne astrum', ego pono istam 'sol erit', uel 'potest esse', in quolibet duodecim signorum zodiaci', quam puto esse concedendam. Et non puto fuisse inconuenienter dictum illud quod ibi fuit dictum, quia non quaeritur exemplorum uerificatio, ut dicitur primo Priorum, sed nunc dixi corrigendum esse si exemplorum uolumus quaerere uerificationem, sicut forte quaerendum est in sophistria. SDD 4.5.4 (1) Deinde in speciali dicendum est de quibusdam nominibus. Et primo dico quod terminus substantiuus obliquus appellat illud pro quo rectus suus supponeret per modum adiacentis ei pro quo rectus regens ipsum supponit. (2) Isti autem termini 'meus' et 'tuus' appellant me et te tamquam adiacentes eis pro quibus sua substantiua supponunt, et sic etiam 'noster' et 'uester' appellant 'nos' et 'uos'; (3) et iste terminus 'suus' appellat illud pro quo suum antecedens supponit per modum adiacentis ei pro quo substantiuum dicti termini 'suus' supponit. (4) Et diuersificantur adiacentiae proportionaliter sicut dictum fuit, in septima parte praecedentis capituli, de 'suus'. Haec ultima pars huius capituli habet quattuor clausulas; tres primae sunt in speciali de diuersis terminis et quarta est una communis regula. Prima clausula est de terminis obliquis. Cum enim illi termini non sint subiecta uel praedicata propositionum, ipsi proprie non habent supponere; ideo appellant res quas significant, tam illas quas recti sui appellarent, si illi recti sint appellatiui, quam illas pro quibus supponerent. Et dantur exempla tam de ista prima clausula quam de quarta, prout applicanda est terminis primae. Nam si dico 'asinus Socratis', iste terminus 'Socratis' appellat Socratem tamquam asino adiacentem per modum possessoris, et si dico 'iste est liber Aristotelis', iste terminus 'Aristotelis' appellat Aristotelem tamquam huic libro adiacentem per modum factoris, scilicet qui fecit eum uel qui fecit primum ad cuius exemplar alii similes postea facti sunt; et si dico 'Socrates est pater Platonis', iste terminus 'Platonis' appellat Platonem tamquam adiacentem Socrati per modum filii; et similiter si dico 'Socrates uidet Platonem', iste terminus 'Platonem' appellat Platonem tamquam adiacentem Socrati uidenti per modum uisi, et sic de aliis. Eodem modo dico de secunda clausula. Si dico 'asinus meus', iste terminus 'meus' appellat me tamquam adiacentem asino ut possessorem, et si dico 'pater meus', iste terminus 'meus' appellat me ut filium; et ita proportionaliter de 'tuo', 'nostro' et 'uestro'. Et sic etiam potest exemplificari de tertia clausula, prout uideri potest ubi quarta clausula remittit. SDD 4.6: DE AMPLIATIONIBUS ET RESTRICTIONIBUS SDD 4.6.1 (1l) Ultimo aliqua dicenda sunt de ampliationibus et restrictionibus suppositionum et appellationum. Et oportet primo uidere statum secundum quem terminus nec dicitur ampliatus nec restrictus, respectu cuius status aliquando dicitur ampliatio, aliquando restrictio. (2) Status ergo ille potest assignari quando terminus praecise supponit uel appellat pro omnibus suis significatis praesentis temporis; ut si dico 'homo currit' uel 'omnis homo currit', 'homo' supponit indifferenter pro omnibus hominibus qui in praesenti tempore sunt, et non pro aliis. Hoc ultimum capitulum intitulatur "de Ampliationibus et Restrictionibus". Et continet sex partes: prima assignat statum respectu cuius dicitur ampliatio uel restrictio, secunda agit de ampliatione ultra statum, tertia de restrictione citra statum, quarta de alienatione status, quinta de alienatione suppositionis uel appellationis, et sexta de totali remotione suppositionis. Secunda incipit ibi "sciendum est", tertia ibi "terminus autem", quarta ibi "quandoque autem", quinta ibi "suppositio autem", sexta ibi "et aliquando". Prima pars habet duas clausulas, quarum prima proponit intentionem capituli et a quo incipiendum est, et ipsa est clara. Secunda assignat statum, quae etiam est satis manifesta. Et si aliqui alium statum assignant, non est cura, sed dicatur consequenter. SDD 4.6.2 (1) Sciendum est ergo quod terminus ultra statum ampliatur multipliciter. Primo si ponatur in sua categorica ante uerbum praeteriti temporis ampliatur ad standum pro praeteritis, siue in supponendo siue in appellando, una cum praesentibus; ut si dico 'homo cucurrit', iste terminus 'homo' supponit indifferenter pro omnibus hominibus qui sunt et qui fuerunt. (2) Secundo modo, proportionaliter, terminus positus ante uerbum futuri temporis ampliatur ad standum pro futuris. (3) Tertio, terminus positus ante hoc uerbum 'potest' uel ante copulam propositionis diuisae de possibili ampliatur ad standum pro possibilibus, licet non sint uel fuerint; unde haec est uera 'Mons Aureus potest esse tantus quantus est Mons Ventosus'. (4) Quarto, idem est dicendum de termino posito ante copulam propositionis diuisae de necessario, quia talis aequipollet uni de possibili. (5) Quinto, terminus ampliatur ad praeterita, futura et possibilia si construatur cum uerbo significante actum animae intellectiuae, siue a parte ante siue a parte post; unde haec est uera 'hominem intelligo' si Aristotelem uel antichristum intelligo, et haec etiam est uera 'intelligo rosam', licet nulla sit rosa. (6) Sexto, nomina uerbalia uel participia a praedictis uerbis descendentia, si fiant praedicata propositionum, ampliant subiecta sicut et praedicta uerba; ideo aliquid est generabile uel corruptibile, genitum uel corruptum, opinabile uel opinatum, quod non est. Ista secunda pars continet sex regulas ampliationum, et illae omnes sunt satis manifestae. Ex quibus sequitur quod tales propositiones exponuntur per propositiones de disiuncto subiecto, ut 'A curret' id est 'quod est uel erit A curret', similiter 'A est mortuum' id est 'quod est uel fuit A est mortuum', similiter 'A potest currere' id est 'quod est uel potest esse A potest currere', similiter 'creans de necessitate est deus' id est 'quod est uel potest esse creans de necessitate est deus', similiter 'A intelligitur' id est 'quod est uel fuit uel potest esse A intelligitur'. Ideo etiam tales propositiones indigent conuerti in propositiones de praedicato disiuncto, ut 'homo est mortuus; ergo mortuum est uel fuit homo', 'Socrates est disputaturus; ergo disputaturum est uel erit Socrates', 'Socrates potest esse albus; ergo album est uel potest esse Socrates' (et etiam sufficeret dicere 'ergo album potest esse Socrates', quia omne quod est potest esse), 'creans de necessitate est deus; ergo quod de necessitate est deus est uel potest esse creans', uel sic 'ergo deus potest esse creans' (sicut enim uniuersalis affirmatiua non conuertitur in uniuersalem, sed in particularem, ita nec illa de necessario in aliam de necessario, sed de possibili, quia necessarium ad possibile est sicut uniuersale ad particulare), similiter 'Mons Aureus intelligitur; ergo quod intelligitur est, fuit uel potest esse Mons Aureus'. Similiter etiam dicitur quod praedicta nomina uel participia, si sint adiectiue sumpta, ampliant dicto modo substantiua quibus apponuntur et subiecta de quibus coniunctum ex huius modi adiectiuo et substantiuo praedicatur. Unde haec conceditur 'Aristoteles est homo mortuus', licet Aristoteles non sit homo: ita etiam haec conceditur 'equus est equus mortuus', sed haec negatur 'equus mortuus est equus'. SDD 4.6.3 (1) Terminus autem citra statum restringitur multis modis. Primo modo per determinationem sibi appositam conuenientem sibi, sed non pro omnibus suppositis; ut 'homo albus currit': 'homo' iam non sumitur pro omnibus hominibus praesentibus, sed pro albis solum, uel etiam 'asinus Socratis currit': 'asinus' non sumitur pro omnibus asinis, sed solum pro illis qui sunt Socratis. (2) Secundo modo, etiam restringitur adiectiuum per suum substantiuum si conueniat aliquibus quibus non conuenit substantiuum; ut 'homo albus currit': iste terminus 'albus' iam non sumitur pro omnibus albis, sed solum pro illis quae sunt homines. Ista tertia pars continet duas regulas manifestas. Circa quas etiam notandum est quod si suppositio termini sit ampliata ad futura, praeterita uel possibilia, tamen hae duae regulae tenent ad restringendum illam ampliationem quantum ad supposita. Ut si dico 'omnis homo albus erit bonus', iste terminus 'homo' bene tenetur tam pro praesentibus quam pro futuris, non tamen pro omnibus, sed solum pro illis qui sunt uel erunt albi, nec iste terminus 'albus' pro omnibus albis, sed solum pro illis quae sunt uel erunt homines. SDD 4.6.4 Quandoque autem status praedictus termini non remanet, nec ampliatur nec restringitur, sed alienatur, ita quod terminus non amplius supponit, uel tenetur, pro praesentibus pro quibus supponeret, uel teneretur, in statu, sed solum pro futuris uel praeteritis, nisi contingat quod illa futura uel praeterita sint praesentia; et sic supponunt uel appellant termini sequentia uerba praeteriti uel futuri temporis. Ista quarta pars est manifesta si ponantur exempla. Nam si ego dico 'equus fuit albus', tunc iste terminus 'albus' pro nullo supponit nisi in praeterito fuerit albus, ita quod si ponamus omnes equos in hoc praesenti esse albos et quod numquam in praeterito aliquis equus fuerit albus, tunc iste terminus 'albus' pro nullo equo supponit, immo etiam pro nullo supponeret nisi in praeterito aliquid fuisset album quamuis in praesenti omnia essent alba; tamen bene uerum est quod si iste equus, qui est praesens, etiam fuit in praeterito et fuit albus, tunc istud praedicatum 'albus' bene supponit pro eo, sed non ea ratione qua est uel est albus, sed ea ratione qua in praeterito fuit et fuit albus. Et sic, suo modo, de futuro. Et similiter in dicta propositione iste terminus 'albus' non appellat albedinem tamquam adiacentem nisi ei quod fuit; et si adhuc adiaceat ei quod est, hoc accidit quantum ad ueritatem propositionis. Unde si Socrates heri erat albus, haec propositio 'Socrates fuit albus' est uera, non quia albedo nunc adiaceat ei, sed solum quia ei adiacebat. Quod non est ita a parte subiecti; quia si dico 'album erit Socrates', posito quod Socrates erit albus, propositio est uera si albedo nunc adiaceat Socrati, licet numquam in posterum adiacebit ei. SDD 4.6.5 Suppositio etiam uel appellatio aliquando alienatur, ita quod terminus non amplius tenetur pro suis significatis, sed pro aliis. Et hoc fit per negationem infinitantem; ut si dico, 'homo est non asinus', iste terminus 'asinus' prohibetur stare pro asinis et cogitur cum negatione ad standum pro omnibus aliis indifferenter. Ita si dico 'homo non albus currit', iste terminus 'albus' non appellat albedinem tamquam homini adiacentem, immo tamquam ei non adiacentem. Ista quinta pars etiam est satis explanata. Haec enim est condicio negationis infinitantis ut faciat terminum teneri pro quibus sine ea non teneretur et non teneri pro quibus sine ea teneretur. SDD 4.6.6 Et aliquando etiam tota termini suppositio remouetur, et hoc fit dupliciter. Uno modo per complexionem indistantem positiuam termini ad terminum, in subiecto uel in praedicato, quorum terminorum unus non conuenit alteri; ut dicendo 'homo hinnibilis currit', subiectum pro nullo supponit. Alio modo per huius modi complexionem priuatiuam terminorum quorum unus de necessitate conuenit alteri; ut dicendo 'homo non risibilis currit', subiectum pro nullo supponit. Haec ultima pars est etiam manifesta. Tamen sciendum est quod in ista propositione 'homo hinnibilis currit', ista nomina 'homo' et 'hinnibilis' sumuntur significatiue, quia utrumque nobis constituit conceptum suorum ultimatorum significatorum, ita quod utroque remoto reliquus supponeret pro suis significatis ultimatis. Sed 'hinnibile' prohibet suppositionem pro hominibus, quia nullus homo est hinnibilis, et 'homo' prohibet suppositionem pro hinnibilibus, quia nullum hinnibile est homo. ====================================================================== SDD 5: DE SYLLOGISMIS SDD 5.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS SDD 5.1.1 (1) Sequitur tractatus de syllogismus, in quo sunt aliqua communia praemittenda. (2) Propositio categorica est oratio affirmatiua alicuius de aliquo uel negatiua alicuius ab aliquo. (3) Terminus est in quem resoluitur propositio, ut in subiectum et praedicatum. Iste quintus tractatus est de syllogismis, qui continebit decem capitula. Primum praemittit quaedam communia, secundum distinguit et enumerat modos trium figurarum, tertium est in speciali de prima figura, quartum de secunda, quintum de tertia, sextum est de syllogismis ex modalibus non mixtis, septimum est de mixtionibus, octauum est de syllogismis ex obliquis, nonum est de syllogismis ex terminis infinitis, decimum est de potestatibus syllogismorum. Primum capitulum habet octo partes. Prima pars describit et diuidit propositionem categoricam et describit terminum, secunda describit dici de omni et dici de nullo, tertia describit syllogismum, quarta distinguit propositiones ex quibus componitur syllogismus, quinta describit terminos ex quibus componuntur propositiones syllogismi, sexta describit figuram syllogisticam et distinguit figuras, septima describit modum syllogisticum, octaua ponit quasdam communes regulas. Secunda incipit ibi "dici de omni", tertia ibi "syllogismus est", quarta ibi "omnis syllogismus", quinta ibi "ex tribus autem", sexta ibi "ad syllogismum", septima ibi "modus est", octaua ibi "unde tales". Prima pars continet tres clausulas. Prima proponit intentionem huius tractatus et intentionem specialem huius capituli. Secunda diuidit uel describit propositionem categoricam, quia intentio est nunc agere de syllogismis constitutis ex propositionibus categoricis. Est autem illa diuisio propositionis secundum qualitatem, sicut alias dictum est, quia quaedam est affirmatiua alicuius de aliquo, scilicet quia praedicatum affirmatur de subiecto, et alia negatiua alicuius ab aliquo, quia praedicatum designatur remoueri a subiecto. Tertia clausula describit terminum propositionis categoricae, notando quod duo sunt termini propositionis categoricae, scilicet subiectum et praedicatum. Unde dicit Aristoteles "terminus est in quem resoluitur propositio, ut subiectum et praedicatum". Quamuis enim tres sint partes principales propositionis categoricae, scilicet subiectum, praedicatum et copula, tamen copula non debet proprie dici terminus propositionis, quia est medium inter subiectum et praedicatum; modo terminus debet esse extremum rei terminatae, et non medium. Et notandum est quod quamuis subiectum et praedicatum sint saepe complexum ex multis dictionibus, ut 'equus Socratis currit uelociter', tamen nos ponimus hic, sicut Aristoteles, totale subiectum et totale praedicatum esse terminos propositionis, quia in distinctione trium figurarum et modorum suorum nos, ut Aristoteles, hic non intendimus de ampliori resolutione propositionis quam in subiectum, praedicatum et copulam. SDD 5.1.2 Dici de omni est quando nihil est sumere sub subiecto de quo non dicatur praedicatum, ut 'omnis homo currit'. Dici de nullo est quando nihil est sumere sub subiecto a quo non remoueatur praedicatum, ut 'nullus homo currit'. Ista secunda pars est manifesta, intelligendo quod in propositione uniuersali affirmatiua praedicatum intelligitur dici de subiecto de omni, sic quod ad eius ueritatem requiritur quod illud praedicatum sit uerum de illo subiecto ratione omnium suorum suppositorum; ideo oportet quod de quocumque termino illud subiectum uere affirmatur, de illo etiam praedicatum uere affirmetur. Et in uirtute illius dici de omni, sine alia probatione, sunt euidentes, quantum ad consequentiam, syllogismi affirmatiui primae figurae directe concludentes. Quia in maiori propositione praedicatum dicitur de omni de subiecto et in minori illud subiectum ponitur dici de alio termino; ergo oportet quod de illo termino uere dicatur primum praedicatum si maior et minor erant uerae. Ita etiam in propositione uniuersali negatiua praedicatum intelligitur dici de subiecto de nullo, id est intelligitur negari de subiecto ratione omnium suorum suppositorum; ideo oportet illud praedicatum uere negari de omni termino de quo illud subiectum uere affirmatur. Et in uirtute illius dici de nullo habent euidentiam syllogismi negatiui primae figurae directe concludentes. Sed tunc dubitatur utrum in hac propositione 'omne animal est lapis' sit dici de omni. Et ego dico quod non est ibi uere dici de omni, sed false. Tamen significatiue est ibi dici de omni, tali modo quod propositio significat quod necesse esset si talis esset uera quod praedicatum uere posset affirmari de quolibet supposito subiecti; et hoc sufficit ad consequentiam syllogisticam, quia non oportet ad hoc quod consequentia sit bona quod antecedens sit uerum, sed sufficit quod necesse sit in omni tali forma si antecedens sit uerum quod consequens sit uerum. SDD 5.1.3 Syllogismus est oratio in qua quibusdam positis necesse est aliud accidere per ea quae posita sunt, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'; hoc totum est una oratio in qua quibusdam positis, scilicet duabus praemissis, necesse est aliud accidere, id est sequi, scilicet conclusionem. Contra hanc syllogismi definitionem solent fieri multae obiectiones. Primo enim syllogismus uidetur esse plures orationes; ideo non est oratio, sicut nec plures homines sunt homo. Et si est oratio, quaeritur utrum sit enuntiatiua, et utrum categorica uel hypothetica, et si hypothetica, in qua specie hypotheticarum. Item, hoc implicat contradictionem "necesse est aliud accidere", quia accidentia non sunt necessaria, ut dicitur primo Posteriorum. Item, haec definitio conuenit aliis quam syllogismis, quia conuenit inductioni et consequentiae ab exponentibus ad expositam. Respondeo quod licet syllogismus sit compositus ex pluribus orationibus, tamen est una propositio hypothetica, coniungens conclusionem praemissis per hanc coniunctionem 'ergo'. Et potest reduci ad speciem propositionum condicionalium, quia sicut condicionalis est una consequentia, ita et syllogismus; unde syllogismus posset formari per modum unius condicionalis sic 'si omne animal est substantia et omnis homo est animal, omnis homo est substantia'. Tamen syllogismus proprie addit super condicionalem, quia syllogismus ponit assertiue praemissas, condicionalis autem non asserit eas. Ideo non esset inconueniens ponere syllogismos de una specie hypotheticarum alia ab illis quas prius auctor enumerauit; et illa species posset describi, quantum ad quid nominis, per hanc orationem 'consequentia consequentis et antecedentis assertiua', et posset hoc nomen 'B' imponi aeque significans dictae orationi. Ad aliam obiectionem dico quod debet exponi 'accidere' id est 'sequi'. Et dico "necesse est sequi" non quia necesse sit inferre conclusionem, quia possem eam dimittere non inferendo eam; sed dico "necesse est sequi" id est quod si conclusio inferatur, consequentia est necessaria. Ad aliam dico quod inductio non est consequentia necessaria gratia formae nisi reducta fuerit ad syllogismum, sicut debet uideri secundo Priorum. De consequentia autem quae est ab exponentibus ad expositam dico quod si illa sit consequentia formalis, tamen non infertur aliud a praemissis nisi secundum uocem, et non secundum intentionem. Quia sic exponere non est nisi explanare quid nominis; modo definitio dicens praecise quid nominis et ipsum nomen sic definitum debent apud animam habere omnino eandem intentionem correspondentem. Et ita etiam est de propositione indigente exponentibus propter syncategoremata, quia ipsa et illae exponentes debent omnino habere eandem intentionem correspondentem apud animam. Modo ergo dicebatur "necesse est aliud accidere", id est quod conclusio debet esse alia a praemissis et ab unaquaque earum, non solum secundum uocem, immo etiam secundum intentionem. Dicitur etiam "in qua quibusdam positis", id est non solum terminis, sed quibusdam propositionibus, scilicet praemissis, et hoc dicitur ad excludendum enthymemata, uel etiam consequentias per conuersionem aut subalternationem aut aequipollentiam, aut huius modi. SDD 5.1.4 Omnis autem syllogismus constat ex tribus terminis et duabus propositionibus, scilicet praemissis, et tertia quae infertur, quarum prima uocatur 'maior', secunda 'minor' et tertia 'conclusio'. Notandum est quod merito in prima figura, quantum ad modos directe concludentes, prima propositio uocatur 'maior' et secunda 'minor'. Quia oportet primam propositionem esse uniuersalem et secundam contingit esse particularem, et ita etiam est in secunda figura. Sed in tertia figura non attenditur maioritas nisi ex primitate; apparet enim quod Disamis et Bocardo habent primam particularem, quae tamen, ad placitum, uocata est 'maior'. SDD 5.1.5 Ex tribus autem terminis non possunt fieri duae propositiones praemissae nisi unus illorum sumatur bis, scilicet in utraque praemissa semel. Illorum ergo trium terminorum ille qui ponitur in utraque praemissa uocatur 'medium', et ille qui cum medio ponitur in maiori propositione uocatur 'maior extremitas', et ille qui ponitur in minori propositione cum medio uocatur 'minor extremitas'. Ista pars est per se manifesta, quia solum exponit quid nominis. Et sciendum est quod conclusio componitur ex illis duabus extremitatibus; unde propter conexionem extremitatum cum medio in praemissis infertur conexio extremitatum inter se in conclusione. SDD 5.1.6 Ad syllogismum autem duo requiruntur, scilicet figura et modus. Figura est ordinatio trium terminorum in duabus praemissis secundum subiectionem et praedicationem. Et sunt tres figurae, secundum quod tribus modis ordinantur; nam si medium subiiciatur in una praemissa et praedicetur in alia, tunc est prima figura, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'; si autem medium praedicetur in utraque praemissa, tunc est secunda figura, ut 'nullus lapis est animal, omnis homo est animal; ergo nullus homo est lapis'; et si medium subiiciatur in utraque praemissa, tunc est tertia figura, ut 'omnis homo est animal, omnis homo est substantia; ergo quaedam substantia est animal'. Notandum est quod prima dictarum ordinationum, scilicet quando medium subiicitur in una praemissa et praedicatur in alia potest diuidi in duas ordinationes. Quia uel subiicitur in maiori et praedicatur in minori, et sic ponitur esse prima figura, uel, e conuerso, medium praedicatur in maiori et subiicitur in minori, et tunc apparet quod deberet esse quarta figura. Ideo dubitatur quare auctor iste et Aristoteles non posuerunt quartam figuram. Et ad hoc ego respondeo quod illa posset poni, sed Aristoteles non curauit de ea tractare quia non differret a prima nisi secundum transpositionem praemissarum et inferretur eadem conclusio in hac et in illa, sed tamen illa eadem conclusio quae esset directa in prima figura esset indirecta in quarta, et e conuerso. Verbi gratia, sequitur in prima figura 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A', et ita sequitur in quarta figura 'omne C est B, omne B est A; ergo omne C est A'. Et sic apparet quod non oportet amplius determinare de ista quarta figura, quia quot sunt modi directe concludentes in prima figura, tot sunt modi concludentes indirecte in quarta, non differentes ab illis de prima nisi secundum transpositionem praemissarum, et ita etiam quot sunt modi in prima figura concludentes indirecte, tot sunt modi in quarta concludentes directe, non differentes ab illis de prima nisi secundum transpositionem praemissarum; ideo omnes modi de quarta figura statim reducerentur ad illos de prima per solam transpositionem praemissarum. SDD 5.1.7 Modus est ordinatio duarum praemissarum in debita quantitate et qualitate ad inferendum de necessitate conclusionem. Notandum est quod si haec descriptio modi syllogistici sit bona, constat quod Barbara et Baralipton non debent reputari diuersi modi, quia in eis est eadem ordinatio praemissarum in quantitate et qualitate, licet sint diuersae conclusiones. Et puto quod ista fuit intentio Aristotelis in secundo Priorum, ubi assignans potestates syllogismorum dixit eundem syllogismum, id est eundem modum syllogisticum, posse plura concludere, ut quod primus modus primae figurae, qui est ex duabus praemissis uniuersalibus affirmatiuis, potest concludere uniuersalem affirmatiuam directe et particularem affirmatiuam indirecte. Et propter hoc etiam Aristoteles, primo Priorum, enumerans modos primae figurae, non curauit enumerare Baralipton nec Celantes nec Dabitis, quia non sunt uere diuersi modi a Barbara, Celarent et Darii secundum definitionem modi nunc positam, sed bene enumerauit istos modos Fapesmo et Frisesomorum. Verum est tamen quod illi nouem modi quos iste auctor assignat in prima figura sunt bene distincti ab inuicem si modus describatur sic: modus est ordinatio duarum praemissarum et conclusionis in debita quantitate et qualitate et in situ etiam terminorum suorum. Et ego addo illam ultimam clausulam, scilicet "in situ terminorum suorum" quia Celarent et Celantes nec in quantitate nec in qualitate, siue quantum ad praemissas siue quantum ad conclusiones, non differunt, sed differunt solum quantum ad situm conuersum terminorum in conclusionibus; et ita etiam est de Darii et Dabitis. SDD 5.1.8 (1) Unde tales dantur regulae. Ex ambabus praemissis particularibus uel indefinitis non potest fieri syllogismus, sed oportet alteram praemissarum esse uniuersalem. (2) Item, ex ambabus negatiuis non potest fieri syllogismus, sed oportet alteram praemissarum esse affirmatiuam. (3) Item, si aliqua praemissarum sit particularis, oportet conclusionem esse particularem; sed non oportet, e conuerso, si conclusio est particularis, quod aliqua praemissarum sit particularis. (4) Item, si aliqua praemissarum est negatiua, oportet conclusionem esse negatiuam, et e conuerso. (5) Item, medium numquam debet poni in conclusione. Apparet manifeste quod ista pars in quinque clausulis continet quinque regulas, et expedit uidere quo modo illae regulae habeant ueritatem et quae sint causae ueritatis earum. Et est primo notandum, de prima regula, quod aliqui libri habent istam regulam quod ex ambabus particularibus, indefinitis uel singularibus non potest fieri syllogismus, sed oportet alteram praemissarum esse uniuersalem. Sed illa regula est falsa, quia syllogismus expositorius ualde bene fit ex duabus singularibus; ideo regula debet poni sine ista additione "ex singularibus". Et quando etiam dicitur quod oportet alteram praemissarum esse uniuersalem, hoc debet intelligi solum in illo casu quo praemissae sunt ex terminis communibus, quia bene ualet syllogismus in quo medium est terminus singularis licet nulla praemissarum sit uniuersalis. Sed ad uidendum causam quare in terminis communibus non ualet syllogismus nisi una praemissarum sit uniuersalis, uidenda sunt principia per quae tenent syllogismi affirmatiui et syllogismi negatiui. Dico ergo quod omnes syllogismi affirmatiui tenent per hoc principium 'quaecumque dicuntur eadem uni et eidem in numero, illa sibi inuicem dicuntur eadem'. Ut si album idem est quod Socrates et currens etiam est idem quod Socrates, necesse est idem esse album et currens; cum ergo idem ualeat dicere 'Socrates est idem quod album' et dicere 'Socrates est albus', ideo sequitur 'Socrates est albus et ipse est currens; ergo currens est album'. Manifestum est ergo ex illo principio quod in omni figura erit bonus syllogismus affirmatiuus si medium fuerit terminus singularis. Verbi gratia, in prima figura iste est bonus syllogismus 'Socrates est currens et album est Socrates; ergo album est currens', posito quod 'Socrates' sit terminus singularis, ita quod pro unica re supponat; similiter in secunda figura est bonus syllogismus sic 'album est Socrates et currens est Socrates; ergo currens est album'; similiter in tertia figura 'Socrates est albus et Socrates est currens; ergo currens est album'. Et tales syllogismi, sic habentes medium singulare, solent uocari 'syllogismi expositorii'. Sed adhuc sciendum est quod per illud idem principium in omni figura ualeret syllogismus affirmatiuus medio exsistente termino communi si in minori propositione apponeretur medio relatiuum identitatis, licet nulla praemissarum esset uniuersalis, ut dicendo 'homo est currens et album est ille homo; ergo album est currens'; similiter, in secunda figura, 'currens est homo et album est ille homo; ergo album est currens'; similiter, in tertia figura, 'homo est albus et ille homo est currens; ergo currens est album'. Constat quod omnes isti syllogismi sunt boni; et uocandi sunt 'expositorii' ac si medium esset terminus singularis: quia relatiuum identitatis cogit, si praemissae sint uerae, quod pro eodem supposito medii minor sit uera pro quo maior erat uera, et sic pro eodem in numero extremitates dicebantur eaedem ipsi medio, ideo concludi oportet quod dicuntur eaedem inter se. Et ex istis apparet primo quo modo in qualibet figura ualet syllogismus expositorius affirmatiuus, siue medium sit terminus singularis siue sit terminus communis. Secundo etiam apparet quod ista regula non est uniuersaliter uera, scilicet quod in omni syllogismo bono oportet alteram praemissarum esse uniuersalem (nec etiam ista quod ex duabus particularibus uel indefinitis non potest fieri syllogismus), sed oportet a regula excipere syllogismos expositorios praedictos, uidelicet in quibus medium est terminus singularis uel etiam terminus communis sumptus in minori propositione cum relatiuo identitatis. Nunc oportet uidere quare illa regula sit uera cum illa exceptione, et hoc in affirmatiuis, de quibus iam incepimus dicere. Et ego dico quod hoc est quia medius terminus in neutra praemissarum distribuitur, sed determinate supponit; ideo quaelibet praemissa est uera si pro unico supposito medii sit uera et minor sit uera non pro eodem supposito, sed pro alio. Ideo praedictum principium, per quod diximus tenere syllogismos affirmatiuos omnino non habet ibi locum; quamuis enim extremitates dicantur in praemissis esse eaedem ipsi medio, tamen hoc non est pro eodem in numero, ideo non oportet quod dicantur eaedem inter se in conclusione; ut si dico 'homo est animal et asinus est animal', non sequitur quod asinus est homo, quia homo et asinus non sunt idem animal. Sed tunc tu quaeres "quo modo per illud principium tenebit syllogismus si praemissae fuerint uniuersales magis quam si fuerint particulares?". Et ego respondeo quod in prima figura, cum maior propositio sit uniuersalis, tunc medium distribuitur, et tunc maior extremitas dicitur illi medio idem non solum ratione unius suppositi illius medii, sed ratione cuiuslibet suorum suppositorum; ideo quando in minori propositione minor extremitas dicitur eadem medio, oportet quod hoc sit pro eodem supposito uel eisdem suppositis illius medii pro quo uel pro quibus maior extremitas dicta fuit sibi idem, ideo necessario sequitur extremitates inter se dici idem. Et tu debes intelligere praedicta ad bonum sensum. Non enim dico quod duo termini sint idem inter se, sed quod dicuntur idem, sic quod de ipsis significatiue sumptis uere affirmatur hoc praedicatum 'idem'. Ut quia homo et animal sunt idem et omnis homo est idem quod animal, ergo, per prius dictum principium, si omne animal est idem quod substantia et omnis homo est idem quod animal, necesse est inferre quod omnis homo est idem quod substantia. Haec igitur sint dicta de prima regula quantum ad syllogismos affirmatiuos. Nunc etiam de syllogismis negatiuis dicendum est quod omnes tenent per illud aliud principium 'quaecumque sic se habent quod uni et eidem in numero unum eorum dicitur idem et alterum non idem, necesse est illa inter se dici non idem'. Ut si A est idem quod Socrates et B non est idem quod Socrates, sequitur necessario quod A et B non sunt idem; cum ergo idem ualeat dicere 'Socrates non est albus' et dicere 'Socrates non est idem quod album', apparet quod sequitur 'Socrates non est currens et Socrates non est album; ergo album non est idem quod currens', uel 'ergo album non est currens'. Et sic etiam manifestum est quod in omni figura erit bonus syllogismus ex una affirmatiua et alia negatiua concludens negatiuam si medium sit terminus singularis, uel etiam si medium sit terminus communis et quod in minori propositione apponatur sibi relatiuum identitatis, sicut dictum fuit de affirmatiuis; et uocantur illi syllogismi 'expositorii'. Sed tamen in huius modi syllogismis expositoriis bene cauendum est ne male inferatur conclusio. Quia, cum extremitates fuerint termini communes, quaecumque illarum non fuerit distributa in praemissis inconueniens esset quod distribueretur in conclusione, quia ex termino non distributo non sequitur ipse distributus; non enim sequitur 'homo currit; ergo omnis homo currit', uel etiam 'homo non currit; ergo nullus homo currit'. Ideo in prima figura si medio exsistente termino singulari maior sit affirmatiua et minor negatiua, non potest inferri conclusio negatiua directa secundum communem modum loquendi. Verbi gratia, non sequitur 'Socrates est animal et asinus non est Socrates; ergo asinus non est animal'; defectus enim est quia tu distribuis 'animal' in conclusione quod non erat ante distributum; sed, sine distributione, tu posses inferre 'ergo asinus et animal non sunt idem', uel 'asinus animal non est', et teneret syllogismus per prius dictum principium. Si autem maior esset negatiua et minor affirmatiua, tu concluderes negatiuam directe et de modo loquendi consueto, ut 'Socrates non est albus et currens est Socrates; ergo currens non est album'. Item, si maior esset affirmatiua et minor uniuersalis negatiua, tu posses concludere negatiuam de modo loquendi consueto, sed indirectam, ut 'Socrates est currens et nullum album est Socrates; ergo currens non est album'. Hi ergo sunt modi syllogizandi expositorie in prima figura. In secunda etiam figura syllogizatur conclusio negatiua expositorie ex una affirmatiua et alia negatiua. Sed si neutra praemissarum sit uniuersalis, tunc non est inferenda conclusio de modo loquendi consueto, sed sic 'ergo A et B non sunt idem', uel 'ergo A B non est'. Si uero maior sit uniuersalis, conclusio inferenda est directa et de modo loquendi consueto, quia praedicatum conclusionis erat distributum in maiore; et etiam si minor sit uniuersalis, conclusio inferenda est directa de modo loquendi inconsueto uel indirecta de modo loquendi consueto, ut non distribuatur in conclusione nisi quod erat distributum in praemissis. Et ponat exempla qui uoluerit. In tertia autem figura, si maior sit negatiua, conclusio directa infertur de modo loquendi consueto, et si minor sit negatiua, tunc infertur conclusio de modo loquendi consueto, sed indirecta, quia sic non distribuetur nisi quod erat distributum in praemissis. Et quidquid in his tribus figuris dictum est de syllogismis expositoriis si medium fuerit terminus singularis, hoc consimiliter est dicendum si medium fuerit terminus communis sumptus in minori propositione cum relatiuo identitatis. Et haec dicta sufficiant de syllogismis expositoriis. Nunc autem reuertendum est ad uidendum utrum ex ambabus particularibus, una affirmatiua et alia negatiua, possit fieri syllogismus posito quod medium sit terminus communis sumptus in minori propositione sine relatiuo identitatis. Et statim apparet quod non in tertia figura: quia in neutra praemissarum medium distribueretur, cum ipsum in utraque subiiciatur; ideo posset una praemissa esse uera pro uno supposito medii et alia pro alio, et non ambae pro aliquo eodem. Sed etiam in prima figura si maior sit negatiua et minor affirmatiua, ambabus exsistentibus particularibus uel indefinitis, nihil sequitur, quia medium in neutra distribuitur. Sed si maior esset affirmatiua et minor negatiua, tunc medium in minori propositione distribueretur; ideo aliqua conclusio sequeretur, scilicet negatiua, non tamen de modo loquendi consueto, quia tunc extremitas quae praedicaretur in conclusione distribueretur (quod esset inconueniens, quia neutra distribuitur in praemissis), sed bene sequeretur talis conclusio 'C et A non sunt idem', uel etiam 'C A non est', ut si dico 'B est A et C non est B', bene sequitur quod illud C quod non est B non est illud A quod est B, tamen non sequitur quin sit aliud A. Ita etiam dico quod in secunda figura medium distribuitur in praemissa negatiua, siue illa sit maior siue minor, sed neutra extremitas distribuitur si praemissae sint particulares; ideo inferri potest conclusio, sed non de modo loquendi consueto. Et ideo, finaliter, illa regula quod ex ambabus particularibus uel indefinitis non potest fieri syllogismus est uera uniuersaliter cum tali condicione 'si conclusio sit de modo loquendi consueto et quod medium non sit terminus discretus nec terminus communis sumptus in minori propositione cum relatiuo identitatis'. Et sub istis condicionibus auctor et Aristoteles distinguunt modos syllogismorum; ideo etiam nos nihil amplius loquemur de modis syllogismorum nisi istis condicionibus obseruatis. Haec ergo sint dicta de prima regula. Secunda autem regula faciliter patet. Quia quae ad inuicem dicuntur conuertibiliter eadem, uel etiam eadem in numero, bene dicuntur alteri tertio non idem; ideo ex ambabus negatiuis non potest sequi conclusio. Verbi gratia, si idem homo nomine et cognomine propriis uocatur 'Marcus' et 'Tullius', si dicamus 'nullus asinus est Marcus et nullus asinus est Tullius', non sequitur 'ergo Marcus non est Tullius', nec etiam sequitur 'Marcus Tullius non est'. Deinde etiam possibile est quod duo sibi inuicem extranea, ut 'homo' et 'equus', sint etiam alteri tertio extranea; ideo ex ambabus negatiuis non potest sequi affirmatiua, ut 'nullus asinus est homo et nullus asinus est equus', non sequitur 'ergo equus est homo'. Tertia etiam regula potest manifestari in prima figura. Quia si maior sit particularis et minor affirmatiua, medium in neutra est distributum; ideo nihil sequitur. Si autem maior sit particularis affirmatiua et minor negatiua, tunc non potest fieri conclusio directa de modo loquendi consueto, quia maior extremitas distribueretur, quae non erat distributa in maiori propositione, exsistente affirmatiua. Si uero conclusio fieret indirecta, tunc maior extremitas esset subiectum, quae in praemissis non fuit distributa; ideo non posset distribui in conclusione, ideo conclusio non posset esse uniuersalis. Tamen non est negandum quin ex maiori particulari affirmatiua et minori uniuersali negatiua potest concludi uniuersalis negatiua de modo loquendi inconsueto, ut 'quidam homo est animal et nullus asinus est homo; ergo omnis asinus animal non est'. Sic ergo patet quod, maiore exsistente particulari, in prima figura non potest inferri conclusio uniuersalis, siue directa siue indirecta, de modo loquendi consueto, quia oporteret maiorem extremitatem distribui in conclusione. Sed etiam si minor sit particularis, tunc minor extremitas non est distributa; ideo non potest esse conclusio uniuersalis directa, quia oporteret eam distribui; nec potest esse indirecta negatiua de modo loquendi consueto, quia etiam oporteret minorem extremitatem distribui. Et etiam si fieret conclusio uniuersalis affirmatiua indirecta, oporteret maiorem extremitatem distribui, quae non erat distributa in praemissis. Ideo numquam in prima figura secundum modum loquendi consuetum potest inferri conclusio uniuersalis si una praemissarum sit particularis. Sed etiam nec in secunda figura. Quia secunda figura non concluditur nisi negatiue, sicut dicetur post, et quaecumque praemissarum fuerit particularis, extremitas illius non est distributa, et tamen ipsa distribueretur si fieret conclusio uniuersalis negatiua secundum modum loquendi consuetum, ideo non ualeret consequentia. In tertia autem figura dicetur postea quod in ea non potest inferri conclusio uniuersalis, saltem secundum modum loquendi consuetum. Et sic declarata est tertia regula. Quarta regula est facilis declarationis. Quia conclusio affirmatiua non potest inferri nisi in uirtute istius principii quod extremitates dicuntur eaedem uni et eidem, scilicet medio, quod oportet fieri per affirmationes; ideo si conclusio est affirmatiua, oportet ambas praemissas esse affirmatiuas. Quinta regula etiam est manifesta. Quia omnis syllogismus propter conexionem extremitatum cum medio infert conexionem extremitatum inter se, siue affirmatiue siue negatiue; ideo oportet conclusionem formari ex extremitatibus, et non ex medio. SDD 5.2: DE MODIS TRIUM FIGURARUM SDD 5.2.1 (1) Prima figura nouem habet modos, quattuor concludentes directe et quinque concludentes indirecte, secunda uero figura habet quattuor modos concludentes directe et tertia sex. (2) Concludere directe est maiorem extremitatem praedicari de minori in conclusione et concludere indirecte est minorem extremitatem praedicari de maiori in conclusione. Hoc secundum capitulum distinguit et enumerat modos trium figurarum. Et continet quattuor partes: prima dicit quot sunt modi in qualibet figura et describit concludere directe et concludere indirecte, secunda ponit uersus ad inueniendum faciliter et ad rememorandum numerum et dispositiones illorum modorum, declarando quae dictiones illorum uersuum quibus figuris deseruiant, tertia pars exponit dictos uersus in quantum ualent ad formationes syllogismorum, quarta pars exponit dictos uersus in quantum ualent ad reductiones syllogismorum imperfectorum ad perfectos. Secunda incipit ibi "ad facilius", tertia ibi "sciendum est", quarta ibi "item, sciendum". Prima pars habet duas clausulas, quarum prima enumerat modos tam primae figurae quam secundae et tertiae, et secunda describit 'concludere directe' et 'concludere indirecte'. Circa primam clausulam est dubitatio, cum in prima figura ponantur modi directe concludentes et modi indirecte concludentes, utrum etiam in secunda et tertia figura sint non solum modi directe concludentes sed etiam modi indirecte concludentes, et si sic, quare auctor et Aristoteles non enumerauerunt eos. Ad hoc ego respondeo breuiter quod in tertia et secunda figura sunt modi indirecte concludentes: quia in secunda et tertia figuris non mutatur figura propter transpositionem praemissarum et eadem conclusio sequitur transpositis praemissis sicut ante, et tamen eadem conclusio, si transponantur praemissae, erit indirecta quae ante erat directa, et e conuerso. Quare autem auctor de illis modis indirectis non locutus est? Potest dici quod illos dimisit causa breuitatis, quia ex eis quae dixerit de prima figura poterit faciliter uideri quo modo esset dicendum in secunda et tertia figuris. SDD 5.2.2 Ad facilius autem formandum et ad melius rememorandum syllogismos trium figurarum ponuntur isti quattuor uersus: Barbara, Celarent, Darii, Ferio; Baralipton, Celantes, Dabitis, Fapesmo, Frisesomorum; Cesare, Camestres, Festino, Baroco; Darapti, Felapton, Disamis, Datisi, Bocardo, Ferison. In his quattuor uersibus sunt decem et nouem dictiones deseruientes decem et nouem modis trium figurarum, ita quod per primam dictionem intelligatur primus modus primae figurae, et per secundam secundus, et sic de aliis. Unde duo primi uersus deseruiunt nouem modis primae figurae, tertius uersus praeter ultimam dictionem deseruit quattuor modis secundae figurae, ultima autem dictio tertii uersus et totus quartus uersus deseruiunt sex modis tertiae figurae. Ista pars erit tota manifesta quando in partibus sequentibus erit declarata significatio dictionum in dictis quattuor uersibus contentarum. SDD 5.2.3 Sciendum est autem quod per has uocales 'a', 'e', 'i' et 'o' intelliguntur quattuor genera propositionum. Per 'a' intelligitur uniuersalis affirmatiua, per 'e' uniuersalis negatiua, per 'i' particularis affirmatiua et per 'o' particularis negatiua. Item, in qualibet dictione sunt tres syllabae, et si aliquid est residuum superfluit, praeter 'm', ut postea patebit. Et per primam trium syllabarum intelligitur maior propositio, per secundam minor et per tertiam conclusio; uerbi gratia, primus modus, scilicet Barbara, habet tria 'a', per quae significatur quod constat ex duabus praemissis uniuersalibus affirmatiuis concludentibus uniuersalem affirmatiuam, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia', et sic de aliis, secundum uocales in eis positas. Haec tertia pars etiam est tota manifesta. Quod tamen dicitur de superfluitate syllabarum in Baralipton et Frisesomorum sic est uerum quod illae non ponuntur ad repraesentandum aliquam propositionem, sed solum ad complendum uersum. Unde tantum ualeret ad propositum 'Baralip' sicut 'Baralipton' et 'Frisesom' sicut 'Frisesomorum'. SDD 5.2.4 Item, sciendum est quod quattuor primae dictiones primi uersus, quae designant quattuor primos modos primae figurae, incipiunt ab istis litteris 'B', 'C', 'D', 'F', et ita etiam omnes aliae dictiones sequentes. Et per hoc debet intelligi quod ad illos quattuor modos primae figurae omnes alii debent reduci, scilicet omnes incipientes a 'B' ad Barbara, et incipientes a 'C' ad Celarent, et a 'D' ad Darii, et ab 'F' ad Ferio. Et sciendum est quod in huius modi reductione ubicumque inuenitur 's', hoc significat quod propositio intellecta per uocalem praecedentem debet conuerti simpliciter, et ubi ponitur 'p' debet conuerti per accidens, et ubi ponitur 'm' debet fieri transpositio praemissarum (est autem transponere praemissas facere de maiori minorem et e conuerso), et in quacumque dictione ponitur 'c' alibi quam in principio, hoc significat quod modus per illam dictionem intellectus debet reduci per impossibile; est autem reducere per impossibile ex opposito conclusionis cum altera praemissarum inferre oppositum alterius praemissae. In hac quarta parte primum dubitandum est ad quid ualet talis reductio Et ego dico quod illi quattuor primi modi primae figurae uocantur 'perfecti' quia sunt euidentes consequentiae in uirtute dici de omni uel dici de nullo, sicut dictum fuit in praecedenti capitulo; omnes autem alii modi uocantur 'imperfecti', quia non sunt ex se euidentes consequentiae, ideo indigent quod probentur esse necessariae consequentiae, et hoc fit per reductionem eorum ad illos quattuor modos perfectos. Iterum, notandum est quod auctor ibi notat tres modos reductionis, unum per conuersionem, alterum per transpositionem praemissarum (et aliquando concurrunt isti duo modi simul in eiusdem syllogismi reductione, sicut postea uidebitur); tertium modum reductionis ponit per impossibile. Et adhuc Aristoteles, primo Priorum, notat alium modum reductionis, scilicet per syllogimum expositorium. Videndum est primo quo modo et quare ualeat reductio per conuersionem. Et de hoc ego dico primo, quantum ad conuersionem conclusionis, quod si conclusio syllogismi perfecti potest conuerti cum bona consequentia, tunc necesse est conuertentem sequi ad easdem praemissas ad quas sequebatur illa conclusio quae in eam conuertitur, per istud principium 'quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens'. Ideo oportet si Barbara est consequentia necessaria, quod etiam Baralipton sit consequentia necessaria: quia conclusio de Baralipton sequitur ad conclusionem de Barbara per conuersionem necessariam; ideo oportet quod sequatur ad easdem praemissas ad quas sequebatur conclusio de Barbara. Ex quo apparet quod rudes sunt illi qui credunt quod Baralipton debeat reduci et probari per conuersionem particularis affirmatiuae in uniuersalem affirmatiuam, quia talis non esset bona conuersio; sed reducitur et probatur per conuersionem per accidens conclusionis de Barbara in conclusionem de Baralipton, scilicet uniuersalis affirmatiuae in particularem affirmatiuam. Et eadem uirtute probantur Celantes et Dabitis. Sed de conuersione praemissae uel praemissarum, dicendum est quod si praemissae syllogismi imperfecti possint conuerti in praemissas syllogismi perfecti sequitur necessario quod ille syllogismus imperfectus est bona consequentia ad concludendum illam conclusionem quam syllogismus perfectus concluderet. Et hoc etiam sequitur per illud idem principium, scilicet 'quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens': nam in dicto casu praemissae syllogismi perfecti sequuntur ad praemissas illius syllogismi imperfecti; ideo necesse est conclusionem quae sequitur in illo syllogismo perfecto sequi etiam in illo syllogismo imperfecto. Unde sic probantur Fapesmo et Frisesomorum, una cum transpositione praemissarum. Et eodem modo si una praemissa syllogismi imperfecti possit conuerti in unam syllogismi perfecti et reliqua sit eadem in utroque syllogismo, adhuc oportet quod quaecumque conclusio sequitur in illo syllogismo perfecto ex illis praemissis, illa eadem sequatur ex praemissis syllogismi imperfecti; quia in hoc casu praemissae syllogismi perfecti sequuntur ad praemissas illius syllogismi imperfecti, et quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Unde sic probantur Cesare et Festino, et Darapti, Felapton, Datisi et Ferison; sed Camestres et Disamis indigent cum hoc conuersione conclusionis et transpositione praemissarum. De secundo autem modo reductionis, quae est transpositio praemissarum, manifestum est quod totale antecedens in syllogismo est una copulatiua ex duabus praemissis constituta. Modo omnino eiusdem ueritatis aut falsitatis et eiusdem uirtutis est copulatiua ex duabus categoricis quaecumque illarum praeponatur; idem enim omnino ualet dicere 'Socrates currit et Plato legit' sicut dicere 'Plato legit et Socrates currit'. Ideo si conclusio in syllogismo perfecto sequitur ad copulatiuam ex praemissis constitutam, oportet quod etiam sequatur in syllogismo imperfecto ad copulatiuam ex eisdem praemissis transpositis constitutam. De tertia autem reductione, quae uocatur 'per impossibile', sciendum est quod de syllogismo per impossibile et quare sic uocatur determinabitur quando agetur de potestatibus syllogismorum. Sed pro nunc supponimus istam regulam quod syllogismus est necessaria consequentia si ex contradictorio conclusionis cum altera praemissarum sequatur contradictorium alterius praemissae. Ideo necesse est syllogismum imperfectum esse necessariam consequentiam si ex contradictorio suae conclusionis cum altera praemissarum fiat syllogismus perfectus ad inferendum contradictorium alterius praemissae. Unde sic probantur Baroco et Bocardo esse bonae consequentiae, quia ex eis, secundum praedictum modum, efficitur Barbara. Et non uocatur hic reductio 'per impossibile' ex eo quod sit impossibilis, sed ex eo quod si syllogismus qui reducitur sit ex necessariis, oportet syllogismum ad quem reducitur esse ex una praemissa impossibili ad conclusionem impossibilem. Postea, de quarta reductione, manifestum est quod syllogismi expositorii sunt per se euidentes, maxime in tertia figura; et faciliter omnes sex modi tertiae figurae probantur per reductionem ad syllogismos expositorios. Fiat enim syllogismus 'omne C est A, omne C est B; ergo quoddam B est A'; ex praemissis ergo huius syllogismi sequitur quod aliquod C est A et illud idem C est B; ideo infertur, per syllogismum expositorium, quod quoddam B est A; cum ergo haec conclusio sequatur ex praemissis syllogismi expositorii et illae praemissae sequebantur ad praemissas prioris syllogismi, sequitur quod illa conclusio bene sequebatur ad praemissas prioris syllogismi, per istam regulam 'quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens'. Similiter, in syllogismis negatiuis apparet quod medium in una praemissarum debet distribui, cum oporteat unam praemissarum esse uniuersalem. Ideo necesse est si praemissae sint uerae quod sit aliquod unum et idem suppositum medii pro quo sunt uerae; et tunc illo signato erit bonus syllogismus expositorius inferens conclusionem negatiuam directam et de modo loquendi consueto: quia in quolibet illorum modorum maior est negatiua, et sic maior extremitas est distributa; ergo cum praemissae illius syllogismi expositorii sequantur ad praemissas prioris syllogismi et conclusio sequatur ad praemissas illius syllogismi expositorii, oportet etiam quod sequatur ad praemissas prioris syllogismi. SDD 5.3: DE PRIMA FIGURA SDD 5.3.1 (1) In prima figura ponuntur duae regulae. Prima est quod maiore exsistente particulari in prima figura numquam sequitur conclusio directe. (2) Secunda regula est quod minore exsistente negatiua numquam etiam sequitur conclusio directe, sed potest sequi indirecte, ut in Fapesmo et Frisesomorum. Hoc tertium capitulum est de prima figura in speciali. Et continet quattuor partes: prima dat duas regulas generales primae figurae, secunda est de quattuor primis modis primae figurae, tertia est de Baralipton, Celantes et Dabitis, quarta est de Fapesmo et Frisesomorum. Secunda ibi "primus autem", tertia ibi "quintus modus", quarta ibi "octauus modus". Prima pars continet duas regulas. Et causa primae regulae est quia si maior sit particularis, tunc medium, quod in ea subiicitur, non distribuitur; nec etiam distribuitur in minore (quia oportet illam minorem esse affirmatiuam, ut dicit secunda regula), ideo etiam medium, quod in ea praedicatur, non distribuitur; et dictum est prius quod non ualet syllogismus si medium in neutra praemissarum distribuatur. Causa etiam secundae regulae est quia si minor sit negatiua, oportet maiorem esse affirmatiuam, et sic maior extremitas non distribuitur; et tamen in conclusione, quam oporteret esse negatiuam, ipsa, quae esset praedicatum, distribueretur si conclusio fieret secundum modum loquendi consuetum. SDD 5.3.2 Primus autem modus constat ex ambabus praemissis uniuersalibus affirmatiuis concludentibus uniuersalem affirmatiuam, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo omnis homo est substantia'. Secundus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore uniuersali affirmatiua concludentibus uniuersalem negatiuam, ut 'nullum animal est lapis, omnis homo est animal; ergo nullus homo est lapis'. Tertius modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus particularem affirmatiuam, ut 'omne animal est substantia, quidam homo est animal; ergo quidam homo est substantia. Quartus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullum animal est lapis, quidam homo est animal; ergo quidam homo non est lapis'. Notandum est quod isti quattuor modi sunt perfecti et euidentes consequentiae, quia primus et tertius tenent manifeste per dici de omni, et secundus et quartus per dici de nullo. Sed tamen considerandum est quod isti modi sicut nunc formati fuerunt non tenent gratia formae; dico autem illos syllogismos tenere gratia formae qui in nullis terminis habent instantiam retenta consimili forma et ordinatione praemissarum et conclusionis. Isti autem modi primo patiuntur instantias propter terminos ampliatiuos. Verbi gratia, 'nullum mortuum est animal, aliquis homo est mortuus; ergo aliquis homo non est animal'; haec ergo est ordinatio, uel forma, quarti modi, et tamen non ualet consequentia, quia praemissae sunt uerae et conclusio falsa. Et causa huius est quia ex termino ampliato non distributo non sequitur idem terminus non ampliatus, quia terminus ampliatus ad se ipsum non ampliatum se habet per modum superioris ad inferius, eo quod ampliatus ad plura se extendit, et tamen non ualet consequentia a superiori non distributo ad inferius; modo in minori propositione iste terminus 'homo' erat ampliatus ad praeterita, et in conclusione non erat ampliatus; ideo non ualebat consequentia. Sed tu quaereres "nonne talis syllogismus tenet per dici de nullo?". Et ego dico quod non; quia in uirtute istius maioris 'nullum mortuum est animal' necesse est quod de quocumque termino uere affirmatur 'mortuum' pro aliquo eius supposito, de illo uere negetur 'animal' pro eodem supposito, sed si non accipiatur pro eodem supposito, tunc non oportet quod uere negetur de illo. Ideo bonus esset syllogismus sic 'nullum mortuum est animal, aliquis homo est mortuus; ergo ille homo non est animal'; sed si concludatur 'ergo homo non est animal', non concluditur bene, quia in hac conclusione 'homo' non stat nisi pro praesentibus, et pro nullo tali uerificabatur 'mortuum' de 'homine' in minori propositione. Adhuc etiam praedicti quattuor modi, et similiter alii, patiuntur instantias in terminis diuinarum personarum, quia etiam in eis non ualent syllogismi expositorii sub modo formandi prius dicto. Quia licet (loquendo de patre et filio in diuinis) sit uerum dicere quod deus est pater et ille idem deus est filius, tamen conclusio esset falsa dicens quod filius est pater. Ita non ualet syllogismus in Barbara talis 'omnis deus est filius, omnis pater in diuinis est deus; ergo omnis pater in diuinis est filius'. Non enim ualent tales syllogismi ubi simplicissima unitas est trinitas personarum realiter distinctarum, quia in illis non ualet istud principium 'quaecumque uni et eidem in numero dicuntur eadem, illa inter se dicuntur eadem'. Sed tamen praedicti modi bene ualent sub forma sub qua formati fuerunt ubi non sunt termini ampliatiui nec termini appropriate significantes personas diuinas. Si autem dicti modi debent fieri uniuersaliter formales, tunc oportet syllogismos, siue expositorios siue alios, formare sic 'omne quod est B est A et omne quod est C est B; ergo omne quod est C est A'. Ulterius posset aliquis dubitare utrum in prima figura sint plures modi directe concludentes quam isti quattuor modi. Quamuis enim appareat illos quattuor modos esse bonos, tamen non est demonstratum quin etiam alii sint boni. Et ego respondeo quod nullus est alius bonus modus: quia praemissae secundum qualitatem et quantitatem possunt combinari secundum sedecim modos, et faciliter ostendetur quod alii duodecim modi sunt coniugationes inutiles. Dico ergo quod quattuor sunt combinationes secundum quantitatem, quia uel ambae praemissae sunt uniuersales, uel ambae particulares, uel maior uniuersalis et minor particularis, uel e conuerso. Si ambae sunt uniuersales, tunc sunt quattuor combinationes secundum qualitatem, quia uel ambae sunt affirmatiuae, uel ambae negatiuae' uel maior affirmatiua et minor negatiua, uel e conuerso; et primus istorum modorum est Barbara et quartus modus Celarent; et secundus modus non ualet, quia ex puris negatiuis nihil sequitur, et tertius etiam non ualet ad inferendum directe, quia minor est negatiua. Si uero ambae praemissae sint particulares, tunc etiam erunt quattuor combinationes secundum qualitatem, et omnes inutiles, quia ex puris particularibus nihil sequitur. Si uero maior fuerit uniuersalis et minor particularis, tunc si ambae sint affirmatiuae, erit Darii, et si ambae sint negatiuae nihil sequitur, et si maior fuerit affirmatiua et minor negatiua nihil sequitur directe, secundum regulas prius datas, et si sit e conuerso, tunc erit Ferio. Si uero maior fuerit particularis et minor uniuersalis, tunc etiam erunt quattuor combinationes, et omnes inutiles ad concludendum directe, secundum regulas prius datas. SDD 5.3.3 Quintus modus constat ex duabus uniuersalibus affirmatiuis concludentibus particularem affirmatiuam indirecte, ut 'omne animal est substantia, omnis homo est animal; ergo quaedam substantia est homo'; et reducitur ad primum modum per conuersionem conclusionis per accidens. Sextus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore uniuersali affirmatiua uniuersalem negatiuam concludentibus indirecte, ut 'nullum animal est lapis, omnis homo est animal; ergo nullus lapis est homo'; et reducitur ad secundum modum per conuersionem conclusionis simpliciter. Septimus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore particulari affirmatiua particularem affirmatiuam concludentibus indirecte, ut 'omne animal est substantia, quidam homo est animal; ergo quaedam animal est homo'; et reducitur ad tertium modum per conuersionem conclusionis simpliciter. Manifestum est, secundum prius dicta in secundo capitulo, quod isti tres modi indirecte concludentes probantur esse bonae consequentiae per praedictas reductiones, siue conclusionum conuersiones, intelligendo tamen non quod conclusio de Baralipton conuertatur bene in conclusionem de Barbara, sed intelligendo quod conclusio de Barbara conuertitur bene in conclusionem de Baralipton. Verum est tamen quod conclusiones de Celantes et de Dabitis conuertuntur bene in conclusiones de Celarent et de Darii, sed ex hoc non sequitur quod sint bonae consequentiae, sed sequitur ex eo quod etiam conclusiones de Celarent et de Darii conuertuntur bene in conclusiones de Celantes et de Dabitis. SDD 5.3.4 Octauus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte, ut 'omne animal est substantia, nullus lapis est animal; ergo quaedam substantia non est lapis'; et reducitur ad quartum modum per conuersionem maioris per accidens et minoris simpliciter, et per transpositionem praemissarum. Nonus modus constat ex maiore particulari affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte, ut 'quidam homo est animal, nullus lapis est homo; ergo quoddam animal non est lapis'; et reducitur ad quartum modum per conuersionem maioris et minoris simpliciter, et per transpositionem praemissarum. Haec omnia sunt manifesta. Sed etiam potest declarari quod non sunt plures modi indirecte concludentes. Quia ex ambabus particularibus sunt quattuor coniugationes inutiles, et ex ambabus uniuersalibus sunt Baralipton, Celantes et Fapesmo, et si ambae essent negatiuae non ualeret syllogismus. Et notandum est quod licet Fapesmo habeat praemissas uniuersales, tamen non potest concludere uniuersalem conclusionem; quia maior extremitas, quae debet fieri subiectum in conclusione, non est distributa in maiori propositione. Deinde si maior sit uniuersalis et minor particularis, sic est Dabitis, ambabus exsistentibus affirmatiuis; si autem essent negatiuae, non ualeret. Etiam si maior esset affirmatiua et minor negatiua uel e conuerso, tunc minor extremitas non distribueretur in praemissis, quae tamen oporteret distribui in conclusione negatiua indirecta; ideo non ualeret talis syllogismus. Postea, si maior esset particularis et minor uniuersalis, non ualeret ex ambabus affirmatiuis, quia medium in neutra esset distributum, nec etiam ualeret si maior esset negatiua et minor affirmatiua, propter eandem rationem, nec ualeret ex ambabus negationis, sed ualeret ex maiore affirmatiua et minore negatiua, et esset Frisesomorum. SDD 5.4: DE SECUNDA FIGURA SDD 5.4.1 Sequitur de secunda figura, cuius dantur tres regulae. (1) Prima est quod ex maiore particulari in secunda figura nihil sequitur directe; tamen potest aliquid sequi indirecte. (2) Secunda regula est quod ex puris affirmatiuis in secunda figura nihil sequitur; (3) ex quo concluditur tertia regula, quod in secunda figura non potest concludi conclusio affirmatiua. Hoc quartum capitulum est de secunda figura. Et continet tres partes: prima tradit tres regulas, secunda est de tribus primis modis secundae figurae, scilicet de Cesare, Camestres et Festino, et tertia est de quarto modo, scilicet de Baroco. Secunda incipit ibi "secunda autem", tertia ibi "quartus modus". Prima pars habet tres regulas. Causa primae regulae est quia maiore exsistente particulari maior extremitas non distribueretur, et tamen directe concludendo et secundum communem modum loquendi distribueretur in conclusione negatiua, quia fieret praedicatum. Causa autem secundae regulae est quia ambabus exsistentibus affirmatiuis medium, quod praedicatur in utraque, in neutra distribueretur, ideo nihil posset inferri. Tertia regula sequitur ex secunda per regulam dudum datam, scilicet quod si una praemissarum sit negatiua, oportet conclusionem esse negatiuam. SDD 5.4.2 Secunda autem figura habet quattuor modos. Primus constat ex uniuersali negatiua et uniuersali affirmatiua uniuersalem negatiuam concludentibus, ut 'nullus lapis est animal, omnis homo est animal; ergo nullus homo est lapis'; et reducitur ad secundum modum primae figurae per conuersionem maioris simpliciter. Secundus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus uniuersalem negatiuam, ut 'omnis homo est animal, nullus lapis est animal; ergo nullus lapis est homo'; et reducitur ad secundum modum primae figurae per conuersionem minoris simpliciter et per transpositionem praemissarum. Tertius modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullus lapis est animal, quidam homo est animal; ergo quidam homo non est lapis'; et reducitur ad quartum modum primae figurae per conuersionem maioris simpliciter. Isti modi et eorum reductiones satis clare patent. Sed notandum est quod eis correspondent tres modi indirecte concludentes. Nam Cesare et Camestres non solum possunt concludere directe, immo etiam indirecte, propter hoc quod conclusiones eorum sunt conuertibiles simpliciter, et cum conclusio quae conuertitur sit directa, oportet conuertentem respectu earundem praemissarum esse indirectam. Dicti ergo duo modi, cum fuerint indirecte concludentes, reducuntur ad se ipsos directe concludentes per conuersionem conclusionum. Sed tertius modus, scilicet Festino, non concludit indirecte, quia non habet conclusionem conuertibilem, et quia minor extremitas in praemissis non est distributa et distribueretur in conclusione negatiua si fieret praedicatum. Tamen Festino habet alium modum sibi correspondentem indirecte concludentem, qui fit ex eisdem praemissis transpositis ad eandem conclusionem. Dictum enim est prius quod transpositio praemissarum non impedit quin eadem conclusio sequatur sicut ante, sed fit indirecta si ante erat directa, et e conuerso. Et ille modus posset uocari 'Fitesmo', qui constat ex maiore particulari affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte; et reducitur ad Festino per transpositionem praemissarum. SDD 5.4.3 Quartus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore particulari negatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'omnis homo est animal, quidam lapis non est animal; ergo quidam lapis non est homo'. Et reducitur ad primum modum primae figurae per impossibile; nam si sumatur contradictorium conclusionis cum maiore sequitur contradictorium minoris in Barbara, et erit syllogismus talis 'omnis homo est animal, omnis lapis est homo; ergo omnis lapis est animal'. Notandum est quod iste modus, Baroco, non potest reduci per conuersionem; quia minor et conclusio non sunt conuertibiles, cum sint particulares negatiuae, et maior non potest conuerti nisi in particularem, et sic ambae praemissae essent particulares. Notandum est etiam quod non solum Baroco, sed etiam quilibet aliorum trium modorum secundae figurae possunt reduci ad primam figuram per impossibile, sumendo contradictorium conclusionis cum maiore et inferendo contradictorium minoris. Unde Cesare sic reducitur ad Ferio, et Camestres ad Darii, et Festino ad Celarent; et hoc potest uidere qui uult formare syllogismos. Notandum est etiam quod Baroco non potest concludere indirecte, propter eandem causam propter quam hoc dictum fuit de Festino. Sed habet alium modum sibi correspondentem concludentem indirecte, scilicet modum habentem easdem praemissas, sed transpositas, qui uocaretur 'Boraco', et reducitur ad Baroco per transpositionem praemissarum. Sciendum est quod in hac secunda figura non sunt plures modi, siue concludentes directe siue indirecte, quam illi octo, scilicet quattuor directe concludentes et quattuor correspondentes illis indirecte concludentes. Quia cum sint sedecim combinationes, quattuor sunt ex puris particularibus, qui nihil ualent. Si autem ambae sint uniuersales, tunc sunt duo modi inutiles, scilicet ex ambabus affirmatiuis et ex ambabus negatiuis, et sunt duo modi utiles, tam ad concludendum directe quam ad concludendum indirecte, scilicet Cesare et Camestres. Si uero maior sit uniuersalis et minor particularis, adhuc sunt duo modi inutiles, scilicet ex ambabus affirmatiuis et ex ambabus negatiuis, et alii duo modi, scilicet Festino et Baroco, qui sunt utiles ad concludendum directe, sed non indirecte. Deinde si maior sit particularis et minor uniuersalis sunt duo modi inutiles, sicut prius, scilicet ex ambabus affirmatiuis et ambabus negatiuis, et alii duo sunt utiles, scilicet Fitesmo et Boraco, qui ualent ad concludendum indirecte, sed non directe, quia maior extremitas non est distributa in praemissis et distribueretur in conclusione directa negatiua, ut patet. SDD 5.5: DE TERTIA FIGURA SDD 5.5.1 (1) Sequitur de tertia figura, cuius dantur duae regulae. Prima est quod maiore exsistente negatiua in tertia figura nihil sequitur directe. (2) Secunda regula est quod in tertia figura non concluditur nisi conclusio particularis. Istud quintum capitulum, quod est de tertia figura, habet tres partes principales. Prima dat duas regulas generales isti figurae conuenientes, secunda determinat de quattuor primis modis huius figurae et tertia de duobus ultimis. Secunda incipit ibi "tertia figura", tertia ibi "quintus modus". Prima ergo pars habet duas regulas. Causa primae regulae est quia si minor sit negatiua, oportet maiorem esse affirmatiuam, et sic maior extremitas non distribueretur, quae tamen distribueretur in conclusione negatiua directa formata secundum communem modum loquendi. Nihil tamen prohibet minore exsistente negatiua syllogizare indirecte in tertia figura, sicut post uidebitur. Causa secundae regulae est quia si ambae praemissae sint affirmatiuae, tunc neutra extremitatum distribuitur in praemissis; ideo nec aliqua earum potest distribui in conclusione. Si autem una praemissarum fuerit affirmatiua et alia negatiua, tunc etiam illa extremitas quae ponitur in propositione affirmatiua non distribuitur; ideo non potest fieri praedicatum in conclusione negatiua, quia distribueretur, et si fiat subiectum, tunc oportet quod hoc sit sine distributione, cum non sit distributa in praemissis. SDD 5.5.2 Tertia figura habet sex modos directe concludentes. Primus constat ex duabus uniuersalibus affirmatiuis concludentibus particularem affirmatiuam, ut 'omnis homo est substantia, omnis homo est animal; ergo quoddam animal est substantia'; et reducitur ad tertium modum primae figurae per conuersionem minoris per accidens. Secundus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore uniuersali affirmatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullus homo est lapis, omnis homo est animal; ergo quoddam animal non est lapis'; et reducitur ad quartum modum primae figurae per conuersionem minoris per accidens. Tertius modus constat ex maiore particulari affirmatiua et minore uniuersali affirmatiua concludentibus particularem affirmatiuam, ut 'quidam homo est substantia, omnis homo est animal; ergo quoddam animal est substantia; et reducitur ad tertium modum primae figurae per conuersionem maioris et conclusionis simpliciter et per transpositionem praemissarum. Quartus modus constat ex maiore uniuersali affirmatiua et minore particulari affirmatiua concludentibus particularem affirmatiuam, ut 'omnis homo est substantia, quidam homo est animal; ergo quoddam animal est substantia'; et reducitur ad tertium modum primae figurae per conuersionem minoris simpliciter. Cum isti modi et eorum reductiones sunt manifesti, notandum est quod ipsis correspondent modi indirecti. Nam Darapti, Datisi et Disamis ita bene possunt concludere indirecte sicut directe, propter hoc quod conclusiones eorum sunt conuertibiles simpliciter, sicut dicebatur de Cesare et Camestres. Sed Felapton non potest concludere indirecte, quia minor extremitas non est distributa in praemissis et distribueretur in conclusione negatiua indirecta. Sed ei correspondet alius modus concludens eandem conclusionem ex eisdem praemissis transpositis indirecte, ita quod ille modus constaret ex maiore uniuersali affirmatiua et minore uniuersali negatiua concludentibus particularem negatiuam indirecte; et posset uocari 'Fapemton', et reducitur ad Felapton per transpositionem praemissarum. SDD 5.5.3 Quintus modus concludens directe constat ex maiore particulari negatiua et minore uniuersali affirmatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'quidam homo non est lapis, omnis homo est animal; ergo quoddam animal non est lapis'. Et reducitur ad primum modum primae figurae per impossibile; sumatur enim contradictorium conclusionis cum minore et inferatur contradictorium maioris, et erit syllogismus talis 'omne animal est lapis, omnis homo est animal; ergo omnis homo est lapis'. Sextus modus constat ex maiore uniuersali negatiua et minore particulari negatiua concludentibus particularem negatiuam, ut 'nullus homo est lapis, quidam homo est animal; ergo quoddam animal non est lapis'; et reducitur ad quartum modum primae figurae per conuersionem minoris simpliciter. Notandum est quod istis duobus modis correspondent duo modi indirecte concludentes easdem conclusiones ex eisdem praemissis transpositis, qui possent uocari 'Bacordo' et 'Fisemon', qui reducuntur ad Bocardo et Ferison per transpositionem praemissarum. Et sic sunt tres modi concludentes tam directe quam indirecte, scilicet Darapti, Disamis et Datisi, et sunt alii tres modi concludentes solum directe, scilicet Felapton, Bocardo et Ferison, et sunt alii tres modi concludentes solum indirecte, scilicet Fapemton, Bacordo et Fisemon. Nec possunt esse plures in tertia figura; quia cum sint sedecim combinationes, aliae septem sunt inutiles, scilicet quattuor ex puris particularibus, et aliae tres ex puris negatiuis, scilicet una ex ambabus uniuersalibus, alia ex maiore uniuersali et minore particulari, et tertia e conuerso. Item, notandum est quod non solum Bocardo, immo etiam quilibet aliorum quinque modorum huius figurae potest reduci ad primos quattuor modos primae figurae per impossibile, scilicet sumendo contradictorium conclusionis cum minore et inferendo contradictorium maioris. Sic enim Darapti reducitur ad Celarent et Felapton ad Barbara; unde licet inferatur in hac reductione contrarium maioris, tamen hoc sufficit, quia statim ex hoc sequitur contradictorium illius maioris per subalternationem. Deinde Disamis reducitur ad Celarent, et Datisi ad Ferio, et Bocardo ad Barbara, et Ferison ad Darii. Et forma syllogismos si uelis, et inuenies sic. SDD 5.6: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS NON MIXTIS SDD 5.6.1 Dicturi de syllogismis ex modalibus, recolemus primo quod quaedam uocantur 'modales diuisae', scilicet in quibus modus est copula uel pars copulae, ut 'homo potest currere', 'solem necesse est lucere', aliae uocantur 'compositae', in quibus modus est subiectum uel praedicatum, ut 'necesse est hominem esse animal' uel 'equum currere est possibile'. Recolendum est etiam quod isti termini 'necesse', 'possibile', 'contingens' aliquando sumuntur ut sunt appropriate differentiae entium, ut si dicamus deum esse necessarium et omnem creaturam esse contingentem; aliquando uero sumuntur ut sunt appropriate differentiae propositionum, ut cum dicimus propositionem aliam esse necessariam, aliam contingentem, aliam possibilem, aliam impossibilem, et sic debent sumi illa nomina in propositionibus quas uocamus 'modales compositas', et debet in eis praedicari modus et subiici dictum uel e conuerso. Per 'dictum' autem nos intelligimus unam propositionem, uel orationem, infinitiui modi materialiter sumptam, scilicet supponentem pro aliqua propositione uel aliquibus propositionibus, ita quod dicere 'hominem currere est possibile' ualeat tantum sicut dicere 'talis propositio 'homo currit' est possibilis', et similiter dicere 'impossibile est hominem esse asinum' ualeat tantum sicut dicere 'quoddam impossibile', id est 'quaedam propositio impossibilis', 'est 'homo est asinus". Hoc sextum capitulum est de syllogismis ex propositionibus modalibus sine mixtione modalium diuersorum modorum. Et continebit octo partes: prima reducit ad memoriam quaedam prius dicta de modalibus, secunda declarat syllogismos ex modalibus uocatis 'compositis', tertia ponit suppositiones de modalibus uocatis 'diuisis', quarta agit de syllogismis ex propositionibus de possibili, quinta de syllogismis ex propositionibus de necessario, sexta de syllogismis ex propositionibus de contingenti, septima de syllogismis ex propositionibus de uero et falso, octaua de syllogismis ex quibusdam aliis modalibus. Secunda incipit ibi "quaecumque ergo", tertia ibi "propter syllogismos", quarta ibi "ex ambabus", quinta ibi "syllogismi autem", sexta ibi "de contingenti", septima ibi "de uero autem", octaua ibi "multi autem". Prima pars est tota manifesta uisis illis quae dicta fuerunt in octauo capitulo primi tractatus. Hanc autem distinctionem modalium hic recoluimus ut seorsum de utrisque aliqua dicamus. Cum ergo dictum fuit supra quod modales compositae sunt, proprie loquendo, de inesse, ideo in omni figura similiter syllogizatur ex eis sicut ex illis de inesse quando ex subiectis et praedicatis talium propositionum modalium facimus extremitates et medium syllogismi. Verbi gratia, in prima figura, 'omne impossibile est falsum, homo esse asinum est impossibile; ergo hominem esse asinum est falsum'; similiter, in secunda figura, 'nullum impossibile est uerum, omne necessarium est uerum; ergo nullum necessarium est impossibile'; similiter, in tertia figura, 'omne nullum hominem esse asinum est necessarium et omne nullum hominem esse asinum est uerum; ergo quoddam uerum est necessarium'. Unde idem ualet dicere 'omne nullum hominem esse asinum est necessarium' sicut dicere 'omnis talis propositio 'nullus homo est asinus' est necessaria'. Ergo de talibus syllogismis ex propositionibus modalibus compositis nihil amplius est dicendum quam quod dictum fuit de syllogismis ex propositionibus de inesse. Sed aliter contingit syllogizare faciendo extremitates et media de subiectis et praedicatis dictorum, et nunc de huius modi syllogismis breuiter expediemus. SDD 5.6.2 (1) Quaecumque ergo praemissae inferunt aliquam conclusionem sine additione modorum, eaedem inferunt eandem cum istis modis 'uerum' et 'necessarium'; ut si sequitur 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A', ita oportet sequi 'uerum est omne B esse A et uerum est omne C esse B; ergo uerum est omne C esse A'; similiter 'omne B esse A est necessarium et omne C esse B est necessarium; ergo omne C esse A est necessarium'. (2) Item, quaecumque praemissae inferunt aliquam conclusionem sine additione modorum, contradictoriae praemissarum inferunt contradictoriam conclusionis cum istis modis 'falsum' et 'impossibile'; ut 'falsum est quoddam B non esse A et falsum est quoddam C non esse B; ergo falsum est quoddam C non esse A'. (3) Item, non oportet si aliquae praemissae inferunt aliquam conclusionem sine modis quod eaedem inferant eandem cum istis modis 'contingens', 'possibile', 'scitum', 'creditum', 'opinatum' et huius modi. Ista secunda pars debet intelligi de modalibus compositis, et continet manifeste tres regulas. Prima est de istis modis 'uerum' et 'necessarium'; et causa regulae est quia ex necessariis non sequitur nisi necessarium, nec ex ueris nisi uerum. Et debet regula intelligi supposita constantia terminorum, scilicet quod illae praemissae et illae conclusiones sint formatae. Non enim sequitur simpliciter si haec est uera 'omne B est A' et haec est uera 'omne C est B' quod haec sit uera 'omne C est A', quia posset contingere quod duae praemissae essent uerae et conclusio non esset uera, quia non esset. Et consimiliter debent intelligi aliae duae regulae. Secunda regula est de istis modis 'falsum' et 'impossibile', quae probatur per reductionem ad priorem regulam. Quia sequitur si aliqua propositio est uera quod sua contradictoria est falsa, et e conuerso; et similiter sequitur si aliqua propositio est necessaria quod sua contradictoria est impossibilis, et e conuerso; tunc ergo sequitur 'falsum est quoddam B non esse A; ergo uerum est omne B esse A', et sequitur etiam 'falsum est quoddam C non esse B; ergo uerum est omne C esse B', ex quibus sequitur 'ergo uerum est omne C esse A', ad quam conclusionem iterum sequitur 'ergo falsum est quoddam C non esse A', ergo haec sequebatur ad illas praemissas de falso, quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Et ita syllogismus ex impossibilibus reduceretur ad syllogismum ex necessariis. Tertia regula in quantum est de istis modis 'possibile' et 'contingens' apparet per instantiam. Quia possibile et contingens est omne currens esse equum, et possibile et contingens est omnem hominem esse currentem, et tamen non est possibile, nec contingens, omnem hominem esse equum. Sed tu obiiceres "quia ex possibili non sequitur impossibile, ergo si praemissae sunt possibiles, necesse est conclusionem esse possibilem". Dico quod si antecedens sufficiens ad inferendum aliquam conclusionem sit possibile, necesse est consequens esse possibile. Modo neutra praemissarum est antecedens sufficiens ad inferendum conclusionem, immo tota copulatiua constituta ex ambabus praemissis est antecedens sufficiens; ideo si illa sit possibilis, conclusio est possibilis, unde bene sequitur 'possibile est omne B esse A et omne C esse B; ergo possibile est omne C esse A'. Sed saepe contingit quod tota copulatiua est impossibilis cuius quaelibet pars est possibilis, ut haec est impossibilis 'Socrates currit et Socrates non currit', licet quaelibet categorica sit possibilis. De 'scitum' autem et 'creditum', manifestum est quod forte aliquis scit omne B esse A et scit etiam omne C esse B, sed non ordinat nec conectit istas propositiones scitas in syllogismo; ideo nescit quod ex eis sequatur ista conclusio 'omne C est A', et ita cum scientia illarum duarum primarum stat quod ille dubitat de tertia, uel forte quod nihil umquam cogitauit de ea. SDD 5.6.3 Propter syllogismos ex modalibus diuisis, oportet rememorari quod in propositionibus diuisis de istis modis 'necessarium', 'possibile' et 'contingens' subiecta ampliantur ad supponendum non solum pro his quae sunt sed etiam pro his quae possunt esse. Unde haec 'omne B potest esse A' de uirtute sermonis ualet istam 'omne quod est uel potest esse B potest esse A', et similiter ista 'omne creans de necessitate est deus' ualet istam 'omne quod est uel potest esse creans de necessitate est deus'. Sed aliquando huius modi ampliatio aufertur per uerba de inesse illis subiectis apposita, ut si dico 'omne quod est B potest esse A', illud subiectum 'B' non supponit nisi pro praesentibus, scilicet pro illis quae sunt. Item, in talibus diuisis negatiuae sunt distinguendae secundum quod uel negatio cadit super modum, ut dicendo 'B non potest esse A', uel quod sequitur modum, ut dicendo 'B potest non esse A'. Haec dicta fuerunt in prioribus tractatibus, ideo non ponuntur hic nisi per modum rememorationis. Sed sciendum est quod Aristoteles, primo Priorum, uidetur istam distinguere 'B contingit esse A', uel etiam istam 'B possibile est esse A', quia sensus istius 'B potest esse A' uno modo est 'quod potest esse B potest esse A', alio modo 'quod est B potest esse A'. Tamen uidetur mihi quod de uirtute sermonis talis propositio non sit distinguenda, immo simpliciter est concedenda si pro unico supposito ipsius 'B' sit uera, siue exsistente siue possibili exsistere, propter hoc quod sufficit ad ueritatem particularis uel indefinitae quod sit uera pro unico supposito. Sed ista esset simpliciter falsa 'omne B potest esse A' si pro uno solo supposito ipsius 'B' esset instantia, siue quantum ad ea quae sunt B siue quantum ad ea quae possunt esse B. Unde si aliquis de uirtute sermonis uult auferre ampliationem, oportet quod hoc faciat apponendo uerbum de inesse, sicut dicebatur. Ideo sine tali distinctione intendo manifestare modos syllogizandi ex huius modi propositionibus modalibus diuisis. Sed iterum, quantum ad hoc quod dixi de duplicibus negatiuis, dictum fuit, in ultimo capitulo primi tractatus, quod si negatio praecedat istum modum 'possibile', propositio non debet proprie dici de possibili, sed de impossibili, quia 'non possibile' ualet 'impossibile', uel dicenda est de necessario, quia 'non possibile esse' ualet 'necesse non esse', et etiam 'non possibile non esse' ualet 'necesse esse'. Et ita, similiter, illae in quibus negatio praecedit istum modum 'necesse' non debent proprie dici de necessario, sed de possibili; quia 'non necesse esse' ualet 'possibile non esse' et 'non necesse non esse' ualet 'possibile esse'. Nos ergo uocamus tales 'de possibili' 'B potest esse A' et 'B potest non esse A', et tales 'de necessario' 'B necesse est esse A' et 'B necesse est non esse A'. Et sufficiet nobis determinare de talibus, dimittendo illas in quibus negatio praecedit modum, quia omnes in quibus negatio praecedit modum habent alias aequiualentes in quibus negatio non praecedit modum. Similiter etiam sufficiet determinare de illis de possibili et de necessario, dimittendo illas de impossibili, quia 'impossibile esse' ualet 'necesse non esse' et 'impossibile non esse' ualet 'necesse esse', et similiter 'non impossibile esse' ualet 'possibile esse' et 'non impossibile non esse' ualet 'possibile non esse'. Ergo de caetero per 'negatiuas de necessario' uel 'de possibili' non intelligemus nisi illas in quibus negatio sequitur modum, et non illas in quibus praecedit. SDD 5.6.4 Ex ambabus ergo de possibili in prima figura et in tertia ualent omnes modi qui ualebant ex ambabus de inesse; sed in secunda figura nihil concluditur ex ambabus de possibili. In ista parte agitur de syllogismis ex ambabus praemissis de possibili, et primo declaratur quod de prima figura dictum fuit. Fiat ergo in Barbara syllogismus sic 'omne B potest esse A, omne C potest esse B; ergo omne C potest esse A'. Et apparet quod syllogismus tenet in uirtute dici de omni si, secundum sensum prius dictum, ratione ampliationis, resoluantur propositiones sic 'omne quod potest esse B potest esse A et omne quod potest esse C potest esse B; ergo omne quod potest esse C potest esse A': maior enim, in uirtute dici de omni, significat quod de omni eo de quo potest dici 'B' potest dici 'A', et minor ponit quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest dici 'B'; ergo sequitur manifeste quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest dici 'A', et hoc significabat conclusio. In Celarent etiam fiet syllogismus sic 'omne B possibile est non esse A, omne C possibile est esse B; ergo omne C possibile est non esse A'. Et tenet in uirtute dici de nullo, quod patet facta resolutione sic 'omne quod potest esse B potest non esse A et omne quod potest esse C potest esse B; ergo omne quod potest esse C potest non esse A': maior enim, in uirtute dici de nullo, siue in uirtute dici de omni negatiue, designat quod de omni eo de quo potest dici 'B' potest negari 'A', et minor designat quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest dici 'B'; ideo sequitur quod de omni eo de quo potest dici 'C' potest negari 'A', et hoc significat ista conclusio 'omne quod potest esse C potest non esse A'. Syllogismus autem in Darii eodem modo tenet per dici de omni sicut in Barbara, et syllogismus in Ferio sicut syllogismus in Celarent. Non enim refert nisi accipiendo uniuersaliter uel particulariter minorem extremitatem sub medio in maiori propositione distributo. In tertia autem figura omnes modi, praeter Bocardo, probantur per reductionem ad primam figuram sicut probabantur illi de inesse. Quia dictum fuit, in primo tractatu, quod affirmatiuae de possibili conuertuntur sicut illae de inesse, scilicet uniuersalis affirmatiua in particularem affirmatiuam et particularis affirmatiua in particularem affirmatiuam. Deinde, etiam omnes modi tertiae figurae, tam Bocardo quam alii, possunt probari per expositionem. Si enim, in affirmatiuis, dico 'omne C potest esse A et omne C potest esse B; ergo quoddam B potest esse A', necesse est, in uirtute praemissarum, concedere quod aliquod idem C potest esse A et potest esse B; ideo, illo C signato, arguitur sic 'hoc C potest esse A et hoc idem C potest esse B; ergo quod potest esse B potest esse A'. Et similiter est de Disamis et de Datisi, quia, propter distributionem medii in una praemissarum, sequitur ex praemissis quod aliquod idem C potest esse A et potest esse B, et tunc procedatur ut prius. Ita etiam est in modis negatiuis, ut in Bocardo, de quo minus uidetur. Si enim quoddam C potest non esse A et omne C potest esse B, sequitur quod aliquod idem C potest non esse A et potest esse B; tunc si signetur illud C et dicamus 'hoc C potest non esse A et hoc idem C potest esse B', concludemus manifeste quod aliquid quod potest esse B potest non esse A, et hoc significat conclusio quae concluditur in Bocardo, scilicet 'quoddam B potest non esse A'. Ultimo etiam possumus declarare quod in secunda figura nihil sequitur. Quia si dico, in Cesare, 'omnis deus potest non creare et omnis prima causa potest creare', non sequitur 'ergo prima causa potest non esse deus', quia praemissae sunt uerae et conclusio falsa; et causa est quia idem est in potentia ad opposita. Sed etiam (ne oporteat super hoc reuerti) considerandum est quod si in propositionibus de possibili subiecta prohibeantur ampliari per 'quod est', tunc nulli syllogismi ualent. In Barbara enim est instantia: quia posito quod modo omne currens sit equus, tunc uerum est quod omne quod est currens potest esse equus et omne quod est homo potest esse currens, tamen non sequitur 'ergo omne quod est homo potest esse equus'. Similiter, in Celarent, posito quod sol sit modo sub nostro hemisphaerio, istae praemissae sunt uerae 'omne quod est planeta exsistens super nostrum hemisphaerium potest non esse sol' et 'omnis maximus planeta potest esse planeta exsistens super nostrum hemisphaerium', et tamen non sequitur 'ergo omnis maximus planeta potest non esse sol'. Ita etiam in tertia figura, in Darapti, non sequitur 'omne quod est deus potest esse prima causa et omne quod est deus potest esse creans; ergo aliquid quod est creans potest esse prima causa', quia possibile est praemissis exsistentibus ueris conclusionem esse falsam: quia in casu quo de facto deus nihil crearet, subiectum conclusionis pro nullo supponeret; ideo conclusio esset falsa. Et similiter etiam, in eisdem terminis, est instantia in Disamis, faciendo maiorem particularem, et in Datisi, faciendo minorem particularem. Similiter in Felapton est instantia, supposito quod sol sit super nostrum hemisphaerium et omnes alii planetae sint sub nostro hemisphaerio: non enim ualet syllogismus sic 'omne quod est luna potest non esse sol et omne quod est luna potest esse planeta lucens super nostrum hemisphaerium; ergo quod est planeta lucens super nostrum hemisphaerium potest non esse sol'; praemissae enim sunt uerae et conclusio falsa. Verum est tamen quod in tertia figura ualerent syllogismi ex talibus praemissis ad conclusionem sine 'quod est', scilicet in qua non prohiberetur ampliatio; et hoc posset probari per expositionem. In prima autem figura sic non ualerent, sicut apparet per supra dictas instantias. SDD 5.6.5 Syllogismi autem ex ambabus de necessario ualent in omnibus modis trium figurarum in quibus ualebant syllogismi de inesse. Primo uidendum est quod in prima figura tenent per dici de omni, considerato quod ad omnem propositionem de necessario sequitur propositio de possibili saluata eadem quantitate subiecti et eadem qualitate propositionis; sequitur enim 'necesse est esse; ergo possibile est esse', uel etiam 'necesse est non esse; ergo possibile est non esse', quia est subalternatio quantum ad modos, ut alias dicebatur. Fiat ergo syllogismus in Barbara sic 'omne B necesse est esse A, omne C necesse est esse B; ergo omne C necesse est esse A', et resolue propositiones sic 'omne quod potest esse B necesse est esse A et omne quod potest esse C necesse est esse B; ergo omne quod potest esse C necesse est esse A'; tunc ergo, in uirtute dici de omni, maior significat quod de quocumque potest dici 'B' dicitur necessario 'A' et minor significat quod 'B' non solum potest dici, immo necessario dicitur de omni eo de quo potest dici 'C'; ergo sequitur quod 'A' necessario dicitur de omni eo de quo potest dici 'C', et hoc significabat conclusio. Et modo consimili, siue proportionali, declaratur quod Celarent tenet in uirtute dici de nullo, ut 'omne B necesse est non esse A et omne C necesse est esse B; ergo omne C necesse est non esse A'. Nam si fiat ibi resolutio, ut 'omne quod potest esse B necesse est non esse A et omne quod potest esse C necesse est esse B...' et caetera, patet quod illa maior designat quod 'A' necessario negatur de omni eo de quo potest dici B... et caetera. Syllogismi autem secundae figurae, scilicet Cesare, Camestres et Festino, reducuntur ad primam figuram per conuersiones, sicut in illis de inesse, quia dictum fuit in primo tractatu quod uniuersales negatiuae de necessario conuertuntur simpliciter. Baroco autem per impossibile reducitur ad Barbara in mixtione de necessario et de possibili, quae postea declarabitur ualere. Verbi gratia, fiat Baroco sic 'omne B necesse est esse A, quoddam C necesse est non esse A; ergo quoddam C necesse est non esse B'; contradictorium conclusionis est 'omne C possibile est esse A'; tunc cum illa sumatur maior, et fiat syllogismus sic 'omne B necesse est esse A et omne C possibile est esse B', sequitur 'ergo omne C necesse est esse A' et, per consequens, 'omne C possibile est esse A', et haec contradicit minori prioris syllogismi. Omnes autem modi tertiae figurae possunt manifestari per expositionem, sed non per conuersiones; quia affirmatiuae de necessario non conuertuntur in alias de necessario, sicut prius determinatum est. SDD 5.6.6 De contingenti autem ad utrumlibet dicamus quod in prima figura ex ambabus de contingente maiore exsistente uniuersali ualent omnes syllogismi, siue ex ambabus affirmatiuis, siue ex ambabus negatiuis, siue ex una affirmatiua et alia negatiua, quaecumque earum fuerit negatiua. Et similiter in tertia figura ualent omnes syllogismi una praemissarum exsistente uniuersali. In secunda autem figura nulli syllogismi ualent. In prima figura apparet quod Barbara tenet in uirtute dici de omni. Fiat enim syllogismus sic 'omne B contingit esse A et omne C contingit esse B; ergo omne C contingit esse A', et fiat resolutio sic 'omne quod potest esse B contingit esse A et omne quod potest esse C contingit esse B; ergo omne quod potest esse C contingit esse A'; maior enim designat quod de quocumque potest dici 'B' de eo contingit uerificari 'A' et minor designat quod de omni eo de quo potest dici 'C' contingit dici 'B', ideo bene concluditur quod omne quod potest esse C contingit esse A. Et sic etiam patet quod Darii tenet ad concludendum particularem. Et his concessis apparet quod omnes syllogismi ex negatiuis ualent, reseruato quod maior sit uniuersalis, quia omnes reducuntur ad Barbara et ad Darii per conuersiones negatiuarum in oppositam qualitatem. Omnes enim negatiuae de contingenti, dum tamen negatio non praecedat modum, aequipollent affirmatiuae eiusdem quantitatis. In tertia autem figura Darapti, Disamis et Datisi manifesti sunt per expositionem, ad quos modos reducuntur omnes syllogismi ex negatiuis per conuersiones illarum negatiuarum in oppositam qualitatem. Secunda autem figura nihil ualet. Quia instantia est sic 'omnem hominem contingit dormire et omnem asinum contingit dormire', non sequitur 'ergo asinum contingit esse hominem'; et si non ualet talis syllogismus ex affirmatiuis, sequitur quod nec ualet ex negatiuis, nec ex una affirmatiua et alia negatiua, cum dictum sit quod omnis negatiua aequipollet affirmatiuae. Nunc, ulterius, sicut dictum fuit de prohibitione ampliationis per 'quod est' in illis de possibili, ita breuiter possumus dicere de 'quod est' in illis de necessario et de contingenti. Dico ergo quod ex ambabus de necessario cum 'quod est' ualet syllogismus in prima figura et in tertia sicut in illis de inesse, et in secunda figura non ualet. In prima enim figura tenet per dici de omni uel per dici de nullo; quia si dico 'omne quod est B necesse est esse A et omne quod est C necesse est esse B; ergo omne quod est C necesse est esse A', constat quod ad istam minorem 'omne quod est C necesse est esse B' sequitur ista 'omne quod est C est B', et tunc directe sumitur minor extremitas sub distributione medii in maiore, dicendo sic 'omne quod est B necesse est esse A et omne quod est C est B', ideo directe sequitur 'ergo omne quod est C necesse est esse A'; ergo et hoc prius sequebatur, quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Sed in secunda figura inuenitur instantia sic 'omne quod est planeta in oriente necesse est esse solem et omne quod est planeta in occidente necesse est non esse solem'; istae praemissae sunt uerae posito quod planetarum solum sol sit in oriente, et tamen conclusio esset falsa dicens 'ergo quod est planeta in occidente necesse est non esse planetam in oriente'. In tertia autem figura probarentur syllogismi per expositionem. Nam signetur, uirtute maioris et minoris, aliquod C, quod necesse est esse A et quod etiam necesse est esse B, sequitur 'quoddam quod necesse est esse B necesse est esse A', ad quod ultra sequitur 'ergo quoddam quod est B necesse est esse A', quia sequitur si aliquid necesse est esse B quod ipsum est B. Unde licet non sequatur 'creantem necesse est esse deum; ergo creans est deus', tamen bene sequitur 'quod est creans necesse est esse deum; ergo ille est deus'. De contingenti autem dico quod non ualet syllogismus per 'quod est' ex ambabus de contingenti. Quia in prima figura est instantia posito quod de facto nullum animal dormiat nisi duo equi fortes et bene potentes currere, et tunc fiat syllogismus sic 'omne quod est dormiens contingit currere et omne quod est animal sine pedibus contingit dormire; ergo omne quod est animal sine pedibus contingit currere'; apparet quod praemissae sunt uerae et conclusio falsa. Similiter in tertia figura est instantia, posito quod modo nullum animal dormiat: quia omne quod est animal contingit uigilare et omne quod est animal contingit dormire, non sequitur 'ergo aliquid quod est dormiens contingit uigilare; haec enim conclusio est falsa, quia subiectum pro nullo supponit, et praemissae erant uerae. Sic ergo manifestum est, si aliquis non uelit accipere subiecta propositionum modalium nisi pro his quae sunt, quo modo ipse poterit syllogizare et quo modo non. SDD 5.6.7 De uero autem et falso dicendum est quod propositiones de uero et falso in sensu diuiso aut nihil ualent aut ualent sicut illae de inesse; ideo sicut syllogizatur ex illis de inesse, ita proportionaliter syllogizatur ex eis. Dico "aut nihil ualent" quia si dico 'omnem hominem uerum est esse animal', si sensus est quod haec propositio est uera 'omnis homo est animal', non est sensus diuisus, sed sensus compositus, et si termini sumuntur significatiue, tunc nec hominem uerum est esse animal nec hominem falsum est esse asinum, quia uerum et falsum non sunt nisi in complexione conceptuum, apud intellectum, prout uideri debet in sexto Metaphysicae. Et si quis uult dare alium sensum, hoc non erit nisi significando similiter per istam 'hominem uerum est esse animal' et per istam 'homo est animal', et significando similiter per istam 'omnem hominem falsum est esse asinum' et per istam 'nullus homo est asinus', et significando similiter per istam 'omnem hominem falsum est non esse animal' et per istam 'omnis homo est animal'. Sic ergo reducendo omnes tales de uero et falso ad illas de inesse uel ad compositas de uero et falso, apparet ex praedeterminatis quo modo ex eis sit syllogizandum. SDD 5.6.8 (1) Multi autem alii modi solent assignari reddentes propositiones modales, ut 'scitum', 'opinatum', 'creditum', et caetera; sed expediendo dicam solum de 'scitum' et 'opinatum'. (2) Dico ergo quod de 'scitum' ualent syllogismi in prima figura et in tertia, sed non ualent in secunda. (3) De 'opinatum' autem non ualent syllogismi in aliqua figura. In hac parte sunt tres clausulae, quarum prima, quae proponit intentum, est manifesta. Et pro tanto loquor solum de 'scitum' et 'opinatum' quia logicae principalis intentio est de syllogismis, et scientia est finis syllogismorum demonstratiuorum et opinio dialecticorum. Secunda clausula est de scire, quae primo declaratur quantum ad primam figuram, supponendo istam regulam quod ad omnem propositionem de scito, cum hac additione 'quod est', siue affirmatiuam siue negatiuam, dum tamen negatio non cadat super modum, sequitur propositio de inesse eiusdem qualitatis et quantitatis. Verbi gratia, sequitur 'omne quod est B scio esse A; ergo omne B est A'; similiter sequitur 'omne quod est B scio non esse A; ergo nullum B est A', quia nihil contingit sciri nisi secundum propositionem ueram; si ergo omne quod est B scio esse A, oportet quod hoc sit secundum propositionem ueram in qua 'A' praedicatur de termino supponente pro omni eo quod est B. Tamen propter hoc quod istud uerbum 'scio' ampliat subiectum ad supponendum non solum pro praesentibus, sed etiam pro futuris et praeteritis, ideo si non apponatur 'quod est', uidetur mihi quod non sequitur 'omne B scio esse A; ergo omne B est A', sed bene sequitur 'ergo quidquid fuit, est uel potest esse B est A'. Verbi gratia, si deus modo nihil crearet de nouo, tamen ego concederem istam 'omne creans de nouo scio esse deum', quia quidquid est, fuit uel potest esse creans de nouo scio esse deum, et tamen ista propositio esset falsa 'omne creans de nouo est deus'. Et ideo ego concludo correlarie quod licet ego sciam omnem hominem esse animal, tamen non sequitur quod omnem hominem sciam esse animal; sequeretur enim quod omnem hominem, siue uiuum siue mortuum siue generandum, scirem esse animal, quod est falsum. Et iuxta hoc moderandum est illud quod dicebatur in Sophismatibus, in tredecimo sophismate quarti capituli. Ibi enim concedebatur sequi 'scio omnem triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis; ergo omnem triangulum scio habere tres angulos aequales duobus rectis', quod non est uerum nisi locutio sit secundum suppositionem materialem uel consequens intelligatur sumi cum 'quod est', ut dicendo 'ergo omne quod est triangulus scio habere tres angulos aequales duobus rectis'. Et hoc sufficiebat ad illud de quo ibi agebatur, quia non agebatur de ampliationibus, sed solum de appellationibus. His ergo uisis, apparet quod bonus est syllogismus, per dici de omni, 'omne B scio esse A, omne C scio esse B; ergo omne C scio esse A'. Quia maior ualet istam 'omne quod est, fuit uel potest esse B scio esse A', et ad minorem sequitur quod quidquid est, fuit uel potest esse C scio esse B; ergo inferri debet 'ergo quidquid est, fuit uel potest esse C scio esse A'. In tertia autem figura probantur syllogismi per expositionem. Si enim aliquod C scio esse A et ipsum idem C scio esse B, sequitur quod B scio esse A. Quia ad istam minorem 'C scio esse B' sequitur quod illud C est B, et tunc est syllogismus manifestus sic 'C scio esse A et illud C est B; ergo B scio esse A'. In secunda autem figura non ualent syllogismi propter hoc quod oporteret de eo quod erat subiectum in praemissis facere praedicatum in conclusione, et hoc non contingit cum bona consequentia, eo quod praedicatum in tali propositione de 'scio' appellat suam rationem et subiectum non. Verbi gratia, fiat syllogismus sic 'omnem elephantem tu scis non esse risibilem et omnem hominem tu scis esse risibilem; ergo omnem hominem tu scis non esse elephantem'. Potest ergo poni casus quo praemissae sunt uerae et conclusio falsa, scilicet si numquam uideris elephantem nec de eo umquam consideraueris secundum illam rationem a qua sumitur hoc nomen 'elephans'; tunc enim conclusio esset falsa, quia praedicatum appellaret rationem 'elephantis', quam nec habes nec habuisti, et tamen praemissae bene sunt uerae; minor enim satis conceditur esse uera, et maior probaretur sic: quia omne animal brutum scis non esse risibile et omnis elephans est animal brutum, ergo omnem elephantem scis non esse risibilem. Tertia regula est de 'opinato', quae est manifesta in secunda figura, sicut et de 'scito'. Sed propter alias figuras ego pono casum quod unum lapidem uideo de longe et opinor ipsum esse animal, et cum hoc ego etiam opinor omnem lapidem esse inanimatum; et tunc fiat syllogismus expositorius ex praemissis ueris et conclusione falsa sic 'hunc lapidem opinor esse inanimatum et hunc lapidem opinor esse animal; ergo animal opinor esse inanimatum'. Similiter etiam in prima figura essent praemissae uerae et conclusio falsa sic 'omne animal opinor uiuere, lapidem opinor esse animal; ergo lapidem opinor uiuere'. Quamuis enim ex aliquibus praemissis sequatur aliqua conclusio, non oportet si opinor praemissas quod opinor conclusionem, sicut etiam dicebatur alias quod non oportet si praemissae sciuntur quod sciatur conclusio. SDD 5.7: DE SYLLOGISMIS EX MODALIBUS MIXTIS SDD 5.7.1 (1) Consequenter aliqua breuiter dicenda sunt de syllogismis mixtis ex praemissis modalibus diuersorum modorum; et dicemus solum de istis modis 'possibile', 'necessarium' et 'contingens', quia solum de illis determinat Aristoteles. Et praemittendae sunt aliquae communes regulae. (2) Prima est quod ad omnem propositionem de inesse sequitur propositionem de possibili retentis eisdem terminis et eadem qualitate, sed non sequitur propositio uniuersalis nisi consequens sumatur cum ista additione 'quod est'. (3) Secunda regula est quod ad omnem propositionem de necessario uel de contingenti sequitur propositio de possibili retenta eadem qualitate et eadem quantitate. (4) Tertia regula est quod quaecumque conclusio sequitur ad praemissas de possibili, illa sequitur ad praemissas de necessario uel de contingenti, uel etiam ad unam de possibili et aliam de necessario uel de contingenti, caeteris manentibus eisdem. (5) Quarta regula est quod ad quascumque praemissas sequitur conclusio de necessario uel de contingenti, ad easdem sequitur conclusio de possibili. (6) Quinta regula est quod ad omnem conclusionem de necessario sequitur conclusio de inesse sumpto subiecto cum relatiuo identitatis, et aliter non. (7) Sexta regula est quod ad quamlibet qualitatem de contingenti sequitur quaelibet qualitas de possibili. Hoc septimum capitulum est de mixtionibus, sicut in eius principio proponitur. Et continet septem partes: prima proponit intentum cum sex regulis, secunda docet mixtiones de inesse et de possibili, tertia de inesse et de necessario, quarta de inesse et de contingenti, quinta de possibili et de necessario, sexta de possibili et de contingenti, septima de necessario et de contingenti. Secunda incipit ibi "si ergo una", tertia ibi "si uero una", quarta ibi "si autem una", quinta ibi "deinde si una", sexta ibi "in mixtione uero", septima ibi "de necessario autem". Prima pars habet sex clausulas, quarum prima, quae proponit intentum, est per se manifesta, et sex aliae dant sex regulae. De prima ergo regula considerandum est quod 'possibile' est communius quam 'esse'; sequitur enim, tam in propositione affirmatiua quam in propositione negatiua, posse ad esse, unde sequitur 'est; ergo potest esse' et similiter 'non est; ergo potest non esse'. Sed tamen ad uniuersalem de inesse non sequitur uniuersalis de possibili, quia subiectum in illa de inesse est minus amplum quam in illa de possibili, et a minus amplo distributo non sequitur magis amplum distributum. Unde si nullum animal curreret nisi equus, haec esset uera 'omne currens est equus', et tamen haec esset falsa 'omne currens potest esse equus', quia ualet istam 'omne quod est uel potest esse currens potest esse equus', quae est manifeste falsa. Tamen si prohiberetur ampliatio, per hoc additum 'quod est', esset bona consequentia, quia omne quod est potest esse; sequitur enim 'omne currens est equus; ergo omne quod est currens potest esse equus'. Causa autem secundae regulae est quia 'possibile' est communius quam 'necesse' uel 'contingens'; omne enim necessarium uel contingens est possibile, et non e conuerso. Et sequitur ad uniuersalem de necessario uel de contingenti non solum particularis de possibili, sed uniuersalis, propter hoc quod 'possibile' non magis ampliat subiectum quam 'necessarium' uel 'contingens'. Tertia regula sequitur ex secunda, propter hoc quod quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Quarta etiam regula sequitur ex secunda, propter hoc quod ad quodcumque sequitur antecedens ad illud sequitur consequens. Quinta regula fuit in alio capitulo declarata; sequitur enim bene 'creans necesse est esse deum; ergo illud creans est deus', sed non sequitur 'ergo creans est deus'. Sexta regula tenet ex eo quod propositio de contingenti conuertitur in oppositam qualitatem. Cum ergo affirmatiua de possibili sequatur ad affirmatiuam de contingenti, oportet quod etiam sequatur ad negatiuam de contingenti, et cum negatiua de possibili sequatur ad negatiuam de contingenti, oportet quod etiam sequatur ad affirmatiuam, et sic oportet utramque sequi ad utramque. Et ex hoc apparet quod 'contingens' infert 'non necesse' et etiam 'non impossibile'; 'necesse' autem et 'non impossibile' inferunt 'non contingens'. Si enim B contingit esse A, sequitur quod B possibile est esse A, ergo B non impossibile est esse A; et etiam si B contingit esse A, sequitur quod B possibile est non esse A, ergo B non necesse est esse A. Unde etiam sequitur quod propositio de contingenti aequipollet propositioni de necessario et impossibili copulatiue negatis et contradicit propositioni de necessario et impossibili disiunctiue non negatis mutata quantitate propositionis; uerbi gratia, ista propositio 'B contingit esse A' aequipollet isti 'B non necesse est esse et non impossibile est esse A', et contradicit isti 'omne B necesse est esse uel impossibile est esse A'. Ita etiam propositio de contingenti aequipollet propositioni de possibili esse et possibili non esse copulatiue, et contradicit propositioni de disiunctione eorum negatione praeposita modis et mutata quantitate propositionis; uerbi gratia, ista propositio 'omne B contingit esse A' aequipollet isti 'omne B possibile est esse et possibile est non esse A', et contradicit isti 'quoddam B non possibile est esse uel non possibile est non esse A'. Et sic apparet aliqualiter de aequipollentia et oppositione illius de contingenti ad alias modales. SDD 5.7.2 Si ergo una praemissarum fuerit de inesse et alia de possibili, dandae sunt multae regulae. (1) Prima est quod non ualent aliqui syllogismi in secunda figura. (2) Secunda regula est quod in nulla figura sequitur conclusio de inesse. (3) Tertia regula est quod in prima figura non ualent syllogismi si maior sit de inesse. (4) Quarta regula est quod in prima figura non potest inferri conclusio uniuersalis nisi cum ista additione 'quod est'. (5) Quinta regula est quod in prima figura maiore exsistente de possibili sequitur conclusio de possibili particularis. (6) Sexta regula est quod in tertia figura ualent syllogismi affirmatiui si propositio de possibili sit uniuersalis, et aliter non. (7) Septima regula est quod in eadem figura ualent syllogismi negatiui si propositio negatiua sit uniuersalis et de possibili, et aliter non; ideo sequitur quod Bocardo non ualet. Nimis prolixum esset in istis mixtionibus determinare de omnibus combinationibus seorsum. Quia cum in qualibet figura ex propositionibus de inesse sint sedecim combinationes, oportet in mixtione esse triginta duo, quia duplicantur, cum quaelibet combinatio possit habere aut maiorem de inesse et minorem de possibili aut e conuerso. Ideo omnia reduxi, in hac parte, ad septem breues regulas. Prima regula est manifesta per instantiam in istis terminis 'creans', 'deus', 'prima causa', ita quod 'creans' sit medium, et 'deus' maior extremitas, et 'prima causa' minor extremitas. Nam quocumque modo tu combinabis, possibile est quod sint simul uerae, et tamen conclusio semper esset falsa in qua diceretur quod prima causa potest non esse deus. Causa autem secundae regulae est quia ad 'posse esse' non sequitur 'esse'. Ideo statim quod una propositio est de possibili non potest inferri conclusio de inesse; nam praemissa de possibili potest esse uera pro his quae possunt esse et non pro his quae sunt, et oportet conclusio de inesse, si sit uera, esse ueram pro his quae sunt. Causa autem tertiae regulae est quia in maiore de inesse medium non distribueretur nisi pro his quae sunt et forte minor de possibili non esset uera pro his quae sunt, sed pro his quae possunt esse, ideo minor extremitas non sumeretur sub distributione medii. Unde instantia est in affirmatiuis, ut 'omne currens est equus, omnis homo potest esse currens; ergo omnis homo potest esse equus', et etiam instantia est in negatiuis, ut 'nullum creans est deus, omnis prima causa potest esse creans; ergo omnis prima causa potest non esse deus'. Verum est tamen quod Aristoteles, in primo Priorum, distinguit duplicem propositionem de inesse, scilicet unam de inesse simpliciter et aliam de inesse ut nunc. Et uocat illam 'de inesse ut nunc' quae est de inesse et uera sed contingens et non necessaria, et uocat illam 'de inesse simpliciter' quae est necessaria. Modo ergo in hac mixtione si maior in prima figura sit de inesse ut nunc, non ualet syllogismus, prout apparuit per instantias datas. Sed non inueniretur instantia ubi maior esset de inesse simpliciter; et causa est quia ad propositionem de inesse necessariam sequitur propositio de possibili; uerbi gratia, sequitur 'haec est necessaria 'omne B est A'; ergo omne B potest esse A', et tunc esset syllogismus perfectus ex ambabus de possibili concludentibus uniuersalem de possibili. Sed tamen, hoc non obstante, apparet quod syllogismus non ualet gratia formae si maior sit de inesse, sed solum ualet ex hypothesi, id est ex suppositione, scilicet quod maior sit necessaria. Causa autem quartae regulae est quia ad minorem uniuersalem de inesse non sequitur uniuersalis de possibili, sed solum particularis, ut dictum fuit in prima parte huius capituli, et quia minor extremitas sumitur magis ample in conclusione de possibili quam in minori propositione de inesse, et non sequitur ex minus amplo magis amplum cum distributione. Causa autem quintae regulae est quia ex minore de inesse sequitur minor de possibili particularis, et tunc sunt ambae praemissae de possibili inferentes conclusionem de possibili. Similiter, causa sextae regulae est, quantum ad primam partem eius, quia ad propositionem affirmatiuam de inesse sequitur propositio particularis affirmatiua de possibili, et sic sunt ambae praemissae de possibili, ex quibus erit bonus syllogismus. Sed causa quare non ualet syllogismus si illa de possibili sit particularis est quia ad illam de inesse, quantumcumque sit uniuersalis, non sequitur nisi particularis de* possibili; ideo ambae praemissae essent particulares, quo modo non ualeret syllogismus, ut 'quoddam currens potest esse asinus et omne currens est equus', non sequitur quod equus potest esse asinus. Septima autem regula ponit primo quod Felapton et Ferison ualent si maior sit de possibili; et causa est quia ad minorem de inesse sequitur minor de possibili, et sic fiunt ambae de possibili. Deinde illa septima regula ponit quod Felapton et Ferison non ualent si maior sit de inesse, quia instantia est sic 'nullum creans est deus, omne creans potest esse prima causa; ergo prima causa potest non esse deus'. Ultimo dicitur quod Bocardo non ualet; quia si maior sit de inesse, instantia erit ut prius, et si ipsa sit de possibili, tunc ad minorem de inesse non sequitur nisi particularis de possibili, et sic essent ambae praemissae particulares. SDD 5.7.3 Si uero una praemissarum fuerit de inesse et alia de necessario, dantur tales regulae. (1) Prima est quod maiore exsistente de necessario omnes modi prima figurae ualent ad conclusionem de necessario particularem, sed non ad uniuersalem, nisi cum ista additione 'quod est'. (2) Secunda regula est quod maiore exsistente de inesse syllogismi primae figurae non ualent ad conclusionem de necessario uel de inesse; ualent tamen ad conclusionem de possibili. (3) Tertia regula est quod in secunda figura Cesare, Camestres et Festino ualent proportionaliter sicut in prima figura ualent Celarent et Ferio. (4) Quarta regula est quod Baroco maiore exsistente de necessario ualet ad conclusionem de inesse, sed non ad conclusionem de necessario; et si maior sit de inesse, ualet solum ad conclusionem de possibili. (5) Quinta regula est quod in tertia figura maiore exsistente de necessario Darapti, Felapton, Datisi et Ferison ualent ad conclusionem de necessario, sed Disamis et Bocardo ad nullam conclusionem ualent. (6) Sexta regula est quod maiore exsistente de inesse in tertia figura Darapti et Disamis ualent ad conclusionem de inesse, et alii modi nihil ualent. Ista tertia pars continet duas regulas in prima figura, duas in secunda et duas in tertia. Prima regula patet quantum ad hoc quod sequitur conclusio particularis de necessario; quia si omne quod est uel potest esse B necesse est esse A, sicut significat maior, et aliquod C est B, sequitur quod illud C necesse est esse A, per dici de omni; et ita in negatiuis tenet, et sequitur per dici de nullo. Causa autem quare non sequitur conclusio uniuersalis de necessario est quia minor extremitas in minore de inesse non stat nisi pro his quae sunt et in conclusione de necessario staret tam pro his quae sunt quam pro his quae possunt esse; ideo esset processus a minus amplo ad magis amplum cum distributione, quod est inconueniens. Tamen bene sequitur conclusio uniuersalis si minor extremitas in conclusione restringeretur per 'quod est', ut non staret amplius in conclusione quam stabat in praemissa. Quod autem non sequatur conclusio uniuersalis de necessario in Barbara uel in Celarent patet etiam per instantiam. Quia omne creans necesse est esse deum et omne intelligens est creans (ponamus ita esse quod solus deus praesentialiter intelligat et quod ipse creet Socratem), tamen conclusio, propter ampliationem subiecti, est falsa, dicens quod omnem intelligentem necesse est esse deum; sed bene concluderetur 'ergo omne quod est intelligens de necessitate est deus'. Item, notandum est quod in hac prima figura maiore exsistente de necessario non solum infertur conclusio de necessario, immo etiam de inesse. Quia licet ad affirmatiuam de necessario non sequatur affirmatiua de inesse, tamen bene sequitur ad particularem de necessario particularis de inesse posito quod subiectum illius de necessario supponat pro eo quod est, et hoc ponitur quantum ad subiectum conclusionis in minori propositione, quae est de inesse; ideo ad illam conclusionem de necessario sequitur conclusio de inesse. Secunda regula, quantum ad eius primam partem manifesta est per instantiam, posito quod deus creet Platonem, sed non creet Socratem, quem tamen potest creare. Tunc haec est uera 'omnis deus est creans', et ista etiam est uera 'omne creans Socratem de necessitate est deus', quia omne quod est uel potest esse creans Socratem de necessitate est deus, et tamen conclusio est falsa, siue de inesse siue de necessario (falsum est enim quod creans Socratem est creans, quia nihil ponitur esse creans Socratem. Similiter, in negatiuis datur instantia: quia ponamus quod nulla luna est carens lumine et quod omnem planetam carentem lumine necesse est esse lunam, tamen conclusio esset falsa dicens quod planeta carens lumine non est carens lumine. Tamen conclusiones de possibili essent uerae, scilicet 'creans Socratem potest esse creans' et etiam 'planeta carens lumine potest non esse carens lumine'. Tertia regula est manifesta. Quia dictum est prius quod uniuersales negatiuae de necessario ita conuertuntur simpliciter sicut uniuersales negatiuae de inesse; ideo per tales conuersiones fit reductio ad primam figuram, et cum transpositione praemissarum quantum ad Camestres. Quarta regula declaratur primo quantum ad hoc quod Baroco non infert conclusionem de necessario, licet maior sit de necessario. Quia instantia est sic 'omne primum ens de necessitate est deus et quoddam creans non est deus' (posito quod deus modo nihil creet), tamen conclusio esset falsa dicens 'quoddam creans necesse est non esse primum ens'. Sed quod ualeat ad conclusionem negatiuam de inesse, scilicet maiore exsistente de necessario, patet, quia ex contradictorio conclusionis cum altera praemissarum infertur contradictorium alterius praemissae. Verbi gratia, fiat syllogismus sic 'omne B necesse est esse A, quodddam C non est A; ergo quoddam C non est B; tunc ergo ex maiore et contradictorio conclusionis fiat talis syllogismus 'omne B necesse est esse A et omne C est B', sequitur in prima figura 'ergo omne quod est C est A', ex quo iterum sequitur 'ergo omne C est A', quae directe contradicit minori. Et est diligenter notandum per totum istud capitulum de mixtionibus quod nimis curiosum et nimis prolixum esset tractare in huius modi mixtionibus de modis indirecte concludentibus, et de modis etiam inconsuetis formandi negatiuas, ut 'homo animal non est', et de uerbis etiam aut praedicatis ampliatiuis. Ideo simpliciter omnes modos qui non possunt concludere directe et secundum communem modum formandi propositiones dico in hoc capitulo nihil ualere; et loquor semper ac si nulla esset ampliatio praeter illam quae contingit ex istis modis 'possibile', 'necessarium' et 'contingens', de quibus hic agimus. Et ideo nunc ego supposui quod haec est bona consequentia 'omne quod est C est A; ergo omne C est A', licet non ualeat praedicato exsistente ampliatiuo. Quod autem Baroco non ualeat ad conclusionem de necessario uel de inesse maiore exsistente de inesse patet per instantiam, ponendo quod modo nulla sit substantia nisi actu intelligens, et aliae sint adnihilatae, sed possint creari aliae, et cras creabuntur animae planetarum; tunc ergo omnis substantia est intelligens et quandam substantiam necesse est non esse intelligentem, scilicet animam planetae, et tamen conclusio esset falsa dicens quod quaedam anima non est substantia uel quod quandam animam necesse est non esse substantiam. Quinta regula patet quantum ad primam eius partem, quia omnes illi modi reducuntur ad primam figuram per conuersionem particularis affirmatiuae minoris. Sed quantum ad secundam partem, scilicet quod Disamis et Bocardo nihil ualent (dico ad concludendum directe) maiore exsistente de necessario apparet per instantiam. Primo, in Disamis: quia quendam planetam exsistentem in Tauro necesse est esse solem et omnis planeta exsistens in Tauro est luna (ponatur ita esse), constat quod omnis conclusio affirmatiua est falsa, siue de necessario siue de inesse siue de possibili. Similiter datur instantia in Bocardo: quia quendam planetam exsistentem in Tauro necesse est non esse solem et omnis planeta exsistens in Tauro est maximus planetarum (ponatur ita esse), constat quod omnis conclusio negatiua esset falsa. Sexta regula manifestatur quantum ad primam partem per syllogismum expositorium. Quia si quoddam C est A et omne C necesse est esse B, sequitur quod illud C quod est A est B; ideo sequitur quod quoddam B est A. Secunda autem pars declaratur per instantias. Primo in Datisi: quia omnis planeta exsistens in Tauro est sol et quendam planetam in Tauro necesse est esse lunam (ponamus ita esse), constat quod conclusio affirmatiua esset falsa, siue de inesse siue de necessario siue de possibili. Similiter est instantia contra Felapton, posito quod deus non creet Socratem, quem tamen bene potest creare; tunc sic 'nullum creans Socratem est deus et omnem creantem Socratem necesse est esse primam causam', constat quod conclusio negatiua esset falsa, siue de inesse siue de necessario siue de possibili. Deinde si Felapton nihil ualet, sequitur statim quod Bocardo et Ferison nihil ualent; quia ad praemissas de Felapton sequuntur praemissae de Bocardo et Ferison, et quidquid non sequitur ad antecedens non sequitur ad consequens. Sed circa istam mixtionem de necessario et de inesse notandum est cum diligentia quod Aristoteles eam aliter prosequitur, primo Priorum, et alias regulas ponit. Regulae autem quas ponit in prima figura et in secunda bene stant cum nostris regulis, sed nihil spectant nisi de conclusionibus de necessario. Sed in tertia figura Aristoteles ponit hanc regulam quod Darapti ualet ad conclusionem de necessario, quaecumque praemissarum fuerit de necessario; sed hoc non est uerum secundum conclusionem directam si maior sit de inesse, nisi illa supponatur esse de inesse simpliciter, id est nisi supponatur esse necessaria; et dicitur quod sic intendebat Aristoteles. Verbi gratia, non sequitur 'omnis deus est creans et omnem deum necesse est esse primam causam; ergo primam causam necesse est creare'. Similiter Aristoteles ponit quod Disamis ualet ad conclusionem de necessario si minor sit de necessario, et hoc non est uerum nisi sicut dictum est de Darapti. SDD 5.7.4 Si autem una praemissarum fuerit de inesse et alia de contingenti ad utrumlibet, tunc ponendae sunt multae regulae proportionales illis quae positae fuerunt in mixtione de inesse et de possibili. (1) Prima est quod non ualent aliqui syllogismi in secunda figura. (2) Secunda regula est quod in nulla figura sequitur conclusio de inesse. (3) Tertia regula est quod in prima figura non ualent syllogismi si maior sit de inesse. (4) Quarta regula est quod in prima figura non potest inferri conclusio uniuersalis nisi cum ista additione 'quod est'. (5) Quinta regula est quod in prima figura maiore exsistente de contingenti sequitur conclusio particularis de contingenti. (6) Sexta regula est quod in tertia figura maiore exsistente de contingenti Darapti, Felapton, Datisi et Ferison ualent ad conclusionem de contingenti, sed Disamis et Bocardo nihil ualent. (7) Septima regula est quod in tertia figura maiore exsistente de inesse nulli modi ualent ad conclusionem de contingenti. (8) Octaua regula est quod quicumque syllogismi in tertia figura ualebant ex maiore de inesse et minore de possibili, siue ad conclusionem de inesse siue ad conclusionem de possibili, illi ualent ex maiore de inesse et minore de contingenti ad easdem conclusiones, et qui nihil ualebant in mixtione de inesse et de possibili nihil etiam ualent in mixtione de inesse et de contingenti. In ista quarta parte ponuntur octo regulae, quarum quinque similiter declarantur sicut quinque primae quae positae fuerunt in mixtione de inesse et de possibili, quia omnino similes sunt eis et proportionales. Sexta regula tenet, quia omnes illi quattuor modi manifeste reducuntur ad primam figuram per conuersionem minoris. Sed hoc quod ibi dicitur, quod Disamis et Bocardo nihil ualent maiore exsistente de contingenti, patet. Instantia enim est in Disamis sic 'quendam planetam in Tauro contingit carere lumine et omnis planeta in Tauro est sol'; patet quod conclusio affirmatiua esset falsa, quaecumque fiat. Similiter instatur in Bocardo: quia quendam planetam in Tauro contingit non lucere et omnis planeta in Tauro contingit non lucere et omnis planeta in Tauro est sol, patet quod conclusio negatiua esset falsa, quaecumque inferatur. Septima regula declaratur. Quia si Darapti et Felapton non ualent, alii modi non ualent, eo quod praemissae aliorum sequuntur ad praemissas illorum. Sed de Darapti datur instantia: quia omne creans est deus et omnem creantem contingit creare substantiam, et tamen conclusio esset falsa quod creantem substantiam contingit esse deum; immo omnem creantem substantiam necesse est esse deum. Similiter instatur de Felapton: quia nullum creans est deus (ponamus hoc) et omnem creantem contingit creare substantiam; adhuc patet quod conclusio de contingenti esset falsa. Octaua regula quantum ad eius primam partem patet. Quia ad propositionem de contingenti sequitur propositio de possibili; ideo quidquid sequitur ad propositionem de possibili sequitur ad propositionem de contingenti positam loco illius de possibili. Secunda autem pars declaratur per instantias, quas consideret qui uult. Et notandum est, secundum prius dicta, quod ubicumque ponitur affirmatiua de contingenti potest poni loco illius negatiua, et e conuerso, propter conuersionem in oppositam qualitatem. Ideo maiore exsistente de contingenti easdem conclusiones inferunt Barbara et Celarent, et sic de aliis, suo modo. SDD 5.7.5 Deinde si una praemissarum fuerit de possibili et alia de necessario, dandae sunt similiter regulae. (1) Prima regula est quod in prima figura maiore exsistente de necessario omnes modi ualent ad conclusionem de necessario; sed maiore exsistente de possibili omnes modi ualent ad conclusionem de possibili et nulli ad conclusionem de necessario. (2) Secunda regula est quod omnes modi secundae figurae ualent ad conclusionem de necessario, quaecumque praemissarum fuerit de necessario. (3) Tertia regula est quod de tertia figura omnino est sicut de prima. Ista quinta pars habet in qualibet figura unam regulam. Et prima regula quantum ad eius primam partem tenet per dici de omni et per dici de nullo, quod esset manifestum si sufficienter explicarentur propositiones. Secunda etiam pars, scilicet quod maiore exsistente de possibili sequitur conclusio de possibili, est manifesta per dici de omni et per dici de nullo. Et etiam est manifesta quia ad propositionem de necessario sequitur propositio de possibili; ideo ambae essent de possibili, et dictum est alias quod sic sequitur conclusio de possibili. Sed quod non sequatur conclusio de necessario patet per instantiam. Primo in Barbara: quia omnem deum possibile est creare et omnem creantem substantiam necesse est esse deum', et tamen conclusio esset falsa quod omnem creantem substantiam necesse est creare. Et sic, in eisdem terminis, instatur contra Celarent: quia omnem deum possibile est non creare et omnem creantem substantiam necesse est esse deum, et tamen conclusio esset falsa, scilicet 'omnem creantem substantiam necesse est non creare'. Secunda regula declaranda est per hoc quod 'necesse esse' et 'possibile non esse' repugnant, et similiter etiam 'necesse non esse' et 'possibile esse'. Ideo si 'necesse esse A' dicatur de aliquo subiecto uniuersaliter et 'possibile non esse A' de alio subiecto uniuersaliter, impossibile est quod illa subiecta supponant pro aliquo eodem; ideo unum eorum uere negabitur de alio uniuersaliter cum modo necessitatis. Et ita etiam erit si 'necesse non esse A' dicatur uniuersaliter de aliquo subiecto et 'possibile esse A' dicatur uniuersaliter de alio. Ideo sic Cesare et Camestres apparent ualere ad conclusionem de necessario, quaecumque praemissarum fuerit de necessario. In modis autem particularibus, scilicet in Festino et Baroco, maiores extremitates sunt distributae in praemissis; ideo etiam distributae possunt inferri de minoribus extremitatibus particulariter sumptis in conclusionibus cum isto modo 'necessario'. Tertia regula quantum ad hoc quod maiore exsistente de necessario sequitur conclusio de necessario patet in omnibus modis per expositionem. Quod autem maiore exsistente de possibili sequitur conclusio de possibili patet: quia ad illam de necessario sequitur illa de possibili, et sic ambae essent de possibili. Sed quod non sequatur conclusio de necessario patet per instantiam; primo in Darapti: quia omne creans substantiam potest creare et omne creans substantiam de necessitate est deus, et tamen falsum est quod deus necesse est creare; et similiter in Felapton: quia omne creans substantiam potest non creare et omne creans substantiam de necessitate est deus, et tamen falsum est quod deus necesse est non creare. Notandum est quod in hac mixtione numquam sequitur conclusio de inesse affirmatiua, propter hoc quod forte praemissae non sunt uerae nisi pro his quae possunt esse et omnem conclusionem affirmatiuam de inesse ueram oporteret esse ueram pro his quae sunt si deberet esse uera. Sed in quibuscumque modis sequitur conclusio uniuersalis negatiua de necessario, in eisdem sequitur conclusio uniuersalis negatiua de inesse, quia ad uniuersalem negatiuam de necessario sequitur uniuersalis negatiua de inesse. SDD 5.7.6 In mixtione uero de possibili et de contingenti dantur regulae. (1) Prima est quod in quibuscumque modis et figuris sequitur aliqua conclusio ex ambabus de possibili, in eisdem sequitur eadem conclusio ex una de possibili et alia de contingenti. (2) Secunda regula est quod in prima figura si maior sit de contingenti omnes modi ualent ad conclusionem de contingenti, sed non si maior sit de possibili. (3) Tertia regula est quod in secunda figura nulli syllogismi ualent. (4) Quarta regula est quod de tertia figura omnino est sicut de prima. Ista sexta pars habet quattuor regulas. Causa autem primae regulae est quia praemissa de possibili sequitur ad praemissam de contingenti, et quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Secunda regula patet quantum ad eius primam partem per dici de omni, quantum ad modos affirmatiuos, et, per consequens, etiam quantum ad modos negatiuos, quia affirmatiuae et negatiuae de contingenti aequipollent. Sed quantum ad secundam partem, scilicet quod non sequitur conclusio de contingenti maiore exsistente de possibili patet. Quia instatur in Barbara sic 'omne creans potest esse deus et omnem primam causam contingit creare', et tamen primam causam non contingit, immo necesse est, esse deum. Instatur etiam in Celarent: quia omne dormiens potest non esse lapis et omnem equum contingit dormire, et tamen falsum est quod omnem equum contingit non esse lapidem, quia sequeretur quod ipsum contingeret esse lapidem. Tertia regula patet. Quia dictum est alias quod secunda figura nihil ualet ex ambabus de contingenti; ergo nihil ualet ex sequentibus ad eas, cuius modi sunt illae de possibili. Quarta regula quantum ad primam partem declaratur per expositionem. Sed quantum ad secundam partem instatur in Darapti: quia omnis prima causa potest esse deus et omnem primam causam contingit creare, et tamen conclusio esset falsa dicens quod creantem contingit esse deum, quia omnem creantem necesse est esse deum. Instatur etiam in Felapton: quia omnem equum possibile est non esse lapidem et omnem equum contingit dormire, et tamen conclusio esset falsa dicens quod dormiens contingit non esse lapidem; contingeret enim et esse lapidem. SDD 5.7.7 De necessario autem et de contingenti mixtis etiam potest haberi aliquas regulas. (1) Prima est quod in prima figura maiore exsistente de necessario omnes modi ualent ad conclusionem de necessario, et si maior sit de contingenti, omnes modi ualent ad conclusionem de contingenti. (2) Secunda regula est quod in secunda figura maiore exsistente de necessario omnes modi ualent ad conclusionem de necessario et nulli ad conclusionem de contingenti, et eodem modo si minor sit de necessario. (3) Tertia regula est quod de tertia figura omnino est sicut de prima. Ista septima pars habet tres regulas, quarum prima est manifesta in uirtute dici de omni et de nullo. Et secunda regula patet: quia sequebatur in secunda figura conclusio de necessario ex una de necessario et alia de possibili; ergo sequitur ex una de necessario et alia de contingenti, cum praemissa de possibili sequatur ad praemissam de contingenti. Tertia figura potest manifestari per expositionem. Haec sint dicta de mixtionibus. Et si quis ad subtilitatem sui ingenii uelit de his scrupulosius perscrutari determinata, poterit sibi dare uiam. SDD 5.8: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS OBLIQUIS ET DE SYLLOGISMIS REDUPLICATIVIS SDD 5.8.1 Multis modis syllogizare solemus ex terminis obliquis. Primus modus est prout hoc uerbo 'inest' utimur in propositione categorica tamquam copula, loco huius uerbi 'est'. Tunc enim propositio de subiecto recto cum hac copula 'est' aequiualet propositioni de subiecto datiui casus cum hac copula 'inest', ita quod istae aequiualent 'omni homini inest animal' et 'omnis homo est animal', et similiter istae 'nulli homini inest lapis' et 'nullus homo est lapis'. Et sic manifestum est quod in quibuscumque figuris et modis contingit syllogizare ex rectis cum hac copula 'est', in eisdem contingit ex obliquis cum hac copula 'inest'. In isto octauo capitulo determinabitur de syllogismis ex terminis obliquis et etiam de reduplicatiuis. Et continebit quinque partes: prima est prout utimur hoc uerbo 'inest' tamquam copula, loco huius uerbi 'est', secunda erit de syllogismis ex obliquis habentibus similitudinem ad primam figuram ex rectis, tertia erit de habentibus similitudinem ad secundam figuram, quarta erit de habentibus similitudinem ad tertiam figuram, quinta erit de syllogismis reduplicatiuis. Secunda incipit ibi "alius modus", tertia ibi "adhuc alius", quarta ibi "item alius", quinta ibi "de syllogismis autem". Quantum ad primam partem, notandum est quod Aristoteles quasi per totum librum Priorum utitur illo primo modo syllogizandi ex obliquis. Sed oportet notare quod 'inesse' multis aliis modis accipitur, scilicet sicut forma inest materiae, uel accidens subiecto, uel sicut pars inest toto, uel locatum loco; sed illi modi non spectant ad modos formales syllogismorum. Et ideo oportet in syllogizando praecauere de aequiuocatione huius uerbi 'inest'; nam si dicatur 'huic lacti inest albedo et eidem lacti inest dulcedo', non sequitur 'ergo dulcedini inest albedo', quia accipitur ibi 'inesse' pro reali inhaerentia accidentis ad substantiam sibi subiectam, sed bene sequitur 'huic lacti inest albedo' (id est 'hoc lac est album') 'et eidem lacti inest dulcedo' (id est 'idem lac est dulce'); ergo dulci inest album' (id est 'ergo dulce est album'), et est syllogismus expositorius. SDD 5.8.2 Alius modus syllogizandi ex obliquis est, quia quandocumque in maiori propositione aliquis terminus obliquus fuerit distributus, siue affirmatiue siue negatiue, de quocumque termino rectus illius obliqui affirmabitur in minori propositione, obliquo illius termini attribuetur in conclusione quidquid primo obliquo attribuebatur in maiore. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus currit, omnis rex est homo; ergo cuiuslibet regis asinus currit', similiter 'nullum hominem asinus uidet, omnis rex est homo; ergo nullum regem asinus uidet'. Et iste modus syllogizandi habet similitudinem ad primam figuram ex terminis rectis, quia tenet directe ex sumptione sub termino distributo. Aliqui dicunt quod iste modus syllogizandi uere est in prima figura secundum descriptionem primae figurae datam a principio, scilicet quod prima figura est in qua medium subiicitur in maiore et praedicatur in minore. Nam cum dico 'cuiuslibet hominis asinus currit, omnis rex est homo; ergo omnis regis asinus currit', iste terminus 'homo' est medium, et est subiectum in maiore, licet in obliquo, et praedicatum in minore, in recto. Sed alias dictum est quod in dicta maiore 'hominis' non est subiectum. Unde notandum est quod non oportet in syllogizando ex obliquis uel ex terminis complexis eosdem esse terminos syllogisticos, scilicet medium et extremitates, et terminos praemissarum et conclusionis, scilicet subiecta et praedicata eorum. Unde non solum licet sumere sub aliquo distributo in principio propositionis posito, immo etiam ubicumque ponatur; uerbi gratia, sequitur 'B est omne A et C est A; ergo B est C', et est syllogismus perfectus, sicut in prima figura, quia tenet directe per sumptionem sub termino distributo. Ita etiam iste est bonus syllogismus, et perfectus, 'asinus omnem hominem uidet, omnis rex est homo; ergo asinus omnem regem uidet'; et est ibi medium syllogisticum 'homo', sumptum in maiore oblique et in minore recte, qui tamen nec est subiectum nec praedicatum maioris, et minor extremitas est 'rex', et maior extremitas est residuum, scilicet aggregatum ex 'asinus' et 'uidet', quod eodem modo attribuitur huic obliquo 'regem' in conclusione sicut attribuebatur huic obliquo 'hominem' in maiore. Similiter esset bonus syllogismus sic 'homo uidet non animal et omnis equus est animal; ergo homo uidet non equum'. Sed oportet praecauere ne distribuatur in conclusione quod non erat distributum in praemissis. Unde non ualet consequentia 'homo uidet non animal et ens est animal; ergo homo uidet non ens', quia 'ens' non erat distributum in praemissis et distribuitur in conclusione; sed debet concludi 'ergo homo ens non uidet', uel debet concludi cum relatiuo identitatis sic 'ergo homo uidet non illud ens'. Ita etiam dicendo 'homo nullum equum uidet, animal est equus', non debet concludi 'ergo homo nullum animal uidet', sed sic 'ergo homo animal non uidet'. Potest etiam fieri syllogismus sumendo in minore sub duplici distributione in maiore, ut 'omnis homo omnem hominem uidet, rex est homo; ergo rex regem uidet'. Et omnes dicti modi syllogizandi sunt perfecti, et sunt habentes similitudinem ad primam figuram, ut patet. SDD 5.8.3 Adhuc alius modus est syllogizandi ex obliquis, ad similitudinem secundae figurae, quando idem medium syllogisticum, siue sit unus terminus siue plures termini, attribuitur in praemissis duobus terminis obliquis, uni affirmatiue et alteri negatiue, tamquam duabus extremitatibus. Si maior extremitas fuerit distributa, concludetur in recto maior extremitas de minori negatiue; et erit conclusio uniuersalis si minor extremitas fuerit distributa in praemissis, sicut maior, et erit conclusio particularis si minor extremitas non fuerit distributa in praemissis. Verbi gratia, 'omne B A uidet et nullum C A uidet; ergo nullum C est B,; similiter 'nullum equum homo uidet et omnem asinum homo uidet; ergo nullus asinus est equus'; et si sumas 'C' uel 'asinum' sine distributione, inferenda erit conclusio particularis. Iste modus syllogizandi probatur per impossibile. Quia ex maiore et contradictorio conclusionis infertur contradictorium minoris per priorem modum syllogizandi, quem diximus esse perfectum et habere similitudinem primae figurae; et formet reductionem qui uult. Sed, sicut prius dictum est, praecauendum est semper ne aliquid distribuatur in conclusione quod non erat distributum in praemissis. Verbi gratia, si arguatur sic 'nullius hominis equus currit, cuiuslibet hominis animal currit', non sequitur 'ergo nullius hominis animal est hominis equus', quia 'animal' distribuitur in conclusione, quod non distribuebatur in praemissis; sed bene sequitur 'ergo cuiuslibet hominis animal non est hominis equus'. Et in hoc syllogismo apparet quod 'currit' est medium, et maior extremitas est 'hominis equus', et minor extremitas est 'hominis animal', quidquid ponatur subiectum uel praedicatum in propositionibus. SDD 5.8.4 Item, alius modus posset poni, ad similitudinem tertiae figurae. Quia si maior extremitas attribueretur medio obliquo, siue affirmatiue siue negatiue, et minor extremitas eidem medio sumpto in recto attribueretur affirmatiue, tunc maior extremitas concluderetur de minori sumpta in obliquo, dum tamen medium in aliqua praemissarum esset distributum. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus currit, homo est animal; ergo animalis asinus currit', et similiter 'alicuius hominis asinus currit, omnis homo est animal; ergo alicuius animalis asinus currit'; similiter, negatiue, ut 'nullius hominis asinus currit, homo est animal; ergo alicuius animalis asinus non currit', uel sic 'alicuius hominis asinus non currit, omnis homo est animal; ergo alicuius animal asinus non currit'. Iste modus syllogizandi, sicut praecedens, probatur per impossibile. Quia ex contradictorio conclusionis et minore infertur contradictorium maioris, per syllogismos prius dictos, habentes similitudinem primae figurae, quod diximus esse perfectos. Verbi gratia, de primo exemplo, contradictorium conclusionis est 'nullius animalis asinus currit' et minor est 'homo est animal', et infertur ex illis 'ergo hominis nullus asinus currit', quae contradicit maiori. Et aliorum syllogismorum formet reductionem qui uult. Sunt autem alii modi syllogizandi ex obliquis, qui non sunt ex ambabus praemissis categoricis ad conclusionem categoricam, sed habent aliquam praemissam uel conclusionem hypotheticam secundum ista relatiua 'quod', 'quale', 'quantum', et huius modi. Verbi gratia, 'cuiuslibet hominis asinus currit et cuiuslibet hominis equus currit; ergo cuius equus currit eius asinus currit', uel sic 'quidquid tu uides illud est album, lapidem tu uides; ergo lapis est albus', uel sic 'qualecumque Socrates emit tale comedit, crudum Socrates emit; ergo crudum Socrates comedit'. Et si alii modi inueniantur syllogizandi ex obliquis, tamen isti sunt principaliores et magis consueti. SDD 5.8.5 (1) De syllogismis autem reduplicatiuis, reduplicatiuam conclusionem concludentibus, notandum est quod illi maxime proprie et manifeste fiunt in prima figura, et in omnibus quattuor modis eius, apponendo reduplicationem non minori extremitati neque medio, sed maiori extremitati, tam in praemissis quam in conclusione. (2) Et similiter in omnibus modis tertiae figurae syllogizatur conclusio reduplicatiua si in maiori propositione fuerit reduplicatio addita maiori extremitati. (3) Sed in secunda figura non habent proprie locum syllogismi ad conclusionem reduplicatiuam. Haec ultima pars huius capituli, quae est de syllogismis reduplicatiuis, continet tres regulas. Et prima regula est manifesta per dici de omni uel de nullo. Et formantur syllogismi; primo in Barbara 'omnis triangulus habet tres angulos aequales duobus rectis in quantum triangulus, omnis isosceles est triangulus; ergo omnis isosceles habet tres angulos aequales duobus rectis in quantum triangulus'. Et est ibi 'triangulus' medium et 'isosceles' minor extremitas, et maior extremitas est 'habens tres angulos aequales duobus rectis in quantum triangulus'. Similiter argueretur sic 'omne animal est uiuens in quantum animatum et omnis homo est animal; ergo omnis homo est uiuens in quantum animatus'. In Celarent autem argueretur sic 'nullum animal est sensitiuum in quantum animatum, omnis homo est animal; ergo nullus homo est sensitiuus in quantum animatus'. In Darii autem et in Ferio eodem modo formarentur syllogismi, nisi quod minores et conclusiones fierent particulares. Sed tu quaereres "quare reduplicatio non debet apponi medio tamquam pars ipsius, sicut apponitur maiori extremitati?". Et ego dico quod hoc est quia medium non ponitur in conclusione; ideo numquam propter reduplicationem positam in medio concluderetur conclusio reduplicatiua. Sed statim sequitur alia dubitatio "quare reduplicatio non ponitur in minori extremitate, sicut in maiori?". Respondeo quod reduplicatio ponitur ad designandum conuertibilitatem termini reduplicati ad praedicatum simplicis propositionis, et non ad subiectum. Verbi gratia, haec est uera 'homo est sensitiuus in quantum animal', quia 'animal' et 'sensitiuum', quae conueniunt 'homini', conuertuntur ad inuicem; et haec est falsa 'homo est risibilis in quantum animal', quia 'animal' et 'risibile' non conuertuntur, licet 'homo' et 'risibile' conuertantur. Et ob hoc reduplicatio debet apponi praedicato, ad quod notat conuertibilitatem, et non subiecto, ad quod non notat conuertibilitatem. Unde si dicamus 'homo in quantum homo est risibilis', sensus propositionis, si sit proprius, est quod homo intelligatur esse subiectum et residuum praedicatum, scilicet 'in quantum homo est risibilis', ac si diceretur 'risibilis in quantum homo'. Quia ergo minor extremitas in prima figura semper subiicitur, ideo sibi non est addenda reduplicatio. Secunda autem regula, quae est de tertia figura, potest manifestari per expositionem quantum ad omnes modos. Et etiam quantum ad Darapti, Felapton, Datisi et Ferison manifestatur reducendo illos modos ad primam figuram per conuersiones minorum propositionum. Et iterum omnes modi possunt probari per impossibile, quia ex contradictorio conclusionis et minore infertur contradictorium maioris per primam figuram; et formet syllogismos qui uult. Tertia regula, quae est de secunda figura, patet ex dictis. Quia dictum est quod reduplicatio non debet addi medio; sed nec addenda est alicui extremitati in praemissis, quia ambae subiiciuntur, et dictum est quod reduplicatio non debet addi subiecto. SDD 5.9: DE SYLLOGISMIS EX TERMINIS INFINITIS SDD 5.9.1 (1) Dupliciter autem contingit syllogizare ex terminis infinitis uel ex mixtione terminorum finitorum et infinitorum: uno modo quod omnis terminus finitus in una propositione maneat etiam finitus in alia et omnis etiam infinitus in una propositione maneat infinitus in alia, alio modo quod terminus sumptus finitus in una propositione sumatur infinitus in alia aut e conuerso. (2) Et si primo modo syllogizetur, tunc in omnibus figuris et modis syllogizandum est sicut si syllogizaretur pure ex terminis finitis. (3) Si autem secundo modo syllogizetur, considerandum est nunc quibus modis fiat. Istud nonum capitulum considerat de syllogismis in quibus ponuntur aliqui termini infiniti. Et continet tres partes: prima pars praemittit unam diuisionem, expediendo se de primo membro et proponendo considerandum esse de secundo; secunda autem pars et tertia erunt duae regulae. Secunda incipit ibi "notandum est ergo", tertia ibi "item notandum est". Prima pars continet tres clausulas, quarum prima est una diuisio, quae satis est manifesta, et si aliqua indigeat declaratione, haec fiet in prosecutione de membris eius. Secunda clausula patet. Nam in Barbara syllogizaremus sic ex omnibus terminis infinitis 'omne non B est non A et omne non C est non B; ergo omne non C est non A', et tenet syllogismus directe per dici de omni. Et sic suo modo in aliis modis primae figurae; et similiter etiam in aliis figuris, et fieret reductio ad primam figuram ac si essent termini finiti. Similiter si esset mixtio ex terminis finitis et infinitis, eodem modo syllogizandum esset, ut 'omne B est non A, omne C est B; ergo omne C est non A', uel sic 'omne non B est A, omne C est non B; ergo omne C est A', uel sic 'omne B est A, omne non C est B; ergo omne non C est A', uel etiam sic 'omne non B est non A, omne C est non B; ergo omne C est non A'. Et sic, suo modo, de aliis modis et figuris. Tertia clausula manifestabitur in partibus sequentibus. SDD 5.9.2 (1) Notandum est ergo quod in omni figura ex duabus praemissis uniuersalibus negatiuis sequitur conclusio uniuersalis negatiua medio uariato penes finitum et infinitum. (2) Deinde in prima figura et in secunda ex maiore uniuersali negatiua et minore particulari negatiua sequitur conclusio particularis negatiua medio uariato penes finitum et infinitum. (3) Sed in tertia figura medio sic uariato nihil sequitur si aliqua praemissarum fuerit particularis. Ista pars, siue ista regula, apparet continere tres clausulas. Et prima earum manifestatur primo in prima figura, formando sic syllogismum 'nullum B est A, nullum C est non B; ergo nullum C est A'. Aut ergo aliquod C est aut nullum C est; si nullum C est, tunc conclusio est uera, dicens quod nullum C est A; si autem ponatur aliquod C esse, tunc ad istam minorem 'nullum C est non B' sequitur quod omne C est B, et tunc fiet syllogismus 'nullum B est A, omne C est B; ergo nullum C est A', et est manifestus syllogismus in Celarent; ergo haec eadem conclusio quae sequebatur ad priores praemissas sequitur ad istas, quia quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Ita esset syllogizando sic 'nullum non B est A, nullum C est B; ergo nullum C est A': quia si 'C' pro nullo supponit, conclusio est uera, et si pro aliquo ponitur supponere, tunc sequitur 'nullum C est B; ergo omne C est non B', et reuertitur syllogismus in Celarent manifestus. Ita etiam esset syllogizando sic 'nullum non B est A, nullum non C est B; ergo nullum non C est A'. Et probaretur ut prius: quia non C uel supponit pro aliquo uel pro nullo... et caetera. Et nos saepe utimur tali modo syllogizandi, licet non percipiamus, ut dicendo 'quidquid non est animal non est homo et quidquid non est substantia non est animal; ergo quidquid non est substantia non est homo'. Nam idem ualet dicere 'quidquid non est animal non est homo' et dicere 'nullum non animal est homo', et sic de minore et conclusione. Sed iterum dicta prima clausula manifestatur in secunda figura, quia per conuersionem maioris fieret prima figura. Et idem patet etiam in tertia figura, quia per conuersionem minoris fieret prima figura. Et hoc apparet formanti reductiones. Sed tunc oriuntur dubitationes, scilicet utrum dictae consequentiae debeant dici formales, et utrum sint ex tribus terminis uel ex quattuor, et utrum debeant dici syllogismi uel non. Ad primam dubitationem, ego dico quod sicut syllogismi ex terminis pure finitis possunt impediri per ampliationes, ut alias uisum est, ita et hic ampliatio posset prohibere consequentiam. Sed, sicut diximus in capitulo de Mixtionibus, ita dicimus in hoc capitulo quod non intendimus descendere ad tantas scrupulositates, sed solum dicere de syllogismis non habentibus terminos ampliatiuos; immo etiam in hoc capitulo solum uolumus dicere de directis conclusionibus et de modo communi formandi propositiones negatiuas. Tunc ergo est prima dubitatio utrum praedictae consequentiae sic sint formales quod ualeant in omni materia in qua non est ampliatio forma eadem reseruata. Et ego respondeo quod si materiam horum syllogismorum tu uis uocare subiecta et praedicata propositionum, et solum residuum cum ordine pertinere ad formam, manifestum est quod praedictae consequentiae non essent formales. Quia capiendo omnia subiecta et praedicata finita, uel omnia finita, uel aliqua finita et aliqua infinita, hoc non esset nisi mutare materiam, et tamen non ualerent dictae consequentiae. Verbi gratia, quattuor diuersa sunt subiecta et praedicata in isto processu 'nullum non animal est homo, nulla non substantia est animal; ergo nulla non substantia est homo', scilicet 'non animal' et 'non substantia' et 'animal' et 'homo'; et constat quod tot et eodem ordine essent subiecta et praedicata in isto processu 'nullum animal est lapis, nullus asinus est homo; ergo nullus asinus est animal', et sic non est ibi nisi mutata materia, et tamen consequentia nihil ualet. Sed ego dico quod si materiam huius modi syllogismorum uocamus solum terminos categorematicos finitos, ita quod negationes infinitantes cum residuo et ordine diceremus pertinere ad formam horum syllogismorum, tunc huius modi syllogismi, seu consequentiae, deberent dici formales, quia similiter tenerent in omni materia forma syllogismi reseruata. Sic ergo possunt uocari consequentiae formales, quia retento eodem numero dictionum pure categorematicarum et additione similium syncategorematum et simili ordine, dictae consequentiae erunt similiter bonae, quantumcumque mutentur termini pure categorematici. Quando autem secundo quaeritur utrum praedictae consequentiae sint ex tribus terminis uel ex quattuor, respondetur consimiliter quod si 'terminos' dictorum syllogismorum uis uocare subiecta et praedicata propositionum, manifestum est quod sunt quattuor diuersi termini, sed si per 'terminos' uis intelligere solum dictiones pure categorematicas, tunc erunt tres solum, scilicet maior extremitas, minor extremitas et terminus medius, qui in una praemissa capitur cum negatione infinitante et in alia sine. Et sic etiam potest dici ad tertiam dubitationem quod dictae consequentiae sunt syllogismi ex tribus terminis et duabus praemissis cum conclusione. Deinde uenio ad secundam clausulam huius secundae partis. Et dico, quantum ad primam figuram, quod iste est bonus syllogismus 'nullum non B est A, quoddam C non est B; ergo quoddam C non est A'. Quia, sicut prius, uel aliquod C est uel nullum C est; si nullum C est, tunc conclusio est uera, dicens 'quoddam C non est A'; et si aliquod C est, tunc sequitur si aliquod C non est B quod illud C est non B, et tunc erit syllogismus in prima figura manifestus, sic 'nullum non B est A, quoddam C est non B; ergo quoddam C non est A'. Sed tunc quantum ad secundam figuram dicta secunda clausula apparet, quia per conuersionem maioris fieret prima figura. Tertia autem clausula declaratur per instantias: primo si maior fuerit particularis, quia quoddam animatum non est animal et nullum non animatum est equus, et non sequitur 'ergo quidam equus non est animal'; similiter instatur si minor sit particularis, quia nullus lapis est animal, quidam non lapis non est equus, non sequitur 'ergo quidam equus non est animal'. SDD 5.9.3 (1) Item, notandum est etiam quod ex ambabus praemissis affirmatiuis in prima figura et in tertia nihil sequitur medio uariato penes finitum et infinitum. (2) Sed in secunda figura ex ambabus affirmatiuis sequitur conclusio negatiua medio uariato penes finitum et infinitum si maior sit uniuersalis. Manifestum est quod ista pars, siue ista regula, continet duas clausulas. Et prima apparet per instantias. Primo in prima figura: quia omnis homo est animal et omnis asinus est non homo, non sequitur 'ergo asinus non est animal'. Et si dicas quod debet sequi conclusio affirmatiua, ego instabo: quia omnis homo est animal et omnis lapis est non homo, et non sequitur quod lapis est animal. Similiter in tertia figura instatur: quia omnis creatura est ens et omnis non creatura est deus, non sequitur 'ergo deus est non ens'. Et si dicas quod debet inferri conclusio affirmatiua, ego instabo: quia omnis deus est prima causa et omnis non deus est creatura, non sequitur 'ergo creatura est prima causa'. Secunda autem clausula declaratur ostendendo quod sit bonus syllogismus 'omne B est A, omne C est non A; ergo nullum C est B': quia ad istam maiorem 'omne B est A' sequitur quod nullum B est non A, et tunc erit syllogismus manifestus in Cesare, qui per conuersionem maioris reducetur ad Celarent. Et ita si minor sit particularis, fiet reductio ad syllogismum manifestum in Festino, et tandem in Ferio. SDD 5.10: DE POSTESTATIBUS SYLLOGISMORUM SDD 5.10.1 Nunc restat dicere de potestatibus syllogismorum, quas Aristoteles, secundo Priorum, posuit sex, quae communiter solent nominari prima 'syllogismus potens plura concludere', secunda 'syllogismus ex falsis concludens uerum', tertia 'syllogismus circularis', quarta 'syllogismus conuersiuus', quinta 'syllogismus per impossibile', uel 'ad impossibile' et sexta 'syllogismus ex oppositis'. Sic autem de huius modi potestatibus breuiter intendimus pertransire quod solum declarabimus earum descriptiones et quasdam utilitates. Hoc ultimum capitulum huius tractatus erit de potestatibus syllogismorum. Et continebit septem partes: prima proponit intentionem huius capituli et nominat sex potestates syllogismorum sicut communiter nominantur, et sicut licitum est eas nominare, cum nomina significent ad placitum, et assignat etiam modum per quem de eis tractabitur; et aliae sex partes determinant specialiter de unaquaque sex dictarum potestatum. Secunda incipit ibi "potestas uocata", tertia ibi "potestas autem", quarta ibi "syllogismus autem circularis", quinta ibi "potestas uero", sexta ibi "sed potestas", septima ibi "ultima potestas". Prima pars est manifesta. Cum enim Aristoteles, secundo Priorum, secundo Priorum, de istis potestatibus determinauerit diffuse, non restat nobis nunc nisi summarie eas recolligere, et quantum ad ampliorem de eis determinationem ad Aristotelem remitti. SDD 5.10.2 Potestas uocata 'syllogismus concludens plura' est posse eundem syllogismum inferre plures conclusiones. Et est eius utilitas posse scire multas conclusiones sine multitudine syllogismorum. Notandum est quod hic per 'syllogismum' non intendimus congregatum ex praemissis et conclusione. Quia si conclusio poneretur esse de integritate syllogismi, constat quod diuersificata conclusione diuersificaretur syllogismus. Sed hic per 'syllogismum' intendimus praemissas sufficientes et sufficienter ordinatas ad inferendum aliquam conclusionem. Et non est determinandum utrum haec sit propria locutio secundum primam impositionem huius nominis 'syllogismus', quia nomina sunt significatiua ad placitum. Unde, aequiuoce, sic quandoque capimus 'syllogismum', et quandoque pro toto congregato ex praemissis et conclusione. Est ergo sensus in expositione huius potestatis quod ex eisdem praemissis possunt inferri diuersae conclusiones, et multae. Et hoc est uerum multis modis. Unus est ex eo quod quidquid sequitur ad consequens sequitur ad antecedens. Si ergo aliqua conclusio ex aliquibus praemissis appareat posse concludi, uidendum est quid aliud sequatur ad illam conclusionem, siue per subalternationem, siue per conuersionem, siue per aequipollentiam, aut aliter qualitercumque; et tunc etiam illud concludi potest ex eisdem praemissis. Verbi gratia, cum ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne C est B' sequatur haec conclusio 'omne C est A', et ad istam conclusionem 'omne C est A' sequantur multae aliae, ut 'quoddam C est A', per subalternationem, et 'quoddam A est C', per conuersionem, et 'nullum C non est A', per aequipollentiam, et etiam, per alium modum, sequitur quod omne C est (supposito quod 'A' non sit terminus ampliatiuus), et, alio modo, quod nullum C est non A', ideo quaelibet istarum ex dictis praemissis sufficienter concluditur. Sed forte in hoc differt quod ad aliquam conclusionem est euidens consequentia et non ad alias; et tunc consequentia ad alias conclusiones bene debet probari per hoc quod illae sequuntur ad conclusionem quae euidenter sequebatur. Et ex hoc correlarie inferendum est quo modo aliqui male opinantur quod nulla propositio de hoc uerbo 'est' secundo adiacente possit demonstrari. Unde dicunt quod Aristoteles non potuit demonstrare aliquam substantiam immaterialem esse, sed potuit demonstrare quod aliqua substantia est immaterialis. Sed hoc est falsum: quia pono quod ambae illae propositiones sint dubiae Socrati et quod secunda, ut tu dicis, possit sibi demonstrari per praemissas sibi manifestas, ad quas ipsa manifeste sequatur; constat quod etiam sibi ex eisdem praemissis prima propositio demonstrabitur, scilicet quod quaedam substantia materialis est, quia cum praemissae sint sibi notae, non oportebit nisi quod consequentia, quae est necessaria, declaretur sibi, et cogetur conclusionem prius sibi dubiam concedere et ei assentire, et hoc est illam sibi demonstrari et sciri; ergo ille syllogismus, sic declarata consequentia, facit scire illam conclusionem, prius dubiam, et syllogismus faciens scire est demonstratio. Alius modus est quo ex eisdem praemissis sequuntur plures conclusiones absque hoc quod una illarum sequatur ex alia. Verbi gratia, ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne C est B' sequitur ista conclusio 'omne C est A' et etiam ista 'omne C quod est B est A', et neutra harum conclusionum sequitur ad aliam. Alium etiam modum ponit Aristoteles, qui non apparet mihi directe ad propositum, scilicet quod si maior extremitas dicatur uniuersaliter de medio et medium uniuersaliter de minore extremitate, sicut maior extremitas potest inferri de minori extremitate, ita poterit inferri de omni eo quod sumitur sub medio uel sub minori extremitate. Et hoc est uerum; sed apparet mihi quod hae diuersae conclusiones non concludantur formaliter ex eisdem praemissis. Verbi gratia, sit primus syllogismus 'omne B est A, omne C est B; ergo omne C est A'; haec conclusio 'omne C est A' concluditur ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne C est B'; si uero tu sumas 'D' sub medio 'B' et concludas quod omne D est A, constat quod ad hanc conclusionem inferendam nihil proficit ista praemissa 'omne C est B', immo dicta conclusio sequitur ex istis praemissis 'omne B est A' et 'omne D est B'; similiter etiam si sumatur 'E' sub 'C' et concludatur quod omne E est A, hoc non concluditur sufficienter ex duabus primis praemissis, sed ex istis 'omne C est A' et 'omne E est C'. SDD 5.10.3 Potestas autem uocata 'syllogismus ex falsis concludens uerum' est posse syllogismum concludere uerum ex praemissis falsis uel una earum falsa. Et est eius utilitas ut non credamus quod necessarium sit si conclusio est uera quod praemissae sint uerae uel aliqua earum sit uera, sicut nos scimus necessarium esse si conclusio est falsa quod praemissae sint falsae uel aliqua earum. Haec potestas est manifesta. Quia in Barbara sit syllogismus sic 'omnis lapis est animal et omnis equus est lapis; ergo omnis equus est animal'; manifestum enim est quod ambae praemissae sunt falsae, et conclusio est uera. Sic etiam syllogismus ex maiore falsa et minore uera sit sic 'omnis substantia est animal, omnis homo est substantia; ergo omnis homo est animal'. Sit etiam ex minore falsa et maiore uera sic 'omne animal est substantia, omnis lapis est animal; ergo omnis lapis est substantia'. Sed ultra determinat Aristoteles in speciali in quibus modis et figuris possit et in quibus non possit uera conclusio inferri ex praemissis totis falsis, uel etiam ex maiore tota falsa et minore uera aut e conuerso. Et hoc requiratur in secundo Priorum. SDD 5.10.4 Syllogismus autem circularis, prout hic uocatur una potestas syllogismi, est ex syllogismo facto posse ex cuiuslibet praemissae conuersa et conclusione inferre alteram praemissam. Et eius utilitas est scire an termini sint conuertibiles, ut etiam sciatur si potest in eis esse demonstratio secundum quod ipsum. Notandum est primo quod haec potestas uocatur 'syllogismus circularis' ad similitudinem ueri circuli, quia sicut procedens in circulo reuertitur ad terminum unde mouetur, ita in huius modi circulationem syllogismorum sicut ex praemissis primi syllogismi proceditur ad conclusionem, ita etiam ad qualibet praemissarum reuertitur ex conclusione et conuersa alterius praemissae. Notandum est etiam quod hic non intendit de conuersione per accidens, sed solum de conuersione simpliciter. Sic autem non conuertitur uniuersalis affirmatiua gratia formae, sed solum ex suppositione quod termini sint conuertibiles. Ideo apparet quod haec potestas non habet locum nisi in terminis conuertibilibus. Et est summa huius potestatis quod necesse est si ex praemissis uniuersalibus et ueris sequatur conclusio uniuersalis et uera in terminis conuertibilibus, quod etiam syllogismi dicto modo conuertentes sint ex uniuersalibus praemissis et ueris ad conclusiones ueras et quod hoc non potest esse ita in terminis non conuertibilibus. Ideo debet esse quod si poterit inferri quod termini sint omnes ad inuicem conuertibiles quod tunc haec potestas erat uera. Et non apparet mihi aliqua magna utilitas huius potestatis. Notandum est etiam quod in syllogismis particularibus non fit talis circulatio. Quia oportet unam praemissam esse uniuersalem, tamen cum conclusio sit particularis non potest ex illa conclusione particulari cum aliqua alia propositione inferri illa praemissa uniuersalis, eo quod ad concludendum uniuersalem oportet utramque praemissarum esse uniuersalem. Possibile esset tamen quod ex illa conclusione particulari et conuersa praemissae uniuersalis inferretur praemissa particularis. Et ex hoc manifestum est quod huius modi circulatio in syllogismis affirmatiuis fit solum in primo modo primae figurae. Non enim fit in secunda figura, quia in ea non fiunt syllogismi affirmatiui, nec in tertia, quia non est in ea conclusio nisi particularis, nec in secundo modo primae figurae, quia ille est negatiuus, nec in tertio nec in quarto, quia conclusiones sunt particulares. In primo autem modo fit manifeste huius modi circulatio, ut si sit primus syllogismus 'omne animal rationale mortale est risibile, omnis homo est animal rationale mortale; ergo omnis homo est risibilis'. Apparet quod ex conuersa maioris et conclusione infertur minor sic 'omne risibile est animal rationale mortale, omnis homo est risibilis; ergo omnis homo est animal rationale mortale'; similiter ex conclusione et conuersa minoris infertur maior sic 'omnis homo est risibilis, omne animal rationale mortale est homo; ergo omne animal rationale mortale est risibile'. Et notandum est quod talis circulatio non posset fieri ex conclusione et una praemissarum ad concludendum alteram praemissam. Quia ex maiore et conclusione esset secunda figura, quae non concludit affirmatiuam; ex minore autem et conclusione esset tertia figura, quae non concludit uniuersalem. Sed magna est dubitatio de hoc quod Aristoteles determinat quod etiam in syllogismis negatiuis, ut in Celarent, fit huius modi circulatio. Verbi gratia, sit primus syllogismus 'nullum B est A, omne C est B; ergo nullum B est A'; uerum est, ut bene dixit Aristoteles, quod ex conclusione et conuersa minoris syllogizatur maior sic 'nullum C est A, omne B est C; ergo nullum B est A', sed non est possibile, ut etiam bene dixit Aristoteles, quod ex conuersa maioris, proprie conuertendo eam, et conclusione sequatur minor, quia ambae praemissae essent negatiuae, ex quibus nihil sequitur. Sed dicit Aristoteles quod oportet aliter conuertere maiorem, resoluendo eam in unam affirmatiuam de subiecto infinito, scilicet in istam 'omne non A est B', et tunc esset syllogismus 'omne non A est B, nullum C est A; ergo omne C est B'. Sed in hoc occurrunt duae magnae dubitationes. Prima est quia talis conuersio non ualet; non enim sequitur 'nullus homo est lapis; ergo omnis non lapis est homo', cum prima sit uera et secunda falsa. Secunda dubitatio est quia etiam ille syllogismus non ualet de forma, quia arguam sic 'omne non accidens est substantia, nulla chimaera est accidens; ergo omnis chimaera est substantia'; praemissae enim sunt uerae et conclusio falsa. Sed nos, sustinendo Aristotelem, possumus respondere quod non est intentio Aristotelis quod talis circulatio et conuersio habeat locum in omnibus syllogismis bonis et ueris qui fiunt in Celarent, sed in illis solum in quibus sicut termini praemissae affirmatiuae sunt affirmatiue conuertibiles, ita termini praemissae negatiuae sunt negatiue conuertibiles. Dicuntur autem termini affirmatiue conuertibiles si uterque de reliquo uniuersaliter et uere affirmetur. Sed ad hoc quod termini in proposito dicantur negatiue conuertibiles non sufficit quod uterque de reliquo uere et uniuersaliter negetur, sed requiritur quod de quocumque termino unus uniuersaliter et uere affirmatur, de eodem alter uere et uniuersaliter negetur, et e conuerso, scilicet quod de quocumque unus uere et uniuersaliter negatur, de eodem alter uere et uniuersaliter affirmetur. Et ita manifestum est quod isti termini 'homo' et 'asinus', uel 'equus' et 'lapis', non sunt conuertibiles negatiue, quia 'lapis' uere negatur de omni asino, de quo tamen non uere affirmatur equus. Et est cum hoc addendum quod Aristoteles non intendit hic loqui de terminis fictiuis, scilicet pro nullo supponentibus, sicut est 'chimaera', uel 'hircoceruus', sed de terminis quorum quilibet pro aliquo supponit. Sicut enim isti termini 'substantia' et 'accidens' sunt negatiue conuertibiles, et isti 'creator' et 'creatura', 'causatum' et 'incausatum', 'dependens' et 'independens', 'corruptibile' et 'incorruptibile', et alia multa. Dico ergo quod in talibus terminis, negatiue conuertibilibus, ualet illa conuersio quam ponebat Aristoteles. Sicut enim nulla substantia est accidens, sic omne non accidens est substantia, et sicut nullus creator est creatura, ita omnis non creatura est creator, et sicut nullum corruptibile est incorruptibile, ita omne non incorruptibile est corruptibile, et caetera. Et sic patet solutio primae dubitationis. Et similiter apparet quod secunda dubitatio non procedit, quia non instat nisi ubi ponitur terminus fictiuus, scilicet pro nullo supponens, sicut est chimaera. SDD 5.10.5 Potestas uero quae uocatur 'syllogismus conuersiuus' est syllogismo facto posse ex utraque praemissa cum opposito conclusionis inferre oppositum alterius praemissae. Et eius utilitas est scire an syllogismus factus est necessariae consequentiae si hoc primitus dubitetur. Notandum est quod omni bonae consequentiae conuenit quod ex opposito consequentis sequatur oppositum antecedentis. Et hoc etiam est proprium bonae consequentiae, sic quod si non sit bona consequentiae quae per modum consequentiae formatur, non sequitur ex opposito eius quod ponitur per modum consequentis oppositum eius quod ponitur per modum antecedentis. Et accipimus ibi oppositum non pro quocumque modo oppositionis, sed solum pro opposito contradictorio. Cum ergo in syllogismo antecedens sit copulatiua constituta ex duabus praemissis et consequens sit conclusio, necesse est si syllogismus sit bonae consequentiae quod ex contradictorio conclusionis sequatur contradictorium illius copulatiuae, scilicet disiunctiua constituta ex contradictoriis illarum praemissarum. Verbi gratia, si est bonus syllogismus 'omne B est A et omne C est B; ergo omne C est A', oportet quod sit bona consequentia 'quoddam C non est A; ergo quoddam B non est A uel quoddam C non est B'; modo ultra manifestum est quod ex disiunctiua et destructione unius partis sequitur alia pars, eo quod necesse est disiunctiuae uerae alteram partem eius esse ueram; pars autem disiunctiuae destruitur per positionem suae contradictoriae; ideo manifestum est quod ad disiunctiuam et contradictoriam unius partis eius sequitur alia pars. Verbi gratia, 'quoddam C non est A uel quoddam C non est B, et omne B non est A; ergo quoddam C non est A', et similiter sequitur 'quoddam B non est A uel quoddam C non est B, et omne C est B; ergo quoddam B non est A'. Et ex his concluditur necessitas dictae potestatis. Nam cum ex contradictorio conclusionis primi syllogismi sequatur disiunctiua constituta ex contradictoriis praemissarum et huius modi contradictorio conclusionis apponatur una praemissarum, quae interimit unam partem illius disiunctiuae, sibi contradictoriam, alia pars illius disiunctiuae de necessitate infertur, quae est contradictoria alterius praemissae, necesse est igitur in omni bono syllogismo ex contradictorio conclusionis et una praemissarum sequi contradictorium alterius praemissae. Haec autem potestas est magnae utilitatis. Quia cum aliquis syllogismus non fuerit euidentis consequentiae, sic quod dubitetur an conclusio sequatur ex praemissis, uidendum erit utrum ex opposito conclusionis et maiore sequatur oppositum minoris euidenti consequentia uel etiam an ex opposito contradictorio conclusionis et minore sequatur oppositum maioris; quia si sic, concludendum est quod primus syllogismus erat bonae consequentiae, et si appareat quod non sit bona consequentia ex huius modi opposito conclusionis cum aliqua praemissarum ad oppositum alterius praemissae, concludendum est quod primus syllogismus non erat bonae consequentiae. Unde per istum modum Aristoteles, primo Priorum, probat quod Baroco et Bocardo sunt necessariae consequentiae. Et ita etiam posset sic probari de aliis modis secundae figurae et tertiae; in omnibus enim modis secundae figurae ex maiore et contradictorio conclusionis sequitur contradictorium minoris per primam figuram, et in omnibus modis tertiae figurae ex contradictorio conclusionis et minore sequitur contradictorium maioris. Notandum est autem quod in primo Priorum huius modi probationem syllogismorum secundae figurae et tertiae per reductionem ad primam figuram Aristoteles uocat 'probationem per impossibile'. Et non est propria locutio prout syllogismus conuersiuus et syllogismus per impossibile ponuntur hic diuersae potestates syllogismorum. Immo illa est probatio per syllogismos conuersiuos; tamen sic loquebatur Aristoteles propter magnam affinitatem quam habent ad inuicem syllogismi conuersiui et syllogismi per impossibile, sicut post dicetur. SDD 5.10.6 Sed potestas quam uocamus 'syllogismum per impossibile' uel 'syllogismum ad impossibile' est posse cum opposito conclusionis probandae cum aliqua propositione manifeste uera concludere conclusionem manifeste falsam uel manifeste impossibilem. Et utilitas eius est scire quod oppositum conclusionis probandae est falsum uel impossibile, et, per consequens, scire quod conclusio probanda est uera uel necessaria. Primo sciendum est quod si possumus probare contradictorium conclusionis probandae esse falsum sequitur quod conclusio probanda est uera. Quia necesse est uno contradictorio exsistente falso alterum esse uerum. Et ita si possumus probare contradictorium conclusionis probandae esse impossibile, sequitur quod conclusio probanda est necessaria, propter hoc quod necesse est si una contradictoriarum est impossibilis alteram esse necessariam. Deinde etiam sciendum est quod aliquam propositionem possumus probare esse falsam si ex ea et aliqua alia manifeste uera sequatur manifeste falsum, propter hoc quod non potest ex ambabus ueris sequi falsum. Ideo si conclusio apparet manifeste falsa, oportet concludere quod ambae praemissae sunt falsae, uel saltem una earum. Cum ergo una apparebit manifeste uera, concludetur alia esse falsa. Et ita etiam probamus aliquam propositionem esse impossibilem si ex ea et aliqua alia manifeste necessaria sequatur conclusio manifeste impossibilis. Quia non potest ex antecedente possibili sequi consequens impossibile. Ergo manifestum est quod talis syllogismus, per quem dicto modo probamus propositionem aliquam esse impossibilem, dicitur proprie syllogismus per impossibile, uel etiam ad impossibile, quia est per unam praemissam impossibilem et est ad conclusionem impossibilem. Et quando illam praemissam concludimus esse impossibilem, tunc si sit contradictoria conclusioni principaliter intentae et probandae, nos manifeste concludimus illam principaliter intentam et probandam esse necessariam. Et ita apparet quid est natura et utilitas huius potestatis. Sciendum est autem quod multum differt haec potestas a praecedente. Primo quia in praecedente potestate oportet primo formare syllogismum principalem, et postea ipsum conuertere, modo prius dicto. Sed unicus est syllogismus ad impossibile, sine eo quod ante, uel prius, oporteat alterum syllogismum formare, licet bene concurrant aliae consequentiae quam syllogisticae, scilicet una qua infertur ex impossibilitate conclusionis impossibilitas praemissae et alia qua ex impossibilitate illius praemissae infertur necessitas contradictoriae suae, quod est principale propositum. Secundo etiam differunt quia syllogismus conuersiuus ordinatur finaliter ad probandum quod primus syllogismus sit bonae consequentiae, syllogismus autem per impossibile principaliter ordinatur ad probandum, uel demonstrandum, aliquam conclusionem, etiam si sit mere categorica. Tamen, sicut dicit Aristoteles, quaedam est similitudo et conuenientia syllogismi ad impossibile et syllogismi conuersiui, scilicet talis quod si aliqua conclusio demonstratur per syllogismum conuersiuum in aliquibus terminis, eadem etiam conclusio in eisdem terminis poterit demonstrari per syllogismum ad impossibile, et tunc ille syllogismus ad impossibile et ille syllogismus conuersiuus se habebunt ad inuicem conuersiue, et si unus eorum sit euidentis consequentiae, poterit inferri quod etiam alter erit euidentis consequentiae, quia unus erit ad alterum sequens, ex opposito conclusionis eius cum altera praemissarum ad oppositum alterius praemissae. Verbi gratia, si haec est demonstratio ostensiua 'omne animal rationale est risibile, omnis homo est animal rationale; ergo omnis homo est risibilis' et quod praemissae sint notiores conclusione in ueritate, tunc etiam eadem conclusio, conuertendo syllogismum, demonstrabitur per impossibile sic 'omne animal rationale est risibile, quidam homo non est risibilis; ergo quidam homo non est animal rationale'; et haec conclusio est manifeste falsa, sicut sua opposita erat manifeste uera; ergo aliqua praemissarum est falsa, et non maior, quia ponitur manifeste uera; ergo minor est falsa, quae dicit 'quidam homo non est risibilis'; ergo sua contradictoria est uera, scilicet 'omnis homo est risibilis', et hoc uolebamus demonstrare. SDD 5.10.7 Ultima potestas, quam solemus uocare 'syllogismum ex oppositis', est posse syllogismum ex praemissis oppositis inferre idem de se ipso negatiue. Et eius utilitas est scire quod ex duobus terminis, sine tertio dissimili, contingit syllogizare. Notandum est quod dupliciter praemissae possunt esse oppositae, scilicet contrarie et contradictorie. Si contrarie, tunc sunt ambae uniuersales, et sic potest inferri conclusio uniuersalis. Si autem sint contradictoriae. tunc una est particularis; ideo non est inferenda nisi conclusio particularis. Fiunt autem syllogismi ex oppositis in secunda figura uel in tertia, sed non in prima, quia praemissae quae proprie sunt oppositae debent esse eorundem subiectorum et eorundem praedicatorum, quod non contingit in praemissis primae figurae, cum illud quod subiicitur in maiore debeat praedicari in minore. Fiunt autem sic ex contrariis praemissis 'nulla disciplina est studiosa, omnis disciplina est studiosa; ergo nulla disciplina est disciplina'; et ex contradictoriis praemissis fiunt sic 'nulla disciplina est studiosa, quaedam disciplina est studiosa; ergo quaedam disciplina non est disciplina'. Et iste modus syllogizandi est in secunda figura, prout accipimus hic quod 'studiosa' sit medium et quod 'disciplina' in propositione prima capiatur tamquam maior extremitas et in secunda tamquam minor; sic enim sunt isti syllogismi in Cesare et in Festino; et si maior propositio sumeretur affirmatiua et minor negatiua, tunc essent Camestres et Baroco. Et est notandum quod in huius modi syllogismis ex oppositis in secunda figura ualent syllogismi ex maiore particulari et minore uniuersali sicut e conuerso. Quod apparet: quia non oportet nisi transponere praemissas, et reuertetur maior uniuersalis et minor particularis, et non mutabitur conclusio. Deinde ex eisdem praemissis contingit syllogizare in tertia figura, sed ad aliam conclusionem, scilicet sic 'nulla disciplina est studiosa, omnis disciplina est studiosa; ergo quoddam studiosum non est studiosum'. Accipimus enim quod 'disciplina' sit medium, et quod 'studiosa' in prima propositione sit tamquam maior extremitas et in secunda tamquam minor. Et potest fieri syllogismus maiore exsistente affirmatiua et minore negatiua sicut e conuerso, quia non oportet nisi transponere praemissas quod reuertetur maior negatiua et minor affirmatiua, et non mutabitur conclusio. Aliqui autem dicunt quod ita etiam contingeret ex unico termino syllogizare, ut dicendo sic 'omnis homo est homo et omnis homo est homo; ergo omnis homo est homo'. Nam iste terminus 'homo', prout subiicitur in maiore et praedicatur in minore, utor tamquam medio, et eodem, prout praedicatur in maiore et in conclusione, utor tamquam maiori extremitate, et eodem, prout subiicitur in maiore et in conclusione, utor tamquam minori extremitate. Sed hoc non est conuenienter dictum, nec est simile sicut de syllogismo ex oppositis, quoniam syllogismus debet habere conclusionem ab unaquaque praemissarum diuersam et quae non sufficienter sequatur ex una praemissarum, sine alia, quia si ex una sufficienter sequeretur, alia superflueret, et nihil in bono syllogismo debet sumi superfluum ad conclusionem inferendam; modo in praedicto processu ex unico termino conclusio a neutra praemissarum differt et ex qualibet seorsum inferri potest, quod non est ita in syllogismo ex oppositis. Et sic patet quod ex duobus terminis, sine termino dissimili, contingit syllogizare, sed non ex unico. Et hoc scire dixi esse utilitatem huius ultimae potestatis. Aliqui tamen aliam utilitatem assignant, scilicet concedentem opposita ad manifestius inconueniens ducere, scilicet ad negationem eiusdem de se ipso. Sed mihi uidetur quod hoc non est manifestius inconueniens. Quia concedere contradictoria simul esse uera est contra primum et notissimum principium, et concedere etiam contraria simul esse uera est praedicto inconuenienti propinquissimum, quia statim ex contrario sequitur contradictorium, per subalternationem; negare autem eundem terminum de se ipso non est ita manifestum inconueniens, quia hoc potest uerificari, scilicet si terminus pro nullo supponat; uerum enim est quod chimaera non est chimaera. Et haec sufficiant ad praesens quantum ad tractatum de syllogismis. ======================================================================= SDD 6: DE LOCIS DIALECTICIS SDD 6.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS PRAEMITTENDIS SDD 6.1.1 Istum tractatum, qui est de locis dialecticis, auctor noster extraxit de libro Topicorum Boethii. Ideo, sicut Boethius quaedam communia praemittit suae considerationi de locis dialecticis, ita et illa auctor noster praemittit, scilicet quid est argumentum et argumentatio, et quo modo differunt, deinde etiam quid est enuntiatio, propositio, quaestio et conclusio, et quo modo conueniunt uel differunt, deinde quot et quae sunt species argumentationis. Haec est intentio primi capituli huius tractatus. Iste est sextus tractatus huius operis, qui pertractat de locis dialecticis. Et continet sex capitula: primum est de quibusdam praemittendis ante propriam considerationem de locis dialecticis, secundum est de descriptione loci, et de quibusdam communibus diuisionibus locorum, tertium est de locis a substantia, quartum est de locis a concomitantibus substantiam, quintum est de locis extrinsecis et sextum est de locis mediis. Primum capitulum habet quinque partes principales; prima proponit intentionem tractatus et, specialiter, primi capituli, secunda definit argumentum et argumentationem, tertia describit propositionem, quaestionem et conclusionem, quarta diuidit argumentationem in suas species et quinta reducit ad syllogismum alias species argumentationis. Secunda incipit ibi "argumentum est", tertia ibi "propositio est", quarta ibi "argumentationis", quinta ibi "reducuntur autem". Prima pars est de se clara. SDD 6.1.2 Argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem; argumentatio autem est argumenti per orationem explicatio. Cum hoc nomen 'ratio' ualde multipliciter soleat capi, ideo auctor noster dicit quod hic, in definitione argumenti, 'ratio' capitur pro medio per quod aliqua conclusio probatur: ideo exponit sic definitionem argumenti 'argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem', id est medium probans conclusionem. Argumentatio autem non solum est illud medium, sed est totalis oratio composita ex medio et extremitatibus, ex praemissis et conclusione; et cum medium contineat uirtualiter extremitates, praemissas et conclusionem, et totalem argumentationem, ideo uidetur esse bene dictum quod argumentatio est argumenti per orationem explicatio. Sed illud non apparet mihi esse intentio Boethii quod aliquem unicum terminum uocauit 'argumentum', immo intentio Boethii uidetur esse quod argumentum et argumentatio differunt sicut processus mentalis et processus uocalis. Argumentum enim est processus in mente quo mens ex praemissis mentalibus sibi notis cogitur concedere conclusionem sibi prius ignotam uel dubiam. Et sic accipitur ibi 'ratio' pro totali processu mentali; unde dicitur 'argumentum' quasi 'arguens mentem', id est interius cogens mentem ad concedendum et ad assentiendum ei de quo prius dubitabat, uel dubitasset si per modum quaestionis fuisset sibi propositum. Argumentatio autem est processus uocalis exprimens et explicans significatiue praedictum processum mentalem. Et apparet mihi quod haec sententia clare apparet ex uerbis Boethii sic dicentis "argumentum est ratio rei dubiae faciens fidem; non uero idem est argumentum et argumentatio: nam uis siue ratio ea qua concluditur conclusio cum aliquid probatur ambiguum 'argumentum' uocatur, ipsa uero argumenti elocutio dicitur 'argumentatio', quo fit ut argumentum quidem uirtus uel mens argumentationis sit atque sententia, argumentatio uero argumenti per orationem explicatio"; haec Boethius. SDD 6.1.3 Propositio est oratio uerum uel falsum significans. Quaestio est dubitabilis propositio. Conclusio est argumento uel argumentis probata propositio. Enuntiatio idem est conuertibiliter quod propositio, prout uidetur intendere Boethius, dicens "enuntiatio enim, siue sui causa dicatur siue ad aliud referatur, propositio est". Notandum est quod licet eadem oratio quandoque dicatur propositio, quandoque quaestio et quandoque conclusio, tamen haec tria nomina, si proprie sumantur, multum differunt. Quia enuntiatio ex eo quod dubitabilis est uocatur 'quaestio', propter quod a dubitante uolente certificari de ea ipsa sub modo quaerendi profertur. Eadem autem enuntiatio si ex praemissis notis fuerit illata et probata uocatur 'conclusio'; et si sic notificata capiatur ut praemissa ad aliam conclusionem probandam, tunc proprie uocatur 'propositio', unde 'propositio' proprie dicitur quasi pro alio inferendo positio. Verum est tamen, sicut notat Boethius, quod hoc nomen 'propositio' saepe sumitur largius, tamquam synonymum huic nomini 'enuntiatio', et tunc describitur quod est oratio uerum uel falsum significans. Unde sic non solum praemissam sed etiam conclusionem, uel enuntiationem solitarie acceptam uocamus 'propositionem', et isto modo consequenter accipitur hic in textu nostro 'propositio'. SDD 6.1.4 (1) Argumentationis quattuor sunt species, scilicet syllogismus, inductio, enthymema et exemplum. (2) Quid autem sit syllogismus dictum est prius, in praecedenti tractatu. (3) Inductio est a singularibus ad uniuersalem probandam progressio, ut 'Socrates currit et Plato currit ... et sic de singulis; ergo omnis homo currit'. (4) Enthymema est syllogismus imperfectus, id est oratio in qua ex una praemissa syllogismi expressa, alia non expressa, infertur conclusio, ut 'homo est animal; ergo homo est substantia'; si enim apponeretur haec alia praemissa 'omne animal est substantia' esset syllogismus perfectus. (5) Exemplum est ex uno particulari ad aliud particulare probandum progressio propter similitudinem in eis repertam, ut 'Parisienses contra Remenses pugnare malum est; ergo Atrebatenses contra Ambianenses pugnare malum est'; tenet consequentia per hanc similitudinem: quia sicut Parisienses et Remenses sunt affines, ita Atrebatenses et Ambianenses. Haec quarta pars continet manifeste quinque clausulas bene notabiles, quarum prima est diuisio argumentationis, secunda est de syllogismo, tertia de inductione, quarta de enthymemate et quinta de exemplo. De prima clausula, notandum est quod de proprietate sermonis non est bona diuisio argumentationis in syllogismum, inductionem, enthymema et exemplum. Quia loquendo de diuisione primo et proprie dicta, diuisio requirit primo quod membra diuisionis contineant totum ambitum diuisi, secundo quod membra diuisionis non coincidant, et tertio quod membra diuisionis non ad plura se extendant quam ipsum diuisum. Modo quantum ad primum membrum, syllogismus, inuenitur extra capacitatem argumentationis. Quod sic apparet quia multi sunt syllogismi qui nullatenus sunt argumentationes. Nam ad argumentum uel argumentationem requiritur cum necessitate consequentiae probatio conclusionis, sic quod consequens probetur per antecedens, ut patet per definitionem argumenti. Ad hoc autem quod sit huius modi probatio oportet quod antecedens sit notius consequente. Aliquando tamen fiunt syllogismi, inductiones, enthymemata uel exempla ex antecedente aeque uel magis dubio quam sit consequens, uel etiam ex antecedente euidenter falso ad conclusionem etiam euidenter falsam, ut 'omnis equus est capra et omnis homo est equus; ergo omnis homo est capra'; et constat quod ibi nulla est conclusionis probatio, ideo tales syllogismi, inductiones, enthymemata uel exempla non sunt argumenta nec argumentationes. Ad tantum tamen ualet diuisio quod membra non coincidunt et continent totum ambitum diuisi, licet etiam plus contineant. Et ex hoc etiam manifestum est quod isti termini 'syllogismus', 'inductio', 'enthymema' et 'exemplum' non sunt, proprie loquendo, species huius termini 'argumentum', cum genus debeat praedicari uniuersaliter de qualibet suarum specierum. Sed sic uocat eos auctor quia quandam condicionem specierum participant, scilicet quod species generis sufficienter enumeratae praedicantur disiunctim et affirmatiue de genere uniuersaliter sumpto, ut 'omne animal est homo uel brutum' et 'omne corpus animatum est animal uel planta'; ita enim et omnis argumentatio est syllogismus, inductio, enthymema uel exemplum. Secunda clausula, quae est de syllogismo, remittit nos ad tractatum praecedentem. Circa tertiam clausulam, quae est de inductione, notandum est quod inductio non concludit gratia formae, nisi ex appositione alterius praemissae fiat syllogismus, sicut in parte sequente dicetur. Aliqui tamen uolunt dicere quod in uirtute istius clausulae 'et sic de singulis' inductio formaliter et de necessitate concludit. Tamen ego credo quod illa clausula non sit de integritate inductionis, quod apparet quia illa clausula non est aliqua propositio nec pars propositionis. Et si dicatur quod ponitur loco unius propositionis, ego dicam quod dicendo 'Socrates currit et Plato currit ... et sic de singulis; ergo omnis homo currit', si haec clausula 'et sic de singulis' sumatur loco alicuius propositionis, tunc oporteret quod perfectius illa propositio explicaretur, et oporteret uidere quae esset illa, quod non est facile dicere. Nam si dicamus illam propositionem esse 'omnis homo alius a Socrate et Platone currit', ista propositio iam erit uniuersalis, et sic non erit inductio, scilicet a singularibus ad uniuersalem progressio. Immo etiam apparet quod in inductione non esset probatio, sed petitio principii, quia scito quod Socrates est risibilis et quod Plato est risibilis dubitamus adhuc an omnis homo est risibilis. Nos enim aeque uel magis dubitamus istam 'omnis homo alius a Socrate et Platone est risibilis'; immo cum haec sit uniuersalis, ipsa non erit sensu cognita, et non apparet aliquo modo unde talis propositio sit in intellectu notior quam ista 'omnis homo est risibilis', cum illi alii homines non sint sensati nec cogniti. Tamen forte dicetur quod illa propositio est in intellectu nota et concessa per illas singulares et per hoc quod intellectus considerans non percipit differentiam uel rationem quare debeat aliter esse de aliis hominibus quam de Socrate et Platone; ideo intellectus cum illis singularibus apponit et concedit illam clausulam, siue propositionem, scilicet quod omnis homo alius a Socrate et Platone est risibilis, ex quibus tandem concludit quod omnis homo est risibilis. Sed ego dico quod sic dicendo oporteret dicere quod illa clausula, uel propositio, non solum esset praemissa ad inferendum illam conclusionem, immo esset conclusio illata ex illis singularibus, et probata cum illa consideratione intellectus quod non sit uel appareat ratio quare aliter debeat esse de aliis. Una enim praemissa argumentationis non debet esse nota per aliam; iam enim ipsa esset conclusio et alia esset antecedens, et esset argumentatio sine ulteriori conclusione. Et si sic, dicendum est quod non oportet in omni bona inductione inducere in omnibus singularibus, quoniam hoc in multis est impossibile, cum sint nobis infinita, sed sufficit in multis inducere, et intellectus, ex eius inclinatione naturali ad ueritatem, in nullo percipiens instantiam, aut etiam rationem quare in alio debeat esse instantia, cogitur concedere non solum quod ita est in illis, sed uniuersalem propositionem, quae iam est principium indemonstrabile, in arte uel scientia supponendum, sine demonstratione. Sic enim scimus hoc indemonstrabile principium quod omnis ignis est calidus, et quod omnis magnes est ferri attractiuus, et quod omne rheubarbarum est cholerae purgatiuum, et quod omne quod naturaliter fit fit ex subiecto praesupposito, et sic de multis aliis principiis indemonstrabilibus. Unde sic intendit Aristoteles, prooemio Metaphysicae et secundo Posteriorum, quod artis et scientiae principia sunt nobis nota per experientiam, id est per experimentalem inductionem ex multis sensationibus et memoriis habitam. Et Auerroes de hoc loquitur pulcre, secundo Physicorum, dicens quod uniuersale principium prius dubitatum concluditur per inductionem absque hoc quod inducantur omnia singularia, et quod sic inductio habet introitum in scientia demonstratiua. Et addit quod secundum talem inductionem principium uniuersale conceditur aliquando citius aliquando tardius, secundum naturam principii et naturam considerantis. Notandum est etiam quod non omnis inductio procedit ex simpliciter singularibus, sed aliquando in singularibus in respectu, id est ex minus uniuersalibus ad magis uniuersale, ut si in multis speciebus uidemus ita esse et in nulla apparet nobis instantia, concludimus uniuersaliter de genere ita esse, ut apparet in exemplo Boethii. Si enim in regendis nauibus debemus non sorte sed arte gubernatorem eligere, et etiam in regendis equis aurigam, et si etiam in regenda re publica non sorte debemus principem eligere, sed cum commendatione discretionis et prudentiae, debet concludi uniuersaliter quod in omnibus rebus gubernatore indigentibus non debemus sorte sed arte uel prudentia gubernatorem assignare. Quantum ad quartam clausulam, quae est de enthymemate, uidetur mihi esse notandum quod non omnis consequentia ex una categorica ad aliam categoricam debet dici enthymema. Enthymema enim sic est syllogismus imperfectus quia non concludit gratia formae donec per additionem alterius praemissae efficitur syllogismus perfectus. Et ideo consequentiae per subalternationem, per conuersionem aut per aequipollentiam non sunt dicendae enthymemata; sunt enim formales consequentiae sine alterius praemissae appositione. Immo puto quod loquendo proprie tales consequentiae non dicuntur argumenta; immo argumentum debet probare extremitatem de extremitate per medium alienum, scilicet quod sit ab utraque extremitate diuersum. Sed quantum ad ultimam clausulam, quae est de exemplo, uidetur mihi quod inductio et exemplum differunt duobus modis: primo quia inductio est ad conclusionem uniuersalem, exemplum autem ad singularem, secundo quia inductio in antecedente requirit considerationem in multis singularibus, exemplum autem potest ex uno singulari inferre alterum singulare. Tamen non repugnat exemplo quod procedat ex multis singularibus, dum tamen hoc sit ad conclusionem aeque singularem, et est exemplum perfectius, et maiorem faciens fidem si ex pluribus manifestis procedat quam si ex uno. Verbi gratia, si percipimus istum ignem esse calidum et laesiuum, et sic illum ignem esse calidum et laesiuum, et sic plures alios, et si exinde alium ignem nobis praesentatum concludimus esse calidum et laesiuum, non erit nisi exemplum; sed si ex his conclusissemus quod omnis ignis est calidus, fuisset inductio. SDD 6.1.5 (1) Reducuntur autem ad syllogismum aliae species argumentationis tamquam ad speciem principaliorem. Reducitur enim inductio sic 'Socrates currit, Plato currit ... et sic de aliis, et omnis homo est Socrates uel Plato ... et sic de aliis; ergo omnis homo currit'. (2) Enthymema autem reducitur per appositionem praemissae deficientis; in quolibet enim enthymemate sunt tres termini, sicut in syllogismo, scilicet duae extremitates, ex quibus conclusio componitur, et medium, quod cum una extremitate ponitur in praemissa, et tunc praemissa apponenda debet constitui ex illo medio et altera extremitate, et erit syllogismus. Verbi gratia, si sit enthymema 'homo currit; ergo animal currit', tunc 'animal' et 'currit' sunt duae extremitates et 'homo' est medium; cum ergo praemissa expressa sit composita ex 'homine' et 'currit', oportet praemissam apponendam componi ex 'homine' et 'animali', et erit syllogismus, in tertia figura, sic 'homo currit et omnis homo est animal; ergo animal currit'. (3) Exemplum autem est inductio imperfecta; ideo reducitur ad inductionem, et, mediante inductione, ad syllogismum. Ista pars reducit ad syllogismum alias species argumentationis. Et continet tres clausulas: prima reducit inductionem, secunda enthymema et tertia exemplum. Quantum ad primam clausulam, sciendum est quod si in inductione in qua non possumus in omnibus singularibus seorsum inducere propter infinitam uel nimiam multitudinem debeamus istam clausulam apponere 'et sic de singulis', tunc exemplum in textu positum est bene datum. Nam 'currit' est maior extremitas, et 'homo' est minor extremitas, et istis terminis 'Socrates', 'Plato', 'et sic de aliis' utimur tamquam medio, quod subiicitur in maiori propositione et praedicatur in minori; nam hac copulatiua 'Socrates currit et Plato currit ... et sic de aliis' utimur tamquam maiori propositione et hac propositione 'omnis homo est Socrates uel Plato ... et sic de aliis' utimur tamquam minori. Et aliqui, satis rationabiliter, istas praemissas reducunt ad praemissas categoricas, ut manifeste sit primus modus primae figurae, sic 'omne quod est Socrates uel Plato ... et sic de aliis currit, omnis homo est Socrates uel Plato ... et sic de aliis; ergo omnis homo currit'. Et si dixerimus quod ista clausula 'et sic de singulis' non sit apponenda in reductione, tunc contingit quod fiat in omnibus singularibus inductio uel quod hoc non sit impossibile. Dico "in omnibus" ut si dicamus 'luna non scintillat nec Mercurius nec Venus nec sol nec Mars nec Iuppiter nec Saturnus; ergo nullus planeta scintillat'; et tunc poterit fieri reductio ad syllogismum sicut prius, scilicet addendo istam minorem quod omnis planeta est luna aut Venus ... et caetera. Sed si non possit in omnibus singularibus fieri inductio, ut ad concludendum per singularia quod omnis ignis est calidus, tunc non reducitur talis inductio ad syllogismum, nec probat conclusionem ex eo quod sit formalis consequentia uel quod reducatur ad formalem consequentiam, sed ex naturali inclinatione intellectus ad ueritatem. Sicut enim anima uegetatiua inclinatur naturaliter ad generandum sibi simile, sed hoc non generat nisi praeexsistentibus dispositionibus ad hoc conuenientibus, ut perfectione corporis in quantitate et qualitate, sic intellectus naturaliter inclinatur ad assentiendum uniuersali ueritati principiorum indemonstrabilium, sed non assentit donec fuerit dispositus per considerationem in multis singularibus, aliquando in pluribus, aliquando in paucioribus, secundum naturam principii et naturam considerantis, ut dicebat Commentator. Quantum autem ad secundam clausulam, quae est de reductione enthymematis, satis datus est in textu modus per quem hoc fit. Verum est tamen quod aliquando difficultas est in reductione, quia non sufficit unam praemissam apponere, sed plures, ex quibus etiam cum his quae in enthymemate expressa sunt non fit unicus syllogismus, sed plures, uel etiam quandoque non est reductio ad syllogismos categoricos, id est ex duabus categoricis constitutos, immo ad hypotheticos, id est ex praemissis hypotheticis uel aliqua earum hypothetica constitutos, aut etiam quia reducenda sunt in syllogismos ex obliquis aut alios non reseruantes figuras syllogisticas, prout Aristoteles distinxit eos in primo Priorum; et haec in speciali fient posterius manifestiora. Sed quantum ad tertiam clausulam, quae est de reductione exempli, sciendum est quod sicut enthymema uocamus 'syllogismum imperfectum', sic et exemplum solet uocari 'inductio imperfecta'. Differt enim exemplum ab inductione quia inductio requirit in antecedente omnes singulares uel plures, sic quod sufficiant ad faciendum fidem de conclusione uniuersali quae infertur, in exemplo autem sufficit pro antecedente una singularis uel paucae, et non concluditur uniuersalis propositio, sed alia singularis contenta sub illa uniuersali. Sic ergo exemplum reducitur ad inductionem quia ex exemplo fieret inductio per additionem in antecedente tot praemissarum singularium quod illae sufficerent ad faciendum fidem conclusionis uniuersalis et quod tunc inferretur illa conclusio uniuersalis loco illius singularis quae in exemplo infertur. SDD 6.2: DE DESCRIPTIONE LOCI ET DE QUIBUSDAM LOCORUM COMMUNIBUS DIVISIONIBUS SDD 6.2.1 Locus est sedes argumenti uel illud a quo conueniens extrahitur argumentum. Hoc secundum capitulum est de descriptione loci et de quibusdam locorum communibus diuisionibus. Quod continet quattuor partes principales: prima pars assignat descriptionem loci, secunda diuidit locum in locum maximam et locum differentiam maximae, tertia diuidit locum differentiam maximae in intrinsecum, extrinsecum et medium, quarta diuidit locum intrinsecum in locum a substantia et locum a concomitantibus substantiam. Secunda incipit ibi "locus diuiditur", tertia ibi "locus differentia", quarta ibi "locus intrinsecus". Prima pars exponitur a diuersis diuersimode. Quidam enim dicunt quod, cum sit duplex locus, scilicet locus maxima et locus differentia maximae, utriusque descriptio ponitur in hac parte. Cum enim dicitur "locus est sedes argumenti", intelligitur esse descriptio loci maximae, et cum dicitur "locus est illud a quo conueniens extrahitur argumentum", intelligitur esse descriptio loci differentiae maximae. Alii dicunt quod hic ponitur duplex descriptio loci, scilicet una quod locus est sedes argumenti et alia quod locus est illud a quo conueniens sumitur argumentum, et quod utraque harum descriptionum conuenit tam loco maximae quam loco differentiae maximae. Et hoc poterit melius manifestari cum data fuerit diuisio loci in maximam et differentiam maximae, et cum declarata fuerit differentia membrorum dictae diuisionis. SDD 6.2.2 (1) Locus diuiditur, quia alius est locus maxima, alius locus differentiae maximae. (2) Locus maxima est propositio per se nota et concessa absque hoc quod indigeat probari per alias propositiones notiores, per quam etiam innatae sunt probari aliae propositiones dubiae uel minus notae; uerbi gratia, 'omne totum est maius sua parte', 'quidquid praedicatur de definitione, et de definito', 'de similibus simile est iudicium'. (3) Locus differentia maximae est termini ex quibus constituitur maxima et ex quorum habitudine ad inuicem maxima habet notitiam et ueritatem. Verbi gratia, cum haec propositio 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de genere' sit locus maxima, isti termini 'species' et 'genus' sunt locus differentia maximae; ex habitudine enim speciei ad suum genus praedicta maxima habet ueritatem et efficaciam. Ista secunda pars habet tres clausulas, scilicet diuisionem loci, et descriptionem loci maximae, et descriptionem loci differentiae maximae. Ad omnium praedictorum euidentiam, est notandum quod hic non accipitur 'locus' secundum primam nominis significationem; nam sic locus est superficies corporis continentis ... et caetera, sicut apparet quarto Physicorum. Accipitur ergo transsumptiue, ad similitudinem loci praedicti. Nam sicut locus proprie dictus continet quantitatiue locatum, sic in argumentatione quod uocatur 'locus' continet uirtualiter totum argumentum; ex eius enim uirtute argumentum habet quod faciat fidem de conclusione. Et ex hoc apparet quod tam propositio maxima quam praedicti termini merentur dici locus secundum hanc metaphoricam acceptionem. Illa enim maxima modo uniuersali continet totam uirtutem argumenti, et iterum praedicti termini illius maximae, ex habitudine ipsorum ad inuicem, continent uirtualiter ipsam maximam, immo maxima non est nisi quaedam exemplificatio illius habitudinis quam illi termini habent ad inuicem, uirtute cuius habitudinis totum argumentum habet uim et efficaciam. Et sic apparet quod locus bene diuiditur in locum maximam et in illos terminos, et uere dicitur de eis. Ex his etiam patet quod in prima parte huius capituli ponebatur duplex descriptio loci et quod utraque conueniebat tam loco maximae quam loco differentiae maximae. Cum enim dicitur "sedes argumenti", non capitur 'sedes' proprie, prout cathedra regis uel papae, quae proprie dicitur sedes eius, sed capitur metaphorice (sicut dicebatur de loco), ad similitudinem sedis proprie dictae. Sicut enim homo in sua sede solidatur et quietatur, ita tota uis argumenti et mens arguentis in illa maxima et in terminorum praedictorum habitudine ad inuicem solidatur et quietatur, propter quod et locus maxima et locus differentiae maximae sic bene dicuntur 'sedes argumenti'. Ita etiam uterque horum locorum bene dicitur illud a quo conueniens extrahitur argumentum. Nam quod in alio uirtualiter continetur, hoc dicimus extrahi ab illo; modo iam dictum est quod argumentum uirtualiter continetur tam in loco maxima quam in praedictis terminis. Ultimo notandum est quod praedicti termini maximarum ex eo uocantur 'differentia maximae' quia necesse est maximas esse diuersas si sint ex diuersis terminis constitutae. SDD 6.2.3 (1) Locus differentia maximae diuiditur, quia alius est intrinsecus, alius extrinsecus, alius medius. (2) Intrinsecus, secundum Boethium, est qui sumitur a substantia uel a concomitante substantiam termini in quaestione positi. (3) Locus extrinsecus est qui sumitur ab extrinseco, quia nec a substantia nec a concomitante substantiam termini in quaestione positi. (4) 'Medius' autem locus dicitur ex participatione loci intrinseci et loci extrinseci. Haec tertia pars continet quattuor clausulas, scilicet unam diuisionem et tres descriptiones trium membrorum illius diuisionis. Et difficillimum est hanc diuisionem sic exponere quod membra appareant in nullo supposito coincidere et quod sub unoquoque membro appareant contineri omnes loci quos Boethius dixit contineri sub illo. Primo enim uidetur esse superaddendum, tamquam manifestum, quod non dicitur locus 'intrinsecus' ex eo quod consequens includitur uirtualiter in antecedente, quia tunc omnis locus esset intrinsecus. Iterum, nec locus intrinsecus et locus extrinsecus distinguuntur ex eo quod in loco extrinseco termini qui sunt differentia maximae non supponunt pro eodem et in loco intrinseco supponunt pro eodem, quia sic omnis locus esset intrinsecus uel extrinsecus, et nullus medius, et quia sic locus a causa ad causatum uel a toto integrali ad suam partem non essent loci intrinseci, quod est contra Boethium. Iterum, nec dicitur locus 'medius' ex eo quod est habitudo media antecedentis ad consequens, siue termini positi in antecedente ad terminum positum in consequente, seu terminorum ad inuicem qui dicuntur differentia maximae, aut quocumque modo loqui uolueritis, quia sic omnis locus esset medius. Idcirco aliqui exponunt illam diuisionem quod locus intrinsecus est termini maximae confirmantes consequentiam, cuius consequentiae terminus inferens et terminus illatus supponunt pro eodem conuertibiliter, uel quod de uno illorum uerificatur esse in alio secundum aliquem modum essendi in. Locus autem extrinsecus est termini maximae confirmantes consequentiam, cuius consequentiae terminus inferens et terminus illatus non supponunt pro eodem, nec significant idem, nec de uno illorum uerificatur esse in alio in aliquo modo essendi in. Locus uero medius est termini maximae confirmantes consequentiam, cuius consequentiae terminus inferens et terminus illatus non supponunt pro eodem, sed bene significant idem, ut 'color' et 'coloratum', 'album' et 'albedo'. Et sic apparet mihi quod haec diuisio est bona et non potest improbari. Sed ipsa, secundum dictam expositionem, non concordat de omnibus locis cum intentione Boethii et auctoris. Quia, sicut illimet bene dicunt, oporteret secundum hanc expositionem locum a priuatiuis et locum a contradictoriis esse locos medios. Quia terminus priuatiuus significat idem quod terminus positiuus sibi oppositus, quod patet:quia terminus positiuus ponitur in definitione dicente quid nominis termini priuatiui, et etiam iste terminus 'non homo' significat quidquid iste terminus 'homo' significat, licet sint termini contradictorii. Et indubitanter, sicut dicit Boethius, idem terminus potest diuidi multis et diuersis diuisionibus quarum quaelibet sic est bona quod eius membra continent totum ambitum diuisi et in nullo supposito coincidunt, et tamen illarum diuisionum nullum membrum unius aequipollet per se alicui membro alterius. Et ponit Boethius exemplum de numero; numerus enim diuiditur quia alius par alius impar, et alio modo quia alius primus et incompositus et alius secundus et compositus, et tamen nec omnis par est compositus, nec omnis impar est incompositus, nec omnis par est incompositus, nec omnis impar est compositus. Unde, sicut recitat Boethius, aliam diuisionem locorum posuit Themistius et aliam Tullius, quas non malum est uidere. Tullius ergo dixit omnem locum esse intrinsecum uel extrinsecum, et solum locum ab auctoritate uocauit locum extrinsecum, et alios locos uocauit intrinsecos, siue auctor noster uocet eos extrinsecos siue intrinsecos siue medios. Et haec erat bona et sufficiens diuisio, et bene assignauit Tullius qui loci sub uno membro continentur et qui sub alio. Nec propter hoc diuisio Themistii debet improbari, quia illi aequiuoce loquuntur. Nam nomina significatiua sunt ad placitum; ideo diuersi auctores et philosophi utuntur saepe eisdem nominibus aequiuoce, secundum diuersas intentiones, et quicumque auctores utentes nominibus possunt licite exponere illa nomina secundum quas intentiones ipsi utuntur illi nominibus, et auditores eorum et lectores librorum suorum debent uerba auctoris recipere secundum intentionem quam auctor habebat aut uidebatur habere. Dico ergo quod Tullius per 'locum intrinsecum' intendebat omnem locum sumptum a termino habente ex sua significatione determinatam habitudinem ad terminum in quaestione positum, secundum quam habitudinem tenet maxima et totum argumentum. Sic enim locus a contrariis est intrinsecus; si enim quaero utrum Socrates est albus et arguitur quod non sic 'quia Socrates est niger; ergo Socrates non est albus', constat quod argumentum, locus et maxima sumuntur ab isto termino 'niger', secundum habitudinem quam ex sua significatione habet ad istum terminum 'albus', in quaestione positum, quae quidem habitudo contrarietas est. Ita si quaero utrum iustitia sit bona et arguo quod sic quia iustus est bonus, ego sumo argumentum et locum ab isto termino 'iustus', secundum habitudinem quam ex sua significatione habet ad istum terminum 'iustitia', in quaestione positum. Ideo sic et ille locus debet dici intrinsecus secundum expositionem nominis a Tullio datam. Si uero aliquis quaerat utrum materia prima est perpetua et arguatur quod sic quia Aristoteles hoc determinauit, hic est locus extrinsecus, quia argumentum sumptum est ab hoc nomine 'Aristoteles', quod ex sua significatione et impositione nullam habet habitudinem ad terminos in quaestione positos secundum quam habitudinem teneat argumentum. Apparet ergo quod haec diuisio prout posita fuit a Tullio erat bene data. Concordando autem cum diuisione Themistii, quam ponit auctor, possumus breuiter dicere quod locus intrinsecus est qui tenet ex tali conuenientia terminorum quod ipsi supponunt pro eodem uel quod illud pro quo unus supponit includitur in eo pro quo alter supponit secundum aliquem modum essendi in, locus extrinsecus est qui tenet ex habitudine alia a tali conuenientia, et locus medius est qui colligit simul habitudinem talis conuenientiae cum alia habitudine. Et notandum est de descriptionibus membrorum supradictae diuisionis in textu positis quod quilibet diuersimode opinans debet illas descriptiones trahere, si potest, ad suam sententiam, uel non est inconueniens dimittere illas descriptiones si apparent aliae meliores et manifestiores. Boethius enim, Tullius et Themistius usi sunt saepe nominibus aliter quam sub propriis sensibus eorum. SDD 6.2.4 Locus intrinsecus diuiditur, quia alius dicitur 'a substantia', alius 'a concomitante substantiam'. Locus a substantia dicitur cuius terminus inferens et terminus illatus supponunt pro eodem conuertibiliter, sicut definitio et definitum, descriptio et descriptum, interpretatio et interpretatum. Locus a concomitante substantiam dicitur qui cum sit intrinsecus, tamen praedicti termini eius non supponunt conuertibiliter pro eodem. Notandum est quod Boethius et auctor noster in dando istam diuisionem non utuntur proprie isto nomine 'substantia', scilicet prout substantiae distinguuntur contra accidentia uel termini de praedicamento substantiae contra terminos de praedicamentis accidentium. Quia loci a definitione uel a descriptione uel a nominis interpretatione, quos uocant 'a substantia', sic inueniuntur in terminis de praedicamentis accidentium sicut in terminis de praedicamento substantiae. Sed ad placitum omnem definitionem, descriptionem uel nominis interpretationem uocant 'substantiam' definiti, descripti uel interpretati, ex eo quod illi conuertibiliter supponunt pro eisdem uel conuertibiliter significant et connotant eadem, scilicet quod unum significat omnia quae alterum significat et e conuerso, uel quod unum supponit pro omnibus pro quibus alterum supponit et e conuerso. Et ideo si Boethius et auctor noster describunt locum a substantia et locum a concomitantibus substantiam aliter, scilicet per alia uerba, quam nos modo fecimus, tamen oportet sic illa uerba glossare quod reducantur ad descriptiones quas modo in textu nostro posuimus. SDD 6.3: DE LOCIS A SUBSTANTIA SDD 6.3.1 (1) Locus a substantia diuiditur, quia alius est a definitione, alius a definito, alius a descriptione, alius a descripto, alius ab interpretatione et alius ab interpretato. (2) Locus a definitione est habitudo definitionis ad suum definitum, et locus a definito est habitudo definiti ad suam definitionem. (3) Et proportionaliter debent describi locus a descriptione et locus a descripto, locus ab interpretatione et locus ab interpretato. Hoc tertium capitulum est in speciali de locis uocatis 'a substantia'. Quod continet quinque partes: prima proponit diuisionem locorum a substantia et descriptiones membrorum, secunda prosequitur de locis a definitione et a definito, tertia de locis a descriptione et a descripto, quarta de locis ab interpretatione et ab interpretato, et quinta erit de quibusdam locis reducibilibus ad praedictos locos. Secunda incipit ibi "definitio est", tertia ibi "descriptio est", quarta ibi "sciendum est" et quinta ibi "sunt autem et a1ii". Prima pars continet tres clausulas: prima proponit diuisionem loci a substantia, secunda descriptiones locorum a definitione et a definito, tertia descriptiones locorum a descriptione et a descripto, ab interpretatione et ab interpretato. Sed antequam ad illas clausulas particulariter descendatur, declarandae sunt aliquae dubitationes, non propriae his locis a substantia, immo communes eis et aliis locis, siue a concomitantibus substantiam, siue etiam extrinsecis uel mediis. Est autem prima dubitatio an sit uerum quod communiter dicitur, scilicet quod locus debet denominari ab antecedente, seu inferente, et non a consequente, seu illato. Arguitur quod non: quia iustum est unumquodque appellari a fine, ut habetur secundo de Anima; consequens autem est finis argumenti, unde ad habendum fidem de consequente ordinantur finaliter et antecedens et argumentum et tota argumentatio; ideo a consequente deberet locus magis denominari. Item, antecedens est una propositio uel plures, et non unus terminus, et tamen locus denominatur non ab una propositione sed ab uno termino, ut 'a specie', uel 'a genere', uel 'a toto', uel 'a parte', et caetera. Oppositum tamen dicitur communiter. Et apparet: quia tunc dicitur locus 'a definitione' si definitio sit in antecedente, et non si fuerit in consequente; et sic etiam, e conuerso, dicitur locus 'a definito' si definitum fuerit in antecedente, et non in consequente. Alia dubitatio est si arguamus sic 'homo currit; ergo animal currit' utrum debeat dici quod ibi sit locus ab homine uel locus a specie. Et uidetur quod debeat dici non a specie, sed ab homine: primo quia locus debet denominari a termino inferente; modo iste terminus 'homo', et non iste terminus 'species', erat inferens, quia in antecedente non ponebatur iste terminus 'species'. Secundo quia isti termini 'species' et 'genus', uel etiam isti termini 'definitio' et 'definitum', 'totum' et 'pars', 'causa' et 'causatum', 'simile' et 'contrarium', et caetera, sunt uere termini relatiui; ideo omnes tales loci, si deberent dici a specie uel a genere, toto uel parte, et caetera, etiam essent uere loci a relatiuis, quod non est dicendum. Iterum etiam dubitatur quid uolumus quaerere quando dicimus "unde locus?", et quando iterum quaerimus "quae maxima?". Alia dubitatio est cum dicimus "locus a definitione est habitudo definitionis ad definitum", "locus a speciei est habitudo speciei ad genus", quid uolumus intelligere per istum terminum 'habitudo', scilicet quid significat et pro qua re supponit. Et ultima dubitatio erit utrum illa diuisio locorum a substantia quam posuerimus sit conueniens et sufficiens. Ad primam dubitationem concedendum est quod locus non denominatur a totali antecedente, sed a termino, siue complexo siue incomplexo, qui ponitur in antecedente tamquam medium per quod conclusio infertur et probatur, et est ille terminus qui non ponitur in consequente, et denominatur locus ab illo termino prout habet determinatam habitudinem ad terminum positum in consequente, ratione cuius habitudinis tenet consequentia. Unde licet iste terminus 'homo' sit species et sit totum in modo, tamen si dico 'A non est homo; ergo A non est homo albus', non dicemus quod sit ibi locus a specie, sed a toto in modo, quia habitudo eius ad terminum positum in consequente ratione cuius consequentia tenet non est habitudo speciei ad genus, sed totius in modo ad partem in modo. Sed tunc, contra hoc, dubitatur utrum locus debeat denominari solum ab illo termino medio posito in antecedente, uel etiam cum hoc a termino posito in consequente. Et ego dico quod denominatur ab ambobus. Quod apparet: quia locus a definitione, uel locus a genere, describitur non solum quod est habitudo definitionis, uel habitudo generis, sed quod est habitudo definitionis ad definitum, uel habitudo generis ad speciem. Unde licet iste terminus 'homo' sit quoddam definitum et quoddam totum in modo, tamen si fiat medium in argumento ad probandum aliquam conclusionem, non dicetur 'locus a definito' nisi sit ad eius definitionem, nec dicetur 'locus a toto in modo' nisi sit ad eius partem in modo. Locus ergo denominatur a termino inferente tamquam unde, seu a quo, argumentum procedit, et denominatur ab illato tamquam ad quid procedit. Et ideo etiam rationabiliter cum quaerimus "unde locus?", respondemus solum de antecedente, et si quaereremus "ad quid est?", responderemus de consequente. Unde idem est locus a definitione et ad definitum. Si autem quaerat aliquis quare magis solemus quaerere "unde est locus?" quam "ad quid est locus?", dicimus quod hoc est quia in argumento antecedens est principalius et potentius consequente, cum habeat uirtutem inferendi ipsum et faciendi fidem de ipso. Et si concederetur quod unumquodque potest denominari a fine, hoc non obstat quin possit denominari ab aliis causis. Ad secundam dubitationem principalem, ego dico quod in hoc argumento 'homo currit; ergo animal currit' non debet dici quod sit locus ab homine ad animal, quia nec homo nec animal ponuntur in argumento, sed uere est ibi locus ab isto termino 'homo' ad istum terminum 'animal', et ex habitudine illorum terminorum ad inuicem tenet consequentia. Sed ultra, cum iste terminus 'homo' sit species et iste terminus 'animal' sit genus eius, sequitur quod ille locus uere est a specie ad suum genus. Sed ultra, quando dicitur quod isti termini 'species' et 'genus' non ponuntur in argumento, ego concedo; ideo etiam dico quod non est ibi locus ab isto termino 'species' ad istum terminum 'genus', sed a specie ad genus. Locus enim ab isto termino 'species' ad istum terminum 'genus' esset locus a relatiuis. Et ita de loco a definitione; ille enim est a definitione ad definitum, non ab isto termino 'definitio' ad istum terminum 'definitum', quia esset locus a relatiuis, ut dicendo 'haec oratio 'animal rationale mortale' est definitio huius nominis 'homo'; ergo hoc nomen 'homo' est definitum hac oratione 'animal rationale mortale'', sicut si diceremus 'Socrates est pater Platonis; ergo Plato est filius Socratis'. Ad tertiam dubitationem, scilicet quid uolumus quaerere quando quaerimus "unde locus?", dico quod nos quaerimus nomen termini inferentis, unde nominatur secundum illam habitudinem ad terminum illatum uirtute cuius habitudinis tenet consequentia. Ideo quamuis sit uerum dicere quod in hoc argumento 'homo currit; ergo animal currit' est locus ab isto termino 'homo' ad istum terminum 'animal', tamen hoc non sufficit, quia non significatur secundum qualem habitudinem ad terminum illatum sit locus ab illo termino, sed hoc exprimitur quando dicitur quod est locus a specie, id est ab isto termino 'homo' secundum habitudinem secundum quam dicitur species. Sed etiam quid uolumus quaerere quando dicimus "quae maxima?". Dico breuiter quod nos quaerimus propositionem per se notam confirmatiuam argumenti, et illam non oportet componi ex terminis in argumento positis, sed ex terminis secundae intentionis supponentibus pro illis terminis ex quorum habitudine ad inuicem tenet consequentia. Unde maximam confirmatiuam huius argumenti 'homo currit; ergo animal currit' non componimus ex istis terminis 'homo' et 'animal', sed ex istis terminis 'species' et 'genus', qui supponunt pro illis; est enim maxima 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de genere'. Et correlarie concludi potest quod in demonstrationibus, quae sunt syllogismi integri ex praemissis per se notis uel per alios syllogismos sufficienter probatis, non oportet quaerere maximas nisi praemissas illorum aliorum syllogismorum. Concludunt enim per se gratia formae; ideo nulla indigent alia probatione uirtute cuius ualeat consequentia. Ad quartam dubitationem, scilicet quae res sit illa habitudo speciei ad genus uel definitionis ad definitum, respondeo quod omnis habitudo speciei ad genus secundum quam species dicitur species est habitudo huius speciei 'homo' ad hoc genus 'animal', uel habitudo huius speciei 'albedo' ad hoc genus 'color', et sic de aliis speciebus et generibus, sicut omnis habitudo patris ad filium secundum quam pater dicitur pater est habitudo huius patris ad hunc filium uel illius alterius patris ad illum alium filium, et sic de singulis patribus et filiis ad inuicem sic se habentibus. Si ergo, descendendo, tu quaeras quae est habitudo huius termini 'homo' ad istum terminum 'animal' secundum quam iste terminus 'homo' dicitur species, ego dicam quod hoc est sicut si quaereremus quae res est habitudo duorum ad unum secundum quam duo dicuntur dupla, uel etiam quae res est habitudo Socratis ad Platonem secundum quam Socrates dicitur pater Platonis, uel similis Platoni, uel diuersus a Platone. Et hoc est quaerere *an termini abstracti de praedicamento ad aliquid supponant pro eisdem rebus pro quibus supponunt eorum concreta aut pro dispositionibus additis*, et hoc est alibi determinandum, et determinatum. Si ergo dicas quod habitudo qua duo sunt dupla ad unum sit illamet duo, ego dicam quod habitudo huius termini 'homo' ad istum terminum 'animal' qua iste terminus 'homo' est species huius termini 'animal' est illemet terminus 'homo'. Ad ultimam dubitationem potest dici quod illa diuisio est sufficiens. Quia omnis locus a substantia est aliquis enumeratorum in illa diuisione uel reduci potest ad aliquem illorum. Illi enim sunt principaliores, et minus principale secundum *imaginationem principiatorumEmutationem principaliorisI* reducendum est ad principalius; et de hoc uidebitur postea. Sed tamen aduertendum est quo modo differunt membra huius diuisionis. Oportet uidere primo quo modo differunt ab inuicem definitio, descriptio et nominis interpretatio. Dico ergo quod aliquando, et saepe, descriptionem uel etiam nominis interpretationem uocamus 'definitionem', et tunc large utimur hoc nomine 'definitio'. Sed quandoque proprie utimur eo, et tunc nec descriptio nec nominis interpretatio dicitur 'definitio', sed uocatur 'definitio' oratio praedicabilis in quid et conuertibiliter de eo cuius est definitio et essentialiter secundum omnes suas partes, sic quod nulla pars eius praedicetur de eo denominatiue; sic enim definitio speciei est constituta ex genere eius et differentiis essentialibus, diuisiuis illius generis et constitutiuis illius speciei. Descriptio autem est oratio conuertibiliter praedicabilis de eo cuius dicitur descriptio, non tamen essentialiter, sed denominatiue secundum aliquas partes uel aliquam partem eius, sicut essent definitiones passionum per subiecta, uel etiam definitiones, seu notificationes, terminorum substantialium per suas proprias passiones aut per sua accidentia, ut 'animal hinnibile' diceremus esse definitionem 'equi'. 'Interpretatio' autem uocari solet definitio dicens quid nominis, et est omnino significans et connotans eadem omnino et conuertibiliter cum aliquo termino, cuius ipsa dicitur esse interpretatio, ut haec oratio 'locus non repletus corpore' diceretur interpretatio huius nominis 'uacuum'. Verum est tamen quod adhuc sunt aliae definitiones, scilicet causales, quae merentur dici definitiones, et non descriptiones nec nominum interpretationes. De his autem omnibus et eorum differentiis dicemus plenius in tractatu de Diuisionibus, Definitionibus et Demonstrationibus. SDD 6.3.2 (1) Definitio est oratio quid est esse rei significans per essentialia. (2) Locus a definitione est habitudo ad suum definitum; et continet quattuor argumenta et quattuor maximas: (3) primo, argumentum affirmatiuum, in quo idem praedicatur de definitione et de definito, ut 'animal rationale mortale est risibile; ergo homo est risibilis'; hic enim est locus a definitione, cuius maxima est 'quiquid uere affirmatur de definitione, et de definito'; (4) secundo, argumentum affirmatiuum in quo definitio et definitum de eodem praedicantur, ut 'Socrates est animal rationale mortale; ergo Socrates est homo'; maxima est 'de quocumque affirmatur definitio, et definitum'; (5) tertio, argumentum negatiuum in quo idem negatur de definitione et definito, ut 'animal rationale mortale non currit; ergo homo non currit'; maxima 'quidquid uere negatur de definitione, et de definito'; (6) quarto, argumentum negatiuum in quo definitio et definitum negantur de eodem, ut 'lapis non est animal rationale mortale; ergo lapis non est homo'; maxima 'de quocumque uere negatur definitio, et definitum'. (7) E conuerso autem est locus a definito, scilicet cum definitum fuerit terminus inferens, positus in antecedente, et definitio terminus illatus, positus in consequente, ut 'homo currit; ergo animal rationale mortale currit'; et iste locus continet quattuor argumenta et quattuor maximas, proportionaliter sicut locus a definitione, quorum exempla dimitto, quia facile est ea ponere. Haec secunda pars continet septem clausulas. Prima est descriptio 'definitionis', secunda descriptio 'loci a definitione' (et de istis dictum est satis in praecedente parte), aliae quattuor clausulae declarant quadruplicem modum argumentorum et quadruplicem modum maximarum pertinentium ad locum a definitione, ultima clausula est de loco a definito. Et haec omnia ita clare posita sunt quod non indigent expositione. Notandum est tamen quod alii sunt modi argumentorum tenentium per locum ad definitione in quibus non essent proprie conuenientes praedictae maximae, sed uariatae secundum debitam exigentiam illorum argumentorum, ut si fierent argumenta ex obliquis in quibus neque definitio neque definitum praedicarentur aut subiicerentur. Verbi gratia, 'asinus hominem uidet; ergo asinus animal rationale mortale uidet'; est enim hic locus a definito ad definitionem, et posset esse maxima 'quaecumque aliquo modo uere attribuuntur definito oblique sumpto, eadem eodem modo uere attribuuntur definitioni etiam oblique sumptae'. Et forte quod uniuersalis maxima in loco a definitione, continens omnes alias, esset 'quaecumque aliquo modo uere attribuuntur definitioni, illa eodem modo uere attribuuntur definito'; siue enim sit attributio affirmatiua siue negatiua, siue uniuersalis siue particularis, siue praedicati ad subiectum siue e conuerso, siue recti ad obliquum siue e conuerso, et sic de aliis modis, semper regula eisdem modis reseruatis habebit ueritatem, propter hoc quod definitio et definitum pro eisdem conuertibiliter supponunt. SDD 6.3.3 (1) Descriptio est oratio indicans quid est esse rei per accidentalia, ut 'animal risibile' dicitur descriptio 'hominis' et 'nasus cauus' descriptio 'simi'. (2) Locus a descriptione est habitudo ipsius ad suum descriptum; (3) et continet quattuor argumenta et quattuor maximas, proportionaliter sicut locus a definitione, et locus etiam a descripto sicut locus a definito; et dimitto exempla, quia facile est ea ponere. Ista tertia pars continet tres clausulas: prima est descriptio 'descriptionis', secunda est descriptio 'loci a descriptione' (et istae duae clausulae exponendae sunt secundum dicta in prima parte huius capituli), tertia clausula enumerat modos argumentorum et maximarum pertinentium ad locos a descriptione et a descripto, quod totum est satis clarum. SDD 6.3.4 (1) Sciendum est quod interpretatio est duplex: quaedam quae non conuertitur cum interpretato, sicut 'laedens pedem' esset interpretatio huius nominis 'lapis', et de ista non intenditur hic, alia est quae conuertitur cum interpretato, ut 'amator sapientiae' est interpretatio huius nominis 'philosophus', et de ista est intentio. (2) Interpretatio est nominis per orationem sibi aequiualentem expositio. (2) Locus ab interpretatione est habitudo ipsius ad suum interpretatum. (3) Et continet loci ab interpretatione et ab interpretato argumenta et maximas proportionaliter locis a definitione et a definito, a descriptione et a descripto. Ista quarta pars continet quattuor clausulas. Prima est quaedam diuisio huius nominis 'interpretatio', circa quam notandum est quod primus modus 'interpretationis', quem a proposito reiicimus, non est nisi quaedam deriuatio nominis ab aliqua oratione in imponendo ipsum ad significandum, scilicet quia uidemus quod illa oratio supponit uel innata est supponere pro aliquibus rebus nobis notis, ideo illis rebus nomen aliquod imponimus participans in litteris uel syllabis cum terminis illius orationis, sicut quia res quas nunc uocamus 'lapides' aliquando laedebant pedes nostros, aliquis imposuit eis hoc nomen 'lapis', accipiens primam syllabam a 'laedere' et secundum a 'pede'. Et non oportet quod talis interpretatio conuertatur cum interpretato, nec est proprie dicta et perfecta nominis interpretatio et expositio. Secundus autem modus 'interpretationis', qui est ad propositum, est qui in secunda clausula describitur, de qua descriptione, et etiam de descriptione 'loci ab interpretatione', quae ponitur in tertia clausula, dictum fuit satis supra, in prima parte huius capituli. Similiter etiam quarta clausula, quae docet enumerare argumenta et maximas pertinentes ad istos locos, scilicet ab interpretatione et interpretato, sunt satis clarae. SDD 6.3.5 Sunt autem et alii loci a substantia, qui non sunt proprie a definitione uel a definito, a descriptione uel a descripto, ab interpretatione uel ab interpretato, sed sunt ad istos reducibiles, ut locus a synonymo ad sibi synonymum, uel forte a differentia essentiali ad suam speciem immediatam, aut e conuerso, et locus a propria passione ad suum subiectum, uel e conuerso, et locus ab oratione uel propositione exponente aliquam orationem uel propositionem ad illam orationem uel propositionem expositam, uel e conuerso. Manifestum est quod tales loci uocandi sunt 'a substantia' si locus a substantia bene describebatur prius. In his enim inferens et illatum conuertibiliter supponunt pro eisdem uel conuertibiliter significant eadem. Locus ergo a synonymo ad suum synonymum reducendum est ad locum a definitione ad definitum, uel e conuerso, ex eo quod sicut definitio praedicatur de definito essentialiter et conuertibiliter, ita etiam terminus synonymus de termino synonymo sibi. Non enim est denominatio, cum neuter illorum significet uel connotet quod non alter. Et argumentum a synonymo esset 'Socrates est uestitus; ergo Socrates est indutus', si ponamus quod synonyma sunt 'indui' et 'uestiri', 'indumentum' et 'uestimentum'. Dixi etiam quod forte locus a differentia essentiali ad speciem quam immediate constituit est locus a substantia. Et dixi "forte" propter diuersimode opinantes. Quidam enim opinantur quod omnis differentia si sit uere essentialis, sine aliqua connotatione aliena, est conuertibilis cum specie quam immediate constituit sub suo genere propinquo; et tunc est uerum quod dicitur, et reducitur ille locus ad locum a definitione, quia illa differentia praedicatur essentialiter et conuertibiliter de illa specie, sicut et definitio, et cum hoc illa differentia est pars definitionis illius speciei. *Alii opinantur quod nulla differentia essentialis per se accepta conuertitur cum specie, sed plures simul bene, ut 'rationale' non conuertitur cum 'homine', quia conuenit aliis, ut dicit Porphyrius, nec 'mortale', quia conuenit brutis, sed hoc congregatum 'rationale mortale' conuertitur cum 'homine'; et si ita esset, tunc nullus locus a differentia ad speciem diceretur locus a substantia, sed a concomitantibus substantiam, et reduceretur ad locum a genere, quia differentia conueniret cum genere in praedicando de specie essentialiter et non conuertibiliter (idem dicit Aristoteles, primo Topicorum). Et etiam differentia, cum sit generaliter cum genere ordinata est.*E Et determinare quae harum opinionum sit uera pertinet ad septimum Metaphysicae. Sed et si secunda opinio concedatur, tunc adhuc ab illo congregato ex pluribus differentiis conuertibilibus cum specie ad illam speciem erit locus a substantia, et reducetur ad locum a definitione propter illud quod dicebatur de differentia conuertibili cum aliqua specie si aliqua erat. Deinde etiam locus a subiecto ad suum proprium, uel passionem suam propriam, uel e conuerso, est locus a substantia secundum descriptionem 'loci a substantia' prius datam, ut 'homo currit; ergo risibile currit'. Et reducitur ad locum a descriptione, quia illud proprium de illo subiecto praedicatur conuertibiliter et non essentialiter, sicut descriptio de descripto, et cum hoc potest esse pars descriptionis illius subiecti. Deinde etiam locus a propositione exponente ad propositionem expositam dicitur locus a substantia, non quia conuertibiliter praedicentur de se inuicem (hoc enim est impossibile, quia propositio significatiue sumpta nec est subiicibilis nec praedicabilis, et si materialiter sumatur non potest affirmari de alia propositione), sed quia exponens et exposita eadem conuertibiliter significant et connotant, tam apud mentem quam extra, quem ad modum nomen interpretatum et eius interpretatio, sicut alias uidebitur. Ideo etiam huius modi loci ab exponente ad expositam et e conuerso reducendi sunt ad locos ab interpretatione ad interpretatum et e conuerso; est enim exponens tamquam interpretatio expositae. Sed tamen isti loci multum differunt a praedictis, quia non omne praedicatum quod uere affirmaretur de exponente affirmaretur uere de exposita, quia etiam neque affirmantur de se inuicem, ut dictum est. Sed de aliquibus certis praedicatis, respectu quorum tenent isti loci, hoc est necessarium, scilicet quod quodcumque illorum praedicatorum uere affirmatur de exponente, ipsa uere affirmantur de exposita, et e conuerso; et illa praedicata sunt 'uerum', 'falsum', 'possibile', 'impossibile', 'necessarium' et 'contingens'. Ideo etiam nec maximae in istis locis sunt similes maximis locorum prius dictorum, sed sunt tales 'si exponens est uera, sua exposita est uera', 'si exponens est falsa, sua exposita est falsa', et sic de 'possibili', 'impossibili', 'necessario' et 'contingente'. Et similiter, e conuerso, 'si exposita est uera, sua exponens est uera', et caetera. Aliqui autem illum locum quem uocaui 'ab exponente ad expositam' plures uocant 'ab exponentibus ad expositam'. Sed uidetur mihi quod unius expositae non sit dicenda exponens simpliciter nisi una quae bene est copulatiua constituta ex pluribus categoricis, ut haec propositio 'omnis homo praeter Socratem currit' exponitur per hanc copulatiuam 'Socrates non currit et Socrates est homo et omnis homo alius a Socrate currit'. Et si aliquis quamlibet categoricam illius copulatiuae uult uocare 'exponentem', ego saltem ponam differentiam quod illa copulatiua uocabitur 'exponens totalis' et illae categoricae 'exponentes partiales', et erunt uera quae dicta sunt de locis ab exponente totali ad suam expositam et e conuerso. Verbi gratia, 'Socrates non currit et Socrates est homo et omnis homo alius a Socrate currit; ergo omnis homo praeter Socratem currit'; unde locus ab exponente maxima 'si exponens est uera, et exposita est uera'. *Et est sciendum et bene notandum, non solum pro istis locis, sed etiam pro aliis, quod ab exponente ad expositam possumus arguere non solum sicut nunc argutum est, immo etiam sumendo exponentem materialiter in antecedente et etiam in consequente expositam materialiter. Verbi gratia, 'haec propositio 'Socrates non currit et Socrates est homo et omnis homo alius a Socrates' est uera; ergo haec propositio 'omnis homo praeter Socratem currit' est uera'; locus ab exponente maxima 'si exponens est uera, exposita erit uera'.*E Et ita etiam in aliis locis, ut in loco a specie ad genus, non solum fit tale argumentum 'homo currit; ergo animal currit', in quo isti termini 'homo' et 'animal' supponunt personaliter, immo etiam fit argumentum in quo supponunt materialiter. Verbi gratia, ''currit' uere affirmatur de 'homine'; ergo uere affirmatur de 'animali'', id est 'hoc praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto termino 'homo'; ergo uere affirmatur de isto termino 'animal'': locus a specie ad suum genus, maxima 'quidquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de suo genere'. Immo etiam manifestum est quod maxima dialectica immediatius est confirmatiua argumenti facti ex terminis sumptis materialiter quam argumenti facti ex terminis sumptis personaliter, seu significatiue. *Nam ex additione maximae ad antecedens sequitur conclusio manifeste, per syllogismum uel per syllogismos, antequam appareat sequi conclusio alia.*E Verbi gratia, ex maxima arguam sic 'quiquid uere affirmatur de specie uere affirmatur de suo genere, sed iste terminus 'homo' est species et iste terminus 'animal' est genus suum; ergo quidquid uere affirmatur de isto termino 'homo' uere affirmatur de isto termino 'animal''. Et tunc ista conclusio fiet maior secundi syllogismi et antecedens primi argumenti fiet minor, scilicet quod hoc praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto termino 'homo', et concludetur manifeste consequens primi argumenti, scilicet quod hoc praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto termino 'animal'. Et non sic euidenter ex additione maximae cum isto antecedente 'homo currit' concluderetur istud consequens 'animal currit'. Immo non potest fieri euidens consequentia ex illa maxima nisi ex quadam suppositione, immo ex quibusdam suppositionibus apponendis uel subintelligendis, scilicet quod sequatur 'hoc praedicatum 'currit' uere affirmatur de isto subiecto 'animal'; ergo haec est uera 'animal currit', et iterum quod sequatur 'haec est uera 'animal currit'; ergo animal currit', et sic suo modo de isto termino 'homo'. SDD 6.4: DE LOCIS A CONCOMITANTIBUS SUBSTANTIAM SDD 6.4.1 (1) Sequitur de locis a concomitantibus substantiam. Et dictum est prius quid sit locus a concomitante substantiam. (2) Diuiditur locus a concomitante substantiam, quia alius a toto, alius a parte, alius a causa, alius ab effectu, alius a generatione, alius a corruptione, alius ab usibus, alius a communiter accidentibus. Hoc quartum capitulum est de locis a concomitantibus substantiam, quod continet decem octo partes: prima pars est de descriptione et diuisione loci a concomitante substantiam, secunda est de descriptione et diuisione locorum a toto et a parte, tertia est de locis a toto uniuersali et ab eius parte, quarta est de locis a toto integrali et ab eius parte, quinta est de locis a toto in quantitate et a parte uel partibus eius, sexta est de locis a toto in modo et ab eius parte, septima est de locis a toto in loco et ab eius parte, octaua est de locis a toto in tempore et ab eius parte, nona est de descriptione et diuisione locorum a causa et ab effectu, decima est de locis a causa efficiente et ab eius effectu, undecima est de locis a causa materiali et ab eius effectu, duodecima est de locis a causa formali et ab eius effectu, tredecima est de locis a causa finali et ab eius effectu, quarta decima est de loco a generatione, quinta decima est de loco a corruptione, sedecima est de locis ab usibus, septima decima est de locis a communiter accidentibus, octaua decima est de quibusdam locis a concomitantibus substantiam aliis a praedictis, licet forte reducibiles sint ad eos. Et ubi incipiant illae partes uidebitur in processu. Prima pars habet duas clausulas: prima proponit intentionem capituli, remittendo nos de descriptione loci a concomitante substantiam ad praedeterminata, secunda diuidit, seu enumerat, locos a concomitantibus substantiam. Prima clausula est satis clara ex se uel ex prius determinatis. De secunda autem clausula, scilicet an illa diuisio, seu enumeratio, locorum a concomitantibus substantiam sit sufficiens determinabitur in prosequendo de membris. Sed solum dubitamus nunc de modo loquendi, uidelicet utrum locum a toto, uel locum a causa, uel huius modi debeamus uocare 'locum a concomitantibus substantiam' uel 'locum a concomitante substantiam'. Et statim uidetur mihi quod debemus eum uocare 'locum a concomitante substantiam'. Possibile est tamen quod ad eandem conclusionem arguamus per locum a toto uniuersali, per locum a toto integrali, per locum a causa efficiente et per locum a generatione; et tunc, pluraliter loquendo, illi loci bene dicuntur loci a concomitantibus substantiam. Sed etiam apparet quod si essent diuersae conclusiones et diuersorum terminorum et ad unam argueretur per locum a toto et ad aliam per locum a causa, illi loci forte magis proprie dicerentur loci a concomitantibus substantias quam a concomitantibus substantiam, adhuc capiendo 'substantiam' sicut capit Boethius, scilicet pro definitione, descriptione et interpretatione, uel etiam pro termino conuertibili, quia diuersorum terminorum nisi sint conuertibiles non est sic eadem substantia, sed sunt eorum diuersae substantiae. SDD 6.4.2 (1) Locus a toto est habitudo totius ad suam partem et locus a parte est habitudo partis ad suum totum. (2) Locus a toto diuiditur, quia alius a toto uniuersali, alius a toto integrali, alius a toto in quantitate, alius a toto in modo, alius a toto in loco, alius a toto in tempore. (3) Et proportionaliter diuiditur locus a parte, quia alius a parte totius uniuersalis, alius a parte totius integralis, et caetera. Ista secunda pars est de descriptione et diuisione locorum a toto et a parte, et habet tres clausulas. Prima est descriptio locorum a toto et a parte, quae manifesta est ex praedictis in prioribus capitulis; uel si restat aliquod dubium de aliquibus totis et partibus, hoc dicetur posterius. Secunda clausula est diuisio loci a toto et tertia est diuisio loci a parte, de quibus utrum sint difficultates poterit magis uideri quando de unoquoque membro fuerit determinatum. SDD 6.4.3 (1) Totum uniuersale est quod est aptum natum praedicari de pluribus essentialiter; uel sic: totum uniuersale est praedicabile de alio essentialiter et superius ad illud. (2) Pars autem totius uniuersalis dicitur inferius ad ipsum totum uniuersale de quo illud totum praedicatur essentialiter; et solet uocari 'pars subiectiua'. (3) Locus a toto uniuersali est ipsius ad suam partem uel ad suas partes et locus a parte totius uniuersalis est habitudo partis subiectiuae ad suum totum uniuersale. (5) Locus a toto uniuersali tenet destructiue, et non constructiue. Dico quod non tenet constructiue quia non sequitur 'asinus est animal; ergo asinus est homo', sed tenet destructiue 'lapis non est animal; ergo lapis non est homo'; locus a toto uniuersali maxima 'a quocumque remouetur totum uniuersale, ab eo remouetur quaelibet eius pars'. (5) Locus a parte totius uniuersalis, siue a parte subiectiua, ad suum totum non tenet destructiue, sed tenet constructiue. Dico quod non tenet destructiue quia non sequitur 'asinus non est homo; ergo asinus non est animal'. Sed tenet constructiue, siue illa pars subiectiua subiiciatur siue praedicetur. Dico primo "si praedicetur", ut 'Socrates est homo; ergo Socrates est animal'; maxima: 'quidquid uere affirmatur de parte subiectiua uere affirmatur de suo toto uniuersali'. Dico etiam "si subiiciatur", ut 'homo currit; ergo animal currit'; maxima: 'quidquid uere affirmatur de parte subiectiua uere affirmatur de suo toto uniuersali'. (6) Etiam notandum est quod locus a genere ad suam speciem uel etiam a specie ad suum indiuiduum continetur sub loco a toto uniuersali, quia omne genus est totum uniuersale ad suam speciem et omnis species ad suum indiuiduum. Et proportionali ratione locus a specie ad suum genus uel ab indiuiduo ad suam speciem continetur sub loco a parte subiectiua. Ista tertia pars est de locis a toto uniuersali et ab eius parte, et continet sex clausulas: prima est descriptio totius uniuersalis, secunda est descriptio partis eius, tertia descriptiones locorum a toto uniuersali et a partibus eius, quarta ostendit quo modo tenet uel non tenet locus a toto uniuersali, quinta idem ostendit de loco a parte subiectiua, et sexta est unum notabile. Quantum ad primam clausulam sciendum est quod ista nomina 'totum uniuersale' et 'pars subiectiua' sunt nomina secundae intentionis, sicut etiam ista 'definitio' et 'definitum', 'genus' et 'species', et supponunt appropriate pro terminis praedicabilibus et subiicibilibus. Est autem locus a toto uniuersali si arguo sic 'lapis non est animal; ergo lapis non est homo'. Et non est locus ab hoc nomine 'totum uniuersale', sed est locus a toto uniuersali quod est iste terminus 'animal'. Et de hoc dictum fuit satis in prima parte praecedentis capituli. Secundo notandum est quod aliquis terminus dicitur superior ad alterum terminum ex eo quod semper uere affirmaretur de illo altero uniuersaliter si propositio formaretur, sed non e conuerso. Et omne tale superius posset uocari 'totum uniuersale', capiendo large hoc nomen 'totum uniuersale'. Tamen auctores, propter principalitatem superioris essentialis, uoluerunt uti hoc nomine 'totum uniuersale' magis proprie, restringendo ipsum ad superius essentiale. Sed hic bene considerandum est quod ab omni superiori, siue essentiali siue denominatiuo, ad suum inferius ualent loci sicut dictum est eos ualere a toto uniuersali ad suam partem subiectiuam, et ualent e conuerso, scilicet ab inferiori ad superius, sicut dictum est eos ualere a parte subiectiua ad suum totum. Verbi gratia, 'coloratum' est superius, licet non essentiale, ad 'asinum', et 'animal' ad 'risibile'; ideo sequitur 'A non est coloratum; ergo A non est asinus', uel etiam 'A non est animal; ergo A non est risibile', et similiter e conuerso sequitur 'A est asinus; ergo A est coloratum', uel etiam 'A est risibile; ergo A est animal'. Et sunt maximae 'a quocumque remouetur superius, et inferius similiter', 'de quocumque dicitur inferius, et superius'. Et istae consequentiae, a toto uniuersali ad suam partem subiectiuam et e conuerso, uel, generalius, a superiori ad inferius et e conuerso, apparent non solum per illas maximas logicales, sed aliter, reducendo ad syllogismum. Ex quo enim supponimus 'coloratum' esse superius, siue essentiale siue denominatiuum, ad 'asinum' sequitur ex descriptione 'superioris' quod 'coloratum' uere affirmatur de 'asino' uniuersaliter, id est iste terminus 'coloratum' de isto termino 'asinus'; ideo oportet concedere istam 'omnis asinus est coloratus'. Et tunc in omnibus dictis consequentiis addita ista 'omnis asinus est coloratus' antecedenti sequitur consequens per integrum syllogismum. Verbi gratia, sit argumentum 'A non est coloratum; ergo A non est asinus'; addendo antecedenti quod omnis asinus est coloratus sequitur conclusio, per Baroco, sic 'omnis asinus est coloratus, A non est coloratum; ergo A non est asinus'. Deinde sit argumentum 'A est asinus; ergo A est coloratum'; tunc per additionem dictae propositionis fiet syllogismus, in Darii, sic 'omnis asinus est coloratus, A est asinus; ergo A est coloratum'. Iterum sit argumentum 'asinus est A; ergo coloratum est A'; fiet syllogismus, in Disamis, sic 'asinus est A et omnis asinus est coloratus; ergo coloratum est A'. Deinde secunda clausula est manifesta correspondenter ex manifestatione primae. Tertia etiam clausula est manifesta ex praecedentibus. Sed quantum ad quartam clausulam notandum est, pro isto loco et omnibus aliis, quod argumentum uocatur 'constructiuum' quod infert conclusionem affirmatiuam et 'destructiuum' quod infert conclusionem negatiuam. Tamen haec regula in proposito est concedenda quod, siue constructiue arguamus siue destructiue, non ualet consequentia a toto uniuersali non distributo ad suam partem, sed ualet ab eo distributo. Quia dudum dictum est quod ab ampliori non distributo non ualet consequentia ad minus amplum; ideo ualet 'A non est animal; ergo A non est homo' et non ualet 'A est animal; ergo A est homo'. Similiter si totum uniuersale subiiciatur, ualet bene 'non animal currit; ergo non homo currit', uel 'nullum animal currit; ergo nullus homo currit' (sed aliqui non ponunt hoc exemplum sub loco a toto uniuersali, quia apparet esse sub loco a quantitate, de quo post dicetur). Sed non ualet sine distributione, ut 'animal currit; ergo homo currit'. Iterum a superiori distributo ad inferius affirmatiue ualet consequentia, non simpliciter, sed supposita constantia inferioris, id est quod pro aliquo supponat, ut 'omne animal uigilat; ergo omnis musca uigilat'; si enim nulla esset musca, conclusio non esset uera, licet antecedens uerum esset. De quinta autem clausula dicendum est quod, siue constructiue siue destructiue, non ualet consequentia a parte subiectiua ad suum totum cum distributione, ut 'omnis homo currit; ergo omne animal currit' uel 'nullus homo currit; ergo nullum animal currit'. Sed ualet sine distributione ipsius totius, et affirmatiue, ut 'homo currit; ergo animal currit', et negatiue supposita constantia subiecti, aliter non. Nam pone quod modo omne animal uigilet et quod nulla sit musca, non sequitur 'musca non uigilat; ergo animal non uigilat', quia antecedens est uerum et consequens falsum. Sed bona esset consequentia ex suppositione quod aliqua musca sit, quia tunc erit ista uera 'omnis musca est animal', quae addita antecedenti erit syllogismus, scilicet talis, in Bocardo, 'musca non uigilat, omnis musca est animal; ergo animal non uigilat'. Ego autem dicam post quae sunt maximae huius modi locorum uel argumentorum, et quare, cum deberem loqui de toto uniuersali et parte eius, ego hic uideor loqui de toto in quantitate et parte eius, ex quo ego loquor de distributione. Ultima clausula est satis manifesta. Unde arguendo sic 'homo currit; ergo animal currit', cum quaeratur "unde locus?", ego possum respondere "a superiori ad inferius", uel, specialius, "a toto uniuersali ad eius partem subiectiuam", uel, adhuc specialius, "a genere ad suam speciem". Et proportionaliter assignandae maximae, communiores uel specialiores. Sed adhuc contra dicta sunt mouendae quaedam communes instantiae. Videtur enim quod locus a superiori ad inferius ualeat affirmatiue et sine distributione: quia sequitur 'ens est; ergo substantia est', cum non possit aliquod ens esse sine substantia, et sic etiam sequitur 'substantia est; ergo deus est', et similiter sequitur 'numerus est; ergo binarius est'. Similiter arguitur quod a parte subiectiua ad suum totum non ualet locus affirmatiue: quia non sequitur 'Socrates incipit esse albus; ergo Socrates incipit esse coloratus', nec etiam sequitur 'homo differt ab asino; ergo homo differt ab animali'. Ad primam obiectionem dico quod illae consequentiae essent bonae licet inferens esset superius et illatum inferius, sed non tenent ex hoc quod unum est superius et aliud inferius. Immo haec consequentia 'ens est; ergo substantia est' tenet ex habitudine effectus causae materialis, *seu subiectiuae*I, ad suam causam; quia omne accidens habet substantiam sibi subiectam, nisi contingat oppositum ex miraculo. Naturalis autem diceret quod necesse est posito effectu causae materialis poni eius materiam; si autem dicamus aliquod accidens esse sine substantia sibi subiecta, immo etiam omne accidens, per potentiam diuinam, adhuc sequitur 'accidens est; ergo substantia est', uel etiam 'ens est; ergo substantia est', quia sequitur deum esse, per locum ab effectu causae agentis ad eius causam; nihil enim potest esse si ipsum non sit deus uel dependeat a deo tamquam ab agente conseruante. Ita etiam sequitur 'numerus est; ergo binarius est', non per locum a superiori ad inferius, sed a toto integrali. Necesse est enim omne numerum esse binarium aut eius partem esse binarium. Ad hoc autem quod arguebatur de parte subiectiua ad suum totum, manifestum est quod illae consequentiae non ualent. Quia in istis uerbis 'incipit' et 'differt' implicantur negationes distribuentes istos terminos 'albus' et 'coloratus', 'asino' et 'animali', et non ualet locus ab inferiori distributo ad superius distributum. SDD 6.4.4 (1) Totum integrale, secundum auctorem nostrum, describitur sic: totum integrale est quod componitur ex partibus quantitatem habentibus, ut domus ex pariete, tecto et fundamento. (2) Locus a toto integrali est habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte totius integralis est habitudo ipsius ad suum totum integrale. (3) Locus a toto integrali tenet solum constructiue, sic 'domus est; ergo paries est'; maxima: posito toto integrali ponitur eius pars. (4) Locus a parte totius integralis tenet solum destructiue, ut 'paries non est; ergo domus non est'; maxima: remota parte totius integralis remouetur eius totum. Ista quarta pars est de locis a toto integrali et eius parte. Et continet quattuor clausulas: prima describit totum integrale, secunda describit locos a toto integrali et parte eius, tertia ostendit quo modo locus a toto integrali tenet et quarta idem ostendit de loco a parte. Circa primam clausulam notandum est quod Boethius, describendo totum integrale, non apposuit istam clausulam "secundum quantitatem", sed dicit totum integrum, seu totum integrale, esse quod ex pluribus partibus constat. Et hoc multum differt a toto uniuersali, quia totum uniuersale non constat nec componitur ex suis partibus, immo potest esse sine eis, ut iste terminus 'animal' sine istis terminus 'homo', 'asinus' et caetera, siue hoc sit in mente (si loquatur de uniuersali mentali), siue in uoce (si loquatur de uocali); sed non est possibile totum integrale esse sine suis partibus, cum oporteat ipsum constare ex eis. Et apparet quod in hoc Boethius consonat Aristoteli, in quinto Metaphysicae; uterque enim dimisso 'toto' prout significat idem quod 'perfectum', quia non est ad propositum, posuit solum duos modos principales 'totius', scilicet 'totum uniuersale' et 'totum integrale'. Dicit enim Boethius "'totum' duobus modis dici solet, aut ut genus, aut ut integrum quod ex pluribus partibus constat". Et Aristoteles dicit "totum esse continens contenta, unde unum aliquid sunt illa; hoc autem dupliciter, aut enim ut unumquodque unum, aut ut ex his unum"; et uult dicere quod oportet totum esse unum "tamquam", ut ipse dicit, "exsistente totalitate aliqua", deinde oportet illud totum continere multa, quae sunt partes eius, deinde oportet illa multa esse uel dici illud unum. Et hoc potest esse dupliciter: uno modo quod unumquodque illorum multorum dicatur illud unum, id est quod illud totum unum uere dicatur, id est praedicetur, de unoquoque illorum, et hoc est totum uniuersale; nam, ut dicit Aristoteles, totum uniuersale continet multa in praedicari de unoquoque. Alio modo quod illud unum totum non praedicetur de aliquo illorum multorum, sed quod sit et constet ex eis; et hoc est totum integrale, quod non solum est ex suis partibus, sed est suae partes; totum autem uniuersale non est suae partes. Videtur ergo mihi quod in descriptione totius integralis non oportet apponere istam clausulam "secundum quantitatem", sed tenenda est descriptio Boethii. Nam cuiuslibet binarii pars est unitas, et non aliter pars quam pars integralis, et tamen binarii *intellectarum unitates quae sunt eius partes non sunt nisi illae intelligentiae* quarum nulla habet quantitatem. Et similiter propositio mentalis ex simplici copula, simplici subiecto et simplici praedicato mentalibus constituta est totum integrale ad illos simplices conceptus, quorum tamen nullus habet quantitatem. Et quidam etiam opinati sunt animam intellectiuam humanam esse compositam substantialiter et integraliter ex intellectu agente et intellectu possibili, licet neutrum dicerent habere quantitatem. Deinde ex dictis apparet quod haec nomina 'totum uniuersale' et 'pars subiectiua', uel etiam 'superius' et 'inferius secundum praedicationem', sunt nomina secundae intentionis, seu impositionis; supponunt enim appropriate pro terminis significatiuis praedicabilibus et subiicibilibus. Sed isti termini 'totum integrale' et 'pars integralis' sunt termini primae intentionis, seu impositionis, quia supponunt bene pro rebus extra, praeter operationes animae exsistentibus; domus enim est totum integrale, et homo, et lapis, cum quodlibet illorum constet ex multis partibus, et sic illae partes. Sed tunc statim occurrit dubitatio. Si ego dico 'domus est; ergo paries est', quo modo possumus dicere quod ibi sit locus a toto integrali? Quia non denominatur locus a rebus significatis per terminos in argumento positos, sed ab ipsis terminis in argumento positis, ut dictum est in alio capitulo; sed quantum ad hoc argumentum totum integrale et pars eius sunt res extra, scilicet domus et paries; ergo non debet dici quod ibi sit locus a toto integrali ad suam partem. Respondeo quod sine dubio haec consueta locutio est impropria. Et indiget exponi 'a toto integrali ad suam partem' id est a termino supponente pro toto integrali ad terminum supponentem pro parte integrali secundum habitudinem quam habent ad inuicem, prout hoc supponit pro tali toto et illud pro parte eius. Et maxima etiam correspondenter debet exponi quae dicit 'remoto toto integrali remouetur eius pars', id est remoto termino supponente pro toto integrali remouetur terminus supponens pro eius parte. Sed nunc per remotionem termini debemus intelligere non constantiam termini et per positionem constantiam termini, prout logici loquuntur de constantia et non constantia terminorum, scilicet quod terminus dicamus constare si supponat pro aliquo et non constare si pro nullo supponat. Modo terminum significamus constare, et pro aliquo supponere, quando de ipso affirmamus hoc uerbum 'est' secundum adiacens et non constare quando dictum uerbum de illo termino negamus. Ideo etiam praedictae maximae 'posito toto integrali ponitur eius pars' et 'remota parte integrali remouetur eius totum' non ponuntur nisi ubi argumentum est a praemissa ad conclusionem de hoc uerbo 'est' secundo adiacente. Et dicitur quod isti loci non tenent respectu alterius uerbi uel praedicati. Quando ergo pono istam maximam 'posito totum integrali ponitur eius pars', sensus, prout maxima est logica, est talis 'constante, id est pro aliquo uel aliquibus supponente, termino innato supponere pro toto integrali, constat etiam, dicto modo, terminus innatus supponere pro parte talis totius'. Similiter 'remota parte integrali remouetur eius totum' id est 'termino innato supponere pro parte integrali non supponente pro aliquo, terminus innatus supponere pro eius toto non supponit pro aliquo'. Et hoc aequiualenter potest dici sub paucioribus uerbis, scilicet quod maximae ponantur tales 'si de nomine innato supponere pro toto integrali uere affirmatur hoc uerbum 'est', ita et de nomine innato supponere pro parte' et 'si de nomine partis uere negatur, ita et de nomine totius'. Sed tunc sunt circa istos locos dubitationes. Quarum una est utrum ab omni toto integrali ad quamlibet eius partem integralem ualeat locus constructiue, et non destructiue, respectu huius uerbi 'est' secundo adiacente, et e conuerso, a parte ad totum, scilicet quod ualeat destructiue et non constructiue. Secunda dubitatio est utrum loci a toto integrali ad partem suam et e conuerso ualeant solum respectu huius uerbi, uel praedicati, 'est', uel etiam ualeant respectu aliorum uerborum, uel praedicatorum, et si sic, utrum respectu omnium, uel aliquorum et non omnium, et si aliquorum et non omnium, tunc oportet uidere respectu quorum sic et respectu quorum non, et quare. Et non est facile determinare has duas dubitationes bene. De prima autem dubitatione arguitur quod a toto ad partem non ualet constructiue. Quia licet digitus uel manus sit pars hominis integralis, non tamen sequitur 'homo est; ergo digitus est', uel 'manus', quia remaneret homo licet abscinderetur sibi manus. Et ita etiam non ualet a parte ad totum negatiue, quia non est maxima uera 'si pars integralis remouetur, totum remouetur', ex quo potest remoueri manus hominis homine remanente. Immo etiam uidetur quod dicti loci e conuerso teneant quam sicut dicebatur, scilicet uidetur quod a toto ad partem ualet negatiue et e conuerso affirmatiue. Quia sequitur 'pes est; ergo animal est' et, e conuerso, 'animal non est; ergo pes non est'. Probo primam consequentiam: quia si pes est, peto utrum sit animatus anima sensitiua uel non. Si est animatus anima sensitiua, tunc sequitur quod ipse est animal, ergo sequitur quod est animal. Si uero dicas quod ipse non sit animatus anima sensitiua, tunc sequitur quod non est pes, quod est contra positum. Et patet haec ultima consequentia: quia si non est animatus anima sensitiua, tunc non potest habere naturalem operationem pedis; ideo non est pes, nisi aequiuoce, sicut esset lapideus. Istam determinationem ponit Aristoteles, quarto Metaphysicorum, dicens *"omnia autem terminata sunt opere, quae quidem aut*em*E possunt facere ipsorumI*eorumE opus uere sunt unumquodque, puta oculus si uidet, quod*quiaE autem non potest, aequiuoce, puta*utE marmoreus*mortuusE uel*autE lapideus". Idem etiam determinat Aristoteles septimo Metaphysicae, dicens de partibus animalis sic "uniuscuiusque enim pars si definiatur bene non sine opere definietur quod non exsistet sine sensu"; deinde, paucis interpositis, subdit "neque enim possunt esse separata", scilicet multae partes animalium, "nec enim quocumque modo se habens digitus est pars animalis, sed aequiuoce qui mortuus". Deinde concessa hac consequentia 'pes est; ergo animal est', oportet concedere aliam, scilicet 'animal non est; ergo pes non est', quia hoc est arguere ex opposito consequentis primae consequentiae ad oppositum antecedentis. Ideo si una consequentia est bona, oportet aliam esse bonam, siue si una consequentia est uera, oportet aliam esse ueram. Iterum si arguo sic 'paries est; ergo domus est', ego quaero utrum paries sit pars domus uel non. Si dicas quod sic, sequitur quod domus est; nulla enim pars est nisi entis. Et si dicas quod paries non est pars domus, tunc non argutum est a parte totius integralis ad suum totum. Ergo si argutum est a parte totius integralis ad suum totum, oportet si antecedens est uerum, consequens esse uerum. Iterum, specialiter, in totis homogeneis arguitur: aqua est totum integrale ad suas partes quantitatiuas, et tamen quaecumque earum sumatur et uocetur 'B', esset bona consequentia affirmatiua ab illo nomine 'B' ad hoc nomen 'aqua', quia B est aqua, cum in talibus partes sint eiusdem rationis cum toto et ad inuicem. Propter solutiones istarum dubitationum notanda sunt aliqua. Primo quod duplices sunt partes totorum integralium: quaedam uocatae 'principales', et sunt illae quae sunt necessariae ad esse rei significatae per nomen totius, ut tam corpus quam anima ad esse equi, immo etiam caro et os et caput et cor, et huius modi, et in domo paries, tectum et fundamentum; aliae uocatae sunt 'non principales', quia non sunt necessariae ad esse rei, licet sint utiles aut necessariae ad bene esse uel perfecte, uel ad decorem uel huius modi, ut in equo aures, oculi, pedes, et in domo caminus, cellarium, coquina, camera, uitra in fenestris et huius modi. Nunc ergo dico quod a toto ad partem principalem respectu huius uerbi 'est' secundo adiacentis ualet locus affirmatiue et a tali parte ad totum negatiue,sicut dicebatur; sed non sic ualet a toto ad partem non principalem uel e conuerso. Secundo notandum est quod si uideatur aliquando tenere consequentia a toto integrali ad suam partem negatiue et e conuerso affirmatiue, illa consequentia non tenet secundum habitudinem secundum quam hoc dicitur totum integrale et illud pars eius, sed secundum aliam habitudinem localem, ut causae ad causatum uel e conuerso. Possibile enim est tales habitudines diuersas ab inuicem simul concurrere inter eosdem terminos. Verbi gratia, bene sequitur 'pes est; ergo animal est', sed hoc non est ea ratione qua hoc nomen 'pes' significat partem et hoc nomen 'animal' totum, immo hoc est quia hoc nomen 'animal' significat causam necessariam ad esse pedis; necessaria enim causa ad esse pedis est animal, et si non secundum se totum, tamen secundum aliquam partem principalem eius, scilicet secundum animam eius sensitiuam; unde sequitur 'pes est; ergo anima sensitiua est inhaerens corpori', et est locus ab effectu ad causam; deinde sequitur 'anima sensitiua est inhaerens corpori; ergo animal est', per locum a causa formali ad suum effectum; ideo, de primo ad ultimum, sequitur 'pes est; ergo animal est', et non sequitur ratione habitudinis secundum quam pes dicitur pars integralis animalis et animal totum integrale, ut uisum est. Et apparet quod conuersis habitudinibus sequitur 'animal non est; ergo pes non est'. Et sic soluta est prima dubitatio. De secunda dubitatione manifestum est quod respectu multorum praedicatorum non ualet consequentia affirmatiue. Non enim sequitur 'domus ualet centum libras; ergo paries ualet centum libras', uel 'homo est septem pedum; ergo cor est septem pedum', uel 'homo est albus; ergo cor est album'. Similiter nec in omnibus praedicatis ualet negatiue, ut 'homo non est subiecto; ergo anima non est in subiecto', 'homo non est actus primus corporis physici; ergo nec anima', 'homo non est pars animalis; ergo nec cor nec caput ...' et caetera. *Et sic manifestum est quod e conuerso, a parte ad totum, non tenet in omnibus praedicatis, quia si teneret a parte ad totum affirmatiue, oporteret quod teneret a toto ad partem negatiue, et si teneret a parte ad totum negatiue, teneret e conuerso affirmatiue, propter hoc quod consequentia exsistente bona oportet etiam consequentiam esse bonam de opposito consequentis ad oppositum antecedentis.*E Etiam manifestum est quod Boethius concedit locum a partibus integralibus, uel a parte integrali, ualere affirmatiue etiam respectu praedicatorum aliorum ab hoc uerbo 'est' secundo adiacente. Unde ipse exemplificat arguendo ad hanc conclusionem 'medicina est utilis' uel ad istam 'Socrates est liber factus'. Sed utrum proprie loquendo sit quaerenda illorum exemplorum uerificatio ego non dico, nec est mihi facile dicere, quia in aliquibus praedicatis aliis ab hoc uerbo 'est' nisi consequenter ad illud ualeant dicti loci secundum habitudinem secundum quam hoc dicitur totum et illud pars, licet in multis totis et partibus ualeant secundum alias habitudines concurrentes, ut prius notabatur. Pro alia dubitatione notandum est quod arguens a toto ad partem sicut 'domus est; ergo paries est' non debet praesupponere quod paries sit pars domus uel quod domus sit totum ad parietem. Quia statim ex illa suppositione sine alio argumento esset inferenda uel concedenda conclusio; sequitur enim 'paries est pars domus; ergo paries est et domus est'. Et tamen ex alia parte uidetur oportere hoc praesupponere, quia maxima confirmatiua argumenti, scilicet 'posito toto ponitur eius pars' non apparet esse ad propositum nec confirmare argumentum nisi ex suppositione quod domus et paries se habeant sicut totum et pars. Dico ergo quod ibi erat locus a nomine significante totum ad nomen significans partem, ut uidebatur; et hoc bene oportet supponere, quia hoc nomen 'domus' est innatum supponere pro aliquibus totis integralibus et hoc nomen 'paries' est innatum supponere appropriate pro illis rebus quae sunt innatae esse partes principales talium totorum. Unde sensus maximae est quod si res est pro qua innatum est supponere nomen significans aliqua tota integralia, res est etiam pro qua innatum est supponere nomen significans partes principales talium totorum. Ad ultimam dubitationem dico quod habitudo localis et ipsum argumentum debet esse ab aliquo termino ad alium terminum, non ab eodem ad eundem, quia non esset ibi probatio, sed petitio principii. Cum tamen ad esse argumenti requiratur probatio, ideo non est argumentum si dicamus 'aqua est; ergo aqua est', licet antecedens supponat pro parte et consequens pro toto, sed oportet nomen partis esse alterum a nomine totius. Ponamus ergo quod praeter hoc nomen 'aqua', quod est commune toti et parti, imponamus nomina propria toti et parti, ut quod haec aqua uocetur 'A' et eius medietas uocetur 'B'; tunc certe non sequitur 'B est; ergo A est', *sed bene sequitur de nomine proprio partis uel de nomine proprio totius ad nomen commune toti et parti, ut*E 'B est; ergo aqua est' uel etiam 'A est; ergo aqua est', sed non est locus a parte integrali ad suum totum, sed a parte subiectiua ad suum totum; in casu enim dicto hoc nomen 'aqua' esset totum uniuersale ad haec nomina 'A' et 'B' sicut species ad sua indiuidua. Ultimo notandum est quod aliqui dicunt quod in heterogeneis ualet locus ab affirmatione nominis totius de aliquo subiecto ad negationem nominis partis de eodem subiecto et similiter ab affirmatione nominis partis de aliquo subiecto ad negationem nominis totius de eodem subiecto, ut 'A est domus; ergo A non est paries', uel etiam 'A est caput; ergo A non est equus'. Et ego puto quod hoc sit secundum habitudinem disparationis illorum nominum; uel etiam non est inconueniens si hoc nomen 'totum integrale', sicut hoc nomen 'causa' diuiditur in multas diuersas species eius, uel diuersos modos, quod sint diuersi modi consequentiarum a diuersis speciebus totorum ad partes sibi correspondentes, non ratione qua est habitudo totius integralis ad suam partem, sed ratione qua est habitudo talis totius ad talem partem. Unde si dico 'A non est paries; ergo A non est domus', non est locus a toto integrali ea ratione qua totum integrale ad suam partem, sed ea ratione qua totum heterogeneum ad suam partem heterogeneam; et tunc certe uidetur mihi quod illa heterogeneitas sit ratio quaedam diuersitatis et disparationis, et quod sit locus extrinsecus. SDD 6.4.5 Totum in quantitate est uniuersale uniuersaliter sumptum, ut 'omnis homo', 'nullus homo'. Nam hoc nomen 'homo' est quoddam uniuersale quod sumitur uniuersaliter per additionem horum signorum uniuersalium 'omnis' et 'nullus'. Pars in quantitate est terminus sub tali uniuersali distributo contentus, ut isti termini 'Socrates' et 'Plato' sunt partes in quantitate horum terminorum 'omnis homo' et 'nullus homo'. Locus a toto in quantitate est habitudo ipsius ad suam partem; locus a partibus totius in quantitate est habitudo ipsarum ad suum totum. Locus a toto in quantitate tenet constructiue et destructiue, constructiue ut 'omnis homo currit; ergo Socrates currit'; maxima: quidquid uere affirmatur de toto in quantitate, et de qualibet sua parte; destructiue, ut 'nullus homo currit; ergo Socrates non currit'; maxima: quidquid uere remouetur a toto in quantitate, et de qualibet eius parte. Locus a partibus totius in quantitate tenet constructiue et destructiue si omnes partes enumerentur et aliter non. Constructiue, ut 'Socrates currit et Plato currit et sic de aliis; ergo omnis homo currit', destructiue, ut 'Socrates non currit et Plato non currit et sic de aliis; ergo nullus homo currit'. Haec quinta pars est de locis a toto in quantitate et a suis partibus. Et ego uellem quod auctores numquam posuissent istum locum, quia secundum ueritatem non est nisi locus a superiori ad inferius. Unde si dico 'omnis homo currit', non est uerum dicere quod hoc praedicatum 'currit' praedicetur de hoc toto 'omnis homo', sed solum de isto termino 'homo', licet distributo, quia subiectum dictae propositionis non est nisi iste terminus 'homo', et non hoc totum 'omnis homo'. Ideo statim apparet quod ista maxima est falsa 'quidquid praedicatur de toto in quantitate praedicatur de qualibet eius parte', quia nihil praedicatur de hoc toto 'omnis homo' dicendo 'omnis homo currit'. Et si dicas quod non debet intelligi quod hoc totum 'omnis homo' sit totum in quantitate, sed solum iste terminus 'homo', licet distributus, tunc certe concederem tibi quod sic posset uocari. Et tunc manifestum est quod non est locus ibi nisi a toto uniuersali ad suam partem, qui ualet si illud totum uniuersale sit distributum, et aliter non. A parte autem subiectiua ad suum totum non distributum ualet modo quo alias dictum est; ad ipsum autem distributum non ualet. Tamen a partibus subiectiuis sufficienter enumeratis ad suum totum uniuersale distributum ualet. Et ego credo quod non fuit intentio Boethii distinguere istum locum contra locum a toto uniuersali, sed solum dicere quod aliquando est locus a toto uniuersali uniuersaliter quantificato et quod tunc ad suam partem teneret constructiue et destructiue, et quod non teneret nisi sic esset quantificatum. Unde, sicut a principio arguebatur, Aristoteles et Boethius non posuerunt nisi duo tota principalia contra inuicem distincta, scilicet totum uniuersale et totum integrale. Et si sint instantiae contra illos locos, illae pertinent ad sophismata de signis uniuersalibus. SDD 6.4.6 Totum in modo est terminus communis sumptus sine aliqua determinatione, ut 'homo currit', 'asinus ambulat'; pars in modo est idem terminus communis sumptus cum determinatione, ut 'homo albus', 'asinus Socratis', 'currit uelociter', 'ambulat suauiter'. Locus a toto in modo est habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte totius in modo est habitudo ipsius ad suum totum. Locus a toto in modo tenet destructiue, ut 'lapis non est homo; ergo lapis non est homo albus'; maxima: a quocumque remouetur totum in modo, et quaelibet sua pars. Locus a parte totius in modo tenet constructiue, siue illa pars in modo praedicetur siue subiiciatur; dico si praedicetur ut 'Socrates est homo albus; ergo Socrates est homo'; maxima: de quocumque praedicatur pars in modo, et suum totum. Dico "siue subiiciatur", ut 'homo albus currit; ergo homo currit,; maxima: quiquid praedicatur de parte in modo, et de suo toto'. Haec sexta pars est de locis a toto in modo et a sua parte. Circa quam notandum est quod secundum ueritatem locus a toto in modo ad suam partem continetur sub loco a superiori ad inferius. Terminus enim communis simpliciter sumptus est superior ad se ipsum constrictum per determinationem appositam; ideo totum in modo praedicatur uniuersaliter de sua parte, et non e conuerso, nam omnis homo albus est homo et non omnis homo est homo albus. Ideo iste locus tenet sicut locus a toto uniuersali ad suam partem, siue sicut locus a superiori ad inferius. Tenet ergo iste locus si totum in modo fuerit distributum, siue affirmatiue siue negatiue. Dico "negatiue" ut exemplificatum est; dico "affirmatiue" ut 'omnis homo currit; ergo omnis homo albus currit'. Sed sic arguendo affirmatiue oportet praesupponere constantiam partis in modo. Si autem illud totum in modo non distribueretur, non ualeret consequentia. Deinde locus a parte in modo ad suum totum tenet sicut locus ab inferiori ad superius. Non enim tenet ad totum in modo distributum; ideo non ualet consequentia 'Socrates non est homo albus; ergo Socrates non est homo'. Sed tenet ad totum in modo non distributum, siue affirmatiue siue negatiue. Sed in argumento negatiuo oportet praesupponere constantiam subiecti. Verbi gratia, 'homo albus non est risibilis; ergo homo non est risibilis'; non enim ualeret consequentia si nullus homo esset albus, quia tunc antecedens esset uerum et consequens falsum. Et haec omnia ita se habent sicut se habebant in locis a superiori ad inferius et e conuerso. Sed tamen contra illos locos sunt obiectiones. Quia non sequitur 'Caesar est homo mortuus; ergo Caesar est homo', uel 'aethiops est albus secundum dentes; ergo aethiops est albus', uel etiam 'antichristus est opinabilis; ergo antichristus est', uel etiam 'Socrates uellet perdere asinum suum pro decem libris; ergo uellet perdere asinum suum', uel etiam 'facio hominem esse musicum; ergo facio hominem esse'. Ad tres primas dubitationes dicendum est quod aliquando terminus per modum determinationis appositus termino communi non est proprie determinatio, sed potius ampliatio, ut si dico 'ens opinabile'; et tunc non ualerent illae consequentiae. Et omnino si terminus appositus faciat terminum communem cui apponitur supponere pro aliquo pro quo non supponeret sumptus sine apposito, dictae consequentiae non ualerent. Quia ille terminus communis simpliciter sumptus non est superius ad se ipsum sumptum cum tali apposito. Unde neque omnis homo mortuus est homo, neque omne ens opinabile est ens, neque omnis albus secundum dentes est albus. Ad quartam dubitationem posset dici eodem modo. Nam haec additio 'pro decem libris' facit supponere illud cui apponitur, scilicet istam orationem 'uolens perdere asinum suum' pro eo pro quo non supponeret sine tali additione. Et cum hoc etiam perdere asinum pro decem libris non est proprie perdere asinum, sed potius habet modum commutationis asini ad decem libras. Ad quintam obiectionem posset iterum dici eodem modo, quod iste terminus 'musicum' additus huic complexo 'faciens esse hominem' facit ipsum supponere pro alio quam supponeret sine illa additione. Et etiam defectus in consequentia ex hoc est quia hoc uerbum 'facere' constructum cum accusatiuo qui sequitur connotat quandam negationem; sequitur enim 'facit hominem; ergo per eius actionem quod non erat homo erit homo', similiter 'facit hominem album; ergo per eius actionem qui non erat homo albus erit homo albus'. Quia ergo in obiectione implicatur ista consequentia 'non erat homo albus; ergo non erat homo', quae dicta est non ualere, ideo concedendum est quod obiectio procedit, scilicet quod non sequitur 'facio hominem esse musicum; ergo facio hominem', sed hoc non est contra praedeterminata. Ultimo dubitatur, quia non uidetur quod iste terminus 'homo' debeat dici totum in modo ad istum terminum 'homo albus', sed magis debet dici sine modo, quia modus non est nisi determinatio apposita uel apponibilis, et iste terminus 'homo' simpliciter sumptus est sine tali determinatione. Etiam quaeretur in quo modo essendi in esset hoc totum. Respondetur quod nos hic utimur nominibus ad placitum. Et in proposito auctores per hanc uocem 'totum in modo' nihil aliud uoluerunt intelligere quam nos intelligimus per hanc uocem 'terminus modificabilis', id est 'determinabilis', 'sine determinatione sumptus', et per 'partem in modo' idem quod per 'terminum determinabilem sumptum cum determinatione'; ideo non capitur hic proprie hoc esse in illo. SDD 6.4.7 Totum in loco est dictio comprehendens omnem locum, ut 'ubique' uel 'nusquam'; et pars in loco est dictio comprehendens locum sed non omnem, ut 'hic', 'ibi', 'in domo' et caetera. Locus a toto in loco est habitudo ipsius ad suam partem; et tenet constructiue, ut 'deus est ubique; ergo deus est hic', uel 'antichristus nusquam est; ergo antichristus non est hic'. Locus a parte totius in loco est habitudo ipsius ad suum totum; et tenet destructiue, ut 'Caesar non est hic; ergo Caesar non est ubique'. Haec septima pars est de locis a toto in loco et a sua parte. Circa quam notandum est quod iste locus a toto in loco secundum ueritatem non differt a loco a toto in quantitate, et, per consequens, non differt a loco a toto uniuersali. Idem enim ualet dicere 'ubique' sicut 'in omni loco', et dicere 'nusquam' sicut dicere 'in nullo loco', et dicere 'hic' sicut dicere 'in hoc loco'. Et apparet manifeste quod dicendo 'in omni loco ...; ergo hic ...' uel 'in nullo loco ...; ergo non hic ...' non esset locus nisi a toto in quantitate. Ideo omnia quae dicta sunt de locis a toto in quantitate et a parte uel partibus eius dicentur de istis locis proportionaliter. Locus enim a toto in loco continetur sub loco a toto in quantitate sicut distributio termini communis localis sub distributione termini communis. SDD 6.4.8 Totum in tempore est dictio comprehendens omne tempus, ut 'semper' uel 'numquam'; pars in tempore est dictio comprehendens tempus, non tamen uniuersaliter, ut 'nunc', 'hodie', 'heri'. Locus a toto in tempore est habitudo ipsius ad suam partem et locus a parte totius in tempore est habitudo ipsius ad suum totum. Loci a toto in tempore et a parte eius tenent proportionaliter sicut loci a toto in loco et a parte eius, ut 'semper fuit deus; ergo heri fuit deus', 'numquam fuit antichristus; ergo hodie non fuit antichristus', 'Caesar non est hodie; ergo Caesar non est semper'. Haec octaua pars est de locis a toto in tempore et a parte eius. Et dicendum est de toto in tempore sicut dictum fuit de toto in loco, scilicet quod reponitur sub loco a quantitate. Idem enim ualet dicere 'semper' et 'in omni tempore' uel 'numquam' et 'in nullo tempore'. Et ideo ego credo quod non fuit intentio Boethii illos locos, scilicet locum a toto in quantitate, a toto in modo, a toto in loco et a toto in tempore, ponere tamquam distinctos a loco a superiori ad inferius, sed uoluit dicere quod ille locus a superiori ad inferius non solum inuenitur ubi inferius est essentialiter sub superiori, immo etiam ubi est sub eo per differentiam accidentalem, quam uocat auctor 'modum', nec tenet solum sine distributione superioris, immo etiam cum distributione, quam uocat 'totum in quantitate', neque etiam solum tenet ubi sit distributio principalis subiecti, immo etiam circumstantiarum et terminorum obliquorum. Et hoc uoluit dicere Boethius sub istis uerbis "licet tamen non solum in subiectis, uerum etiam in modo et temporibus et quantitatibus totum partesque respicere". SDD 6.4.9 (1) Causa est ad cuius esse sequitur aliud, scilicet effectus. (2) Et diuiditur in causam efficientem, materialem, formalem et finalem. (3) Locus a causa est habitudo ipsius ad suum effectum; locus ab effectu est habitudo ipsius ad suam causam. Et similiter, in speciali, locus a causa efficiente est habitudo causae efficientis ad suum effectum et locus ab effectu causae efficientis est habitudo ipsius ad suam causam efficientem, et sic de aliis causis et effectibus. Ista nona pars est primo de descriptione causae, secundo de diuisione causae in quattuor genera causarum et tertio de descriptionibus locorum a causis ad causata, tam generaliter quam specialiter. Et illa tertia clausula est manifesta secundum proportionem ad praedeterminata. De diuisione autem causae et de generibus causarum debet fieri manifestatio secundo Physicorum uel quinto Metaphysicae. Sed cum dicitur in descriptione huius nominis 'causa' quod causa est ad cuius esse sequitur aliud, non debemus hic intelligere per 'sequi' consequentiam de praemissa uel de praemissis ad conclusionem, sed hoc quod causa naturaliter est prior suo effectu, uel hoc quod effectus debet esse per suam causam, uel propter eam. Sed adhuc notandum est circa istos locos a causis uel effectibus quod ista nomina 'causa' et 'effectus' sunt nomina primae intentionis, seu impositionis, sicut dictum fuit de toto integrali et de partibus eius. Ideo si dico 'domificator est bonus; ergo domus est bona', non est proprie dictum quod ibi sit locus a causa efficiente ad suum effectum, sed a nomine supponente pro causa efficiente ad nomen supponens pro suo effectu secundum habitudinem secundum quam habent ad inuicem conuenientiam in quantum hoc supponit pro causa et illud pro effectu. Et ita etiam erit intelligendum de generatione et corruptione. Et ita etiam maximae si debeant esse logicales debent exponi; uerbi gratia, 'cuius causa efficiens est bona, eius effectus est bonus' id est 'si hoc praedicatum 'bonum' uere affirmetur de nomine causae efficientis, uere etiam affirmatur de nomine effectus'. SDD 6.4.10 Causa efficiens est quae mouet et operatur ad hoc quod res sit, ut domificator ad hoc quod deus sit. Locus a causa efficiente ad suum effectum tenet respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum' constructiue et destructiue. Dico "constructiue" ut 'domificator est bonus; ergo domus est bona'; maxima: cuius causa efficiens est bona, eius effectus est bonus'; "destructiue", ut 'domificator non est bonus; ergo domus non est bona'; maxima: cuius causa efficiens non est bona, eius effectus non est bonus. E conuerso arguendo esset locus ab effectu causae efficientis ad suam causam; et tenet constructiue et destructiue. Et sunt omnia ponenda proportionaliter sicut in loco a causa efficiente. Haec decima pars est de locis a causa efficientis et eius effectu, id est a nominibus supponentibus pro causis efficientibus ad nomina supponentibus pro effectibus earum. Et tunc occurrunt de eis multae dubitationes. Non enim sequitur si domus est bona quod domificator sit bonus, immo forte est homicida, uel latro uel fur. Iterum cum artes et scientiae factiuae sint oppositorum, ut patet nono Metaphysicae, manifestum est quod bonus artifex sciret et posset facere malum artificium; ideo non sequitur si sit bonus artifex quod sit bonum artificium. Item, forte materia domus est ita mala quod non potest inde fieri bona domus, quantumcumque tamen sit bonus domificator. Item, forte domus est sic antiqua quod ruinosa et mala, licet fuerit ualde bonus domificator. Iterum, remanente domo bona forte domificator est mortuus; ideo non est bonus, et sic non sequitur 'domus est bona; ergo domificator est bonus'. Iterum pono quod ualde bonus domificator faciet domum; illa domus non est, quia quod fit non est, ut habetur primo Peri Hermeneias; ergo non sequitur si domificator est bonus quod domus sit bona, quia in dicto casu, ut apparet cuilibet diligenter inspicienti, manifeste potest uideri quod antecedens potest esse uerum consequente exsistente falso. Iterum posset aliquis inexpertus in his locis dubitare utrum isti loci a causa efficiente ad suum effectum et e conuerso ualeant respectu aliorum praedicatorum quam respectu istorum praedicatorum 'bonum' et 'malum'. Ad primam instantiam dicendum est quod in proposito non intendimus de bonitate uel malitia morali, nec etiam de bonitate uel malitia naturae, sed de bonitate uel malitia artis uel artificii, ita quod artificem uocamus bonum qui est perfectus in arte sua et malum qui in arte sua est diminutus et inexpertus. Et effectum etiam dicimus bonum si sit utiliter factus ad finem ad quem ordinatus est in quantum dicitur tale artificium. Et nullo modo apparet mihi quod in dictis exemplis et maximis descendendum sit in speciali ad agentia et facta per artem. Tamen posset extendi ille locus ad naturalia; quandoque enim ex perfectione agentis sequitur perfectio effectus si non sit impedimentum, et ex minori perfectione agentis prouenit etiam effectus minus perfectus nisi concurrat aliquod aliud agens perficiens et supplens effectum. Et ideo quantum ad perfectiones uel diminutiones naturales bene ualet ille locus, ut si pater est magnus, fortis, pulcer, subtilis et bonae complexionis, sequitur quod ita et filius, et si non, non, nisi oppositum proueniat ex impedimento uel ex indispositione materiae. Et multas oportet in his locis circumstantias obseruare. Unde in tali materia hi loci non reputandi sunt necessarii, nec propter hoc repellendi sunt, quia sufficit quod sint probabiles aut persuasiui. Iterum notandum est bene quod cum dicimus 'domus est bona; ergo domificator est uel fuit bonus' non est de uirtute sermonis consequentia bona nec probabilis, sed sophistica, quia differt dicere 'iste domificator est bonus' et 'iste est bonus domificator', sicut dicemus in Sophismatibus. Deberemus ergo arguere 'est domus bona; ergo est uel fuit domificator bonus', ad hoc quod iste terminus 'bonus' sit determinatio domificatoris non ratione naturae sed ratione artis uel artificii. Ad secundam instantiam dicitur quod in artibus regula et locus tenent supposito quod artifex operetur quantum melius scit et potest ad obtinendum finem optimum ad quem tale artificium communiter ordinatur et quod in hoc ponat bonam diligentiam; aliter argumentum non teneret. Ad tertiam instantiam dicendum est quod regula et locus supponunt quod non sit indispositio materiae et quod non sit impedimentum, ut dictum est. Unde etiam si sit domus ruinosa propter antiquitatem, hoc non pertinet ad bonum artem uel artificium in quantum dicitur artificium, sed hoc est ea ratione qua est de materia *in naturali*. Ad quartam instantiam et ad quintam potest dici quod ille locus prout data sunt exempla et maximae non tenet nisi ex suppositione constantiae terminorum, scilicet quod causa efficiens sit talis qualis erat quando agebat illud effectum et quod etiam ille effectus sit talis qualis erat quando fiebat ab illo efficiente. Dico "talis qualis" quantum ad bonitatem et malitiam praedictas, uel etiam, sicut dicunt alii, si sit consequentia a nomine causae actu agentis, et non solum in potentia, sicut est hoc nomen 'domificans'. Tunc debet esse consequentia ab hoc uerbo 'est' ad hoc uerbum 'erit' si procedamus a causa ad effectum, uel ab hoc uerbo 'est' ad hoc uerbum 'fuit' si procedamus ab effectu ad causam, ut 'domificator est bonus; ergo domus erit bona' uel 'domus est bona; ergo domificator erat bonus', exponendo tamen secundum praedicta, scilicet 'domificator est bonus domificator; ergo domus erit bona domus'. De ultima dubitatione dicendum est quod in multis praedicatis non ualent illi loci, ut si domificator sit albus, non sequitur quod domus sit alba, uel etiam si domificator est homo, non sequitur quod domus sit homo. Sed consequentia ualet secundum Aristotelem de facere ad fieri et e conuerso, de agere ad pati et e conuerso, ut 'agens agit; ergo passum patitur', uel 'agibile agitur', 'domificator domificat; ergo domus domificatur'. Sicut enim dicit Aristoteles, causae actuales et effectus actuales simul sunt et non sunt. Immo etiam et de posse ualet consequentia; si enim aliquid potest calefacere, aliquid potest calefieri, et e conuerso, et sic sequitur etiam de esse ad posse, ut 'domificator est; ergo domus potest esse', et de esse ad fuisse, ut 'domus est; ergo domificator fuit'. SDD 6.4.11 Materia est ex qua praesupposita fit aliquid, ut ex ferro cultellus et ex farina panis. Materia est duplex, scilicet permanens et transiens. Permanens est quae sub nomine proprio manet cum eo quod factum est ex ea, sicut ferrum est materia cultelli; transiens est quae sic non manet, sicut non manent in pane farina et aqua. Locus a causa materiali, siue permanente siue transeunte, tenet constructiue de hoc uerbo 'est' ad hoc uerbum 'potest', ut 'ferrum est; ergo cultellus potest esse', 'aqua et farina sunt; ergo panis potest esse'; maxima: posita causa materiali potest poni eius effectus. Item tenet destructiue si negentur praesens et praeteritum, ut 'aqua et farina non sunt nec fuerunt; ergo panis non est'. Item tenet respectu huius uerbi 'est' destructiue a materia permanente, ut 'ferrum non est; ergo cultellus non est'; sed non sic tenet a materia transeunte, quia non sequitur 'aqua et farina non sunt; ergo panis non est'. Locus ab effectu causae materialis ad suam causam tenet constructiue de esse ad esse in materia permanente et de esse ad fuisse in materia transeunte, et tenet destructiue a posse esse ad esse. Et possunt dari exempla de his omnibus, ut 'cultellus est; ergo ferrum est', 'panis est; ergo farina et aqua fuerunt', 'panis non potest esse; ergo farina et aqua non sunt'. Haec undecima pars est de locis a causa materiali et ab effectu eius, quae est tota manifesta. Cum enim natura materiae sit natura potentiae et cum materia non determinet sibi actum, ideo ex esse materiae non sequitur effectum esse, sed posse esse. Quia tamen sine materia praecedente non potest naturaliter res fieri, ideo ad esse effectus sequitur materiam esse uel saltem fuisse. Notandum est quod illa materia quam uocamus 'transeuntem' non proprie est materia talis effectus in quo non manet, sed est compositum ex materia et forma contraria, seu repugnante, formae effectus sequentis, sicut si ex aqua fit aer, aqua dicetur materia aeris transiens; sic enim transit quia corrumpitur, eo quod forma aquae non potest stare cum forma aeris, sed tamen dicitur materia aeris quia illa eadem materia quae erat sub forma aquae fit sub forma aeris et uere manet in aere. SDD 6.4.12 Forma est quae dat esse rei, ut albedo dat esse albo. Locus a causa formali tenet constructiue et destructiue respectu huius uerbi 'est' secundi adiacentis, ut 'albedo est; ergo album est'; maxima: posita causa formali ponitur eius effectus; similiter 'albedo non est; ergo album non est'; maxima: remota causa formali remouetur eius effectus. Similiter et e conuerso tenet locus ab effectu causae formalis ad causam formalem constructiue et destructiue, ut 'album est; ergo albedo est', 'album non est; ergo albedo non est'. Haec duodecima pars est de locis a causa formali et ab eius effectu. Effectus autem causae formalis est materia, siue subiectum, cui forma inhaeret. Nam, sicut habetur secundo Physicorum, causae sunt sibi inuicem causae; unde et materia est causa formae et forma est causa materiae. Unde cum nos concedamus album esse effectum albedinis et albedinem esse eius causam formalem, si illud album sit homo, uel lapis, sequitur quod homo, uel lapis, est effectus formalis albedinis, et tamen non sequitur 'albedo est; ergo homo est', uel etiam 'homo est; ergo albedo est'. Ideo uidetur quod illi loci non tenent modo quo dicebatur. Immo manifestum est quod maxima non ualebat, scilicet 'remota causa formali remouetur eius effectus', quia forma, quae est causa formalis, potest corrumpi subiecto eius remanente, quod tamen est effectus eius. Dicendum est ergo quod locus non est a causa formali ad suum effectum, sed a nomine supponente pro causa formali ad nomen supponens pro eius effectu, ut ante dictum est. Sed quia eadem res secundum diuersas rationes potest significari, ideo oportet in proposito specificare nomina secundum quae isti loci ualent. Dico ergo quod forma debet significari per nomen abstractum et effectus, siue subiectum, formae debet significari per nomen concretum denominatiue dictum ab illo nomine abstracto, ita quod illud nomen concretum supponat pro illo subiecto et nomen abstractum pro ipsa forma. Et tunc ualebunt consequentiae praedictae; si autem illud subiectum alio nomine significetur, non oportet ualere consequentiam. Notandum est etiam quod nos fide ponimus aliquas formas speciales separabiles a subiectis suis absque eorum corruptione, ut animam intellectiuam humanam, quae non est educta de potentia materiae suae, siue subiecti sui. Et de talibus formis non intelligebamus illos locos ualere, neque intelligimus. Quoniam per potentiam diuinam bene potest esse albedo qua nihil esset album, sed hoc non esset naturaliter, ideo ualent isti loci saltem ex suppositione quod non occurrat miraculum. Iterum notandum est quod non forma, immo potius efficiens dat subiecto esse; albificans enim dat subiecto albedinem qua ipsum est album. Ideo descriptio 'formae' sic intelligitur quod forma dat esse subiecto, id est per aduentum formae subiectum est actu tale uel tantum quale uel quantum erat ante in potentia, uel etiam, si sit forma substantialis, tunc per eam substantia per se subsistens est actu hoc quod ipsa erat ante in potentia. SDD 6.4.13 Finis est gratia cuius est uel fit aliud, ut quia propter beatitudinem acquirimus nobis uirtutes, ideo beatitudo est finis uirtutum. Locus a causa finali ad suum effectum tenet constructiue et destructiue respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum', ut 'felicitas est bona; ergo uirtutes morales sunt bonae'; maxima: cuius finis est bona, ipsum quoque est bonum; similiter 'poena est mala; ergo peccatum est malum'; maxima: cuius finis malus est, ipsum quoque malum est. Et e conuerso facies locum ab effectu causae finalis ad suam causam, et est facile exemplificare. Ista tertia decima pars est de locis a causa finali et ab effectu eius. Et magnae sunt difficultates naturales de causa finali, sicut etiam de aliis causis, quae non sunt hic pertractandae. Sed tamen cum 'finis' dicatur uno modo, principaliter et prima intentione, quod praeexsistit agenti et actioni et omnibus finaliter ordinatis in ipsum (dico "praeexsistit" aut tempore aut saltem natura, sicut omnium entium dicimus deum esse causam finalem), et alio modo dicatur 'finis', secunda intentione, qui non praeexsistit agenti neque actioni eius, sed per agentem et eius actionem producitur in esse uel acquiritur, sicut sanitas in infirmo producenda diceretur finis medici et actionis eius et omnium quae medicus ordinat ad sanandum, manifestum est quod aliter dicendum est de uno horum finium et aliter de alio. Nam de primo modo capiendi 'finem' non ualet constructiue consequentia a nomine finis ad nomen effectus causae finalis respectu huius uerbi 'est', ut non sequitur 'deus est; ergo creatura est', nec sequitur 'anima humana est; ergo uirtus moralis est', licet uirtus moralis sit gratia animae tamquam gratia finis principalis. Sed destructiue ualet, ut 'deus non est; ergo nec creatura', uel 'anima humana non est; ergo uirtus moralis non est'. Ab effectu autem ad talem causam finalem tenet constructiue, et non destructiue. De fine autem dicto secunda intentione, de quo magis uidentur intelligere uulgares, et auctor noster in exemplis suis, non ualet argumentum de causa finali ad suum effectum uel e conuerso respectu uerbi 'est'. Quamuis enim medicus ordinet medicinam laxatiuam ad sanandum Socratem, tamen non sequitur 'illa medicina laxatiua est; ergo sanitas Socratis', neque e conuerso. Immo de tali fine dicit Aristoteles quod habitibus exsistentibus in materia cessat motus. Verum est tamen quod de ordinatis in finem aliqua sunt quae non oportet stare cum illo fine adueniente, sicut dictum est de medicina laxatiua, et aliqua sunt quae oportet manere cum illo fine ad quem ordinantur, ut uirtutes cum felicitate. Et de illis quae non oportet manere dictum est quod non sequitur 'hoc est; ergo illud est'. De illis autem quae oportet manere cum fine bene ualet affirmatiue consequentia a fine ad effectum ordinatum in finem, et non ualet negatiue, respectu huius uerbi 'est'; et e conuerso, ab effectu ad causam, ualet negatiue et non affirmatiue. Verbi gratia, sequitur 'felicitas hominis est; ergo uirtus est', sed non e conuerso. Et ex dictis apparet quo modo moderanda sunt dicta auctoris de bono et malo. Cum enim illud quod non est nec sit bonum nec malum, non sequitur 'sanitas Socratis est bona; ergo medicina laxatiua est bona', quia iam non est, nec etiam sequitur e conuerso. Sed oportet condicionare consequentias, scilicet quod si finis acquisitus sit bonus, illud per quod acquirebatur erat bonum si sine illo non poterat conuenientius acquiri, et si etiam per illud non eueniat aliquod malum. Unde licet sanitas acquisita sit bona, tamen si per commissionem peccati mortalis acquirebatur, non sequitur quod illud opus erat bonum. Si tamen naturaliter uel secundum rectam rationem fuerit ordinatio praecedentium in finem sequentem, bene sequitur si finis est bonus quod illa antecedentia erant bona. Et etiam cum saepe erronee statuamus nobis finem malum et culpabilem, omnia etiam quae ordinamus in illum finem sunt mala et culpabilia ea ratione qua ordinamus ea in illum finem, licet forte aliter essent bona. Verbi gratia, peccamus dando pauperibus si non propter deum sed propter uanam gloriam hoc faciamus. Exemplum autem quod auctor dedit de poena et peccato non uerificatur, quia peccans non intendit poenam (non enim peccat ut puniatur); posset tamen dici quod improprie diceretur causa finalis, sicut nauta absens dicitur causa efficiens submersionis nauis. Sic enim aliquando loquimur eo solo quod oppositum est innatum esse causa oppositi; ideo cum praemium sit finis boni operis, dicimus poenam esse finem culpae. SDD 6.4.14 Generatio est progressio rei a non esse ad esse. Locus a generatione est habitudo generationis ad generatum, et, e conuerso, locus a generato est habitudo generati ad generationem. Locus a generatione tenet constructiue et destructiue quantum ad illa praedicata 'bonum' et 'malum', ut 'generatio Christi est bona; ergo Christus est bonus', similiter 'generatio antichristi est mala; ergo antichristus est malus'; similiter, 'constructio domus est bona; ergo domus est bona', 'aedificatio castri est mala; ergo castrum est malum'. Maxima autem sunt: cuius generatio est bona, et ipsum est bonum, et cuius generatio est mala, et ipsum est malum. Et e conuerso tenet locus a generato ad generationem, tam constructiue quam destructiue; et sunt assignanda exempla et maximae proportionaliter praedictis. Ista quarta decima pars est de locis a generatione et a generato. Et maxima difficultas tractanda est in naturalibus, quae res est generatio, siue pro qua re uel pro quibus rebus supponit hoc nomen 'generatio'. Ideo ex determinandis in philosophia naturali, ego suppono quod in puris successiuis, sicut est tempus, idem est aliquam rem esse, et ipsam fieri, et etiam ipsam corrumpi. Numquam enim est haec dies nisi quando fit, nec umquam fit nisi quando est. Et hoc satis exprimit Aristoteles, tertio Physicorum. In his autem quae sunt naturae permansiuae, ut caliditas aquae, generatio rei non est ipsa res, sed erit, ita quod in praeciso tempore in quo est generatio caliditatis B non est illa caliditas B, sed erit, et in quo etiam praeciso tempore est caliditas B, in illo non est sua generatio, sed fuit. Ideo manifestum est quod in pure successiuis sequitur 'A est; ergo eius generatio est', et etiam, e conuerso, 'A non est', uel 'fuit'; 'ergo generatio eius non est', uel 'non fuit'; et etiam 'A est bonum; ergo eius generatio est bona'; et sic de aliis praedicatis. Et est maxima 'quidquid uere praedicatur de nomine supponente pro re pure successiua, uere praedicatur de nomine supponente pro eius generatione', immo etiam de nomine supponente pro eius corruptione, quia idem est illa res et eius generatio et eius corruptio, ut dictum est. Sed in his quae sunt naturae permansiuae non sequitur 'A est; ergo generatio ipsius A est', nec etiam e conuerso, sed sequitur magis 'A est; ergo generatio ipsius A fuit' et 'generatio ipsius A est; ergo A erit'. Et quia res non est bona uel mala nisi quando est, ideo debent moderari dicta auctoris, scilicet si generatio domus est bona, non concludam 'ergo domus est bona', sed 'ergo domus erit bona', et 'domus est bona; ergo generatio eius fuit bona'. Tamen, sicut in physica determinatum fuit, bene dicimus quod aliquando in eodem tempore est domus et eius factio, scilicet factio prius et domus posterius, quia licet nobis uti tempore magno tamquam praesenti, in cuius una parte fit domus et in alia est domus. Et haec etiam *dicta fueruntIuidebunturE* in Sophismatibus. Item, multa etiam possent hic notari de generatione et de re generata sicut notabatur de causa efficiente et eius effectu, eo quod efficiens est generans. SDD 6.4.15 Corruptio est progressio rei de esse ad non esse. Locus a corruptione est habitudo ipsius ad suum corruptum et, e conuerso, locus a corrupto est habitudo ipsius ad suam corruptionem. Et uterque tenet constructiue et destructiue de hoc praedicato 'bonum' ad hoc praedicatum 'malum' et e conuerso, ut 'corruptio domus est mala; ergo domus est bona' uel 'corruptio domus est bona; ergo domus est mala', et similiter 'corruptio domus non est bona; ergo domus non est mala', uel etiam 'corruptio domus non est mala; ergo domus non est bona'. Et maximae dantur tales: cuius corruptio est mala, ipsum est bonum, et e conuerso, et cuius corruptio est bona, ipsum est malum, et suo modo negatiue. Et proportionaliter de corrupto ad suam corruptionem. Haec quinta decima pars est de locis a corruptione ad corruptum et e conuerso. Et sicut dictum est in parte praecedente quod magna est difficultas dicere quae res est generatio, ita nunc dicendum est quod non minor difficultas est dicere quae res est corruptio. Et dictum est in naturalibus quod sicut generatio caliditatis est caliditas, ita corruptio caliditatis est caliditas. Et tunc apparet magna difficultas si ponamus quod homo malus et iniustus poeniteat et fiat uirtuosus, ita quod corrumpatur malitia et generetur uirtus, tunc generatio uirtutis est ipsa uirtus uel pars uirtutis, et ita corruptio malitiae est ipsa malitia uel pars malitiae, et quaelibet pars malitiae est mala. Et similiter si ponamus quod uirtus uel aliqua bona dispositio continue corrumpatur, corruptio illius uirtutis est ipsa uirtus uel pars eius, et quaelibet pars uirtutis est bona, ergo corruptio uirtutis est bona, ut ipsa uirtus est bona. Et sic totum apparet falsum quod de praedictis locis dicebatur; non enim cuius corruptio est bona, ipsum est malum, immo ipsum est bonum uel erat bonum, et cuius corruptio est mala, ipsum est malum uel erat malum. Propter hanc difficultatem et quasdam alias, notandum est, sicut in parte praecedente dicebatur de generatione, quod non sequitur 'A est; ergo corruptio ipsius A est', neque etiam sequitur e conuerso 'corruptio ipsius A est; ergo A est', sed magis sequitur 'corruptio ipsius A est; ergo A fuit'. Et quia dictum fuit quod illud quod non est neque est bonum nec malum, ideo oportet corrigere consequentias prius positas si uelimus proprie loqui, ut 'corruptio domus est mala; ergo domus erat bona', et similiter 'domus est bona; ergo corruptio eius erit mala uel esset mala si esset'. Sed tunc respondeo ad difficultatem quae mota fuit. Et dico quod licet priuatio non sit aliud quam subiectum priuatum, tamen priuationem perfectionis uel dispositionis ad perfectionem communiter uocamus malam. Ideo si talis sit propria locutio, sequitur quod subiectum priuatum sua perfectione uel dispositione ad perfectionem quae esset sibi conueniens esset malum, quod non uidetur ita esse. Auris enim licet careat auditu, tamen non est mala, neque oculus licet careat uisu, nec materia licet careat uita, nec luna licet sit eclipsata. Ergo si priuationem dicamus malam, non est propria locutio, et tunc corruptio perfectionis alicuius uel conuenientis dispositionis non dicetur mala nisi in quantum tendat ad priuationem illius perfectionis uel nisi in quantum subiectum eius dicatur aliqualiter priuatum illa perfectione, scilicet partialiter. Ideo sequitur quod impropria locutio est dicere quod corruptio perfectionis uel conuenientis dispositionis sit mala. Sed tamen ad istum sensum talia uulgariter et communiter dicuntur, quia sicut motum magis denominamus a termino ad quem quam a termino a quo, ita etiam mutationem quae non est motus, cuius modi sunt generatio et corruptio, magis denominamus a termino ad quem quantum ad esse bonum uel malum, quamuis sit denominatio secundum attributiuam locutionem, et non secundum propriam. Deinde dicimus quod generatio est de non esse, tamquam a termino a quo, ad esse, tamquam ad terminum ad quem, et corruptio e conuerso. Et per illud esse et non esse non debemus intelligere nisi subiectum habens formam et ipsum carens ea. Non enim est credendum quod illud non esse sit distinctum a subiecto generationis uel corruptionis, sed est illud subiectum priuatum ante generationem uel post corruptionem. Generatio enim caliditatis, quae est idem quod caliditas, ad istum sensum est de non esse ad esse quia subiectum ante erat priuatum caliditate et post est habens caliditatem. Et sic, e conuerso, corruptio opposito modo est de esse ad non esse, quia subiectum prius habebat caliditatem et post caret ea. Ideo subiectum aliqua dispositione habituatum et ipsum illa dispositione priuatum uocamus terminos generationis et corruptionis illius dispositionis. Et non diuersificantur res pro quibus supponebant istae orationes 'subiectum habituatum' et 'subiectum priuatum', sed distinctio est secundum rationem. Et haec debent uideri in physica. Tunc ergo, quia subiectum priuatum dispositione sibi conueniente dicimus malum, uel minus bonum quam si haberet eam, et modo proportionali subiectum habituatum dispositione sibi conueniente dicimus bonum, uel minus malum quam si non haberet eam. Ideo secundum talem bonitates uel malitias attributas subiecto priuato quod uocamus terminum ad quem corruptionis nos modo attributiuo uocamus corruptionem bonam uel malam. Verbi gratia, si esset in homine corruptio uirtutis sine generatione malitiae, uel etiam corruptio malitiae sine generatione uirtutis, tunc simpliciter et proprie loquendo corruptio malitiae esset mala, quia esset malitia uel pars malitiae, et corruptio uirtutis esset bona, quia esset uirtus uel pars uirtutis; et tamen locutione attributiua ad illud quod uocamus terminum ad quem corruptio malitiae diceretur bona, quia terminus ad quem diceretur esse homo carens malitia, qui dicitur bonus, id est minus malus quam si haberet adhuc malitiam, et ita corruptio uirtutis diceretur mala, quia terminus ad quem diceretur malus, id est minus bonus quam si adhuc haberet uirtutem. Unde sufficit hic accipere 'bonum' et 'malum' relatiue, scilicet 'bonum' pro 'minus malo' et 'malum' pro 'minus bono'. Et ita posset exemplificari de domo; domus enim eadem potest dici bona et mala diuersis, ut bona Socrati et mala Platoni. Corruptio igitur illius domus diceretur mala Socrati, quia intelligitur terminari ad Socratem male se habentem, id est minus bene, et ita corruptio erit bona Platoni, quia intelligitur terminari ad Platonem bene se habentem, id est minus male. Et dico "intelligitur terminari ..." et caetera quia ad huius modi corruptionem domus haec consequuntur, scilicet Socratem minus bene se habere et Platonem minus male. SDD 6.4.16 Usus est operatio qua utimur aliqua re et usitatum est illa res qua utimur in nostra operatione, ut equitatio est usus equi et nauigatio est usus nauis, usitatum autem, ut apparet, est equus uel nauis, et usitantes sunt homines qui talibus utuntur ad suas operationes exercendas. Locus ab usibus, seu usu, est habitudo usuum, uel usus, ad usitatum; et e conuerso locus ab usitato est habitudo ipsius ad suum usum. Et tenent isti loci constructiue et destructiue respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum', ut 'equitare est bonum; ergo equus est bonus', et e conuerso 'equus est bonus; ergo equitare est bonum', et similiter 'taxillare est malum; ergo taxilli sunt mali', et e conuerso. Et sunt maximae tales: cuius usus est bonus, ipsum quoque bonum est, et e conuerso; similiter cuius usus malus est, ipsum quoque malum est, et e conuerso. Ista sexta decima pars est de locis ab usibus et ab usitatis, seu a nominibus usuum et usitatorum. Circa quam notandum est quod multis rebus, et naturalibus et artificialibus, nos utimur propter nos. Ideo sumus causae finales earum, sed illis non possumus uti ad nostras necessitates uel utilitates replendas nisi operando aliquid ex illis uel circa illa. Et huius modi operationes uocamus 'usus' illarum rerum, et ita nos sumus tamquam finis gratia cuius illorum usus est. Usus enim est mediante quo illae res transeunt in bonum uel malum nostrum. Et sic manifestum est quod locus ab usu ad usitatum continetur sub loco a causa finali ad eius effectum. Et est ibi effectus causae finalis sine quo non potest esse illa causa finalis, sed e conuerso bene. Non enim potest esse usus nauis sine naui uel usus equi sine equo, sed bene est nauis sine nauigatione et equus sine equitatione. Et ideo, sicut dicebatur de tali causa finali et de effectu eius, ita dicimus in proposito quod locus ab usu ad usitatum tenet affirmatiue, et non negatiue, respectu huius uerbi 'est'; locus autem ab usitato ad usum tenet negatiue, et non affirmatiue, ut patet de naui et nauigatione et de equo et equitatione. Similiter, respectu horum praedicatorum 'bonum' et 'malum' oportet consequentias et locos moderare sicut diximus de fine, scilicet quod si usus est bonus, usitatum est bonum si sine tali usitato non poterat esse conuenientius talis usus uel aequiualens et si per illud usitatum non eueniat aliquid malum. Notandum est etiam quod auctor exemplificando ponit equitare tamquam usum equi. Et non oportet huius modi exempli quaerere uerificationem; non enim credo quod equitare sit equitatio, sicut nec ambulare ambulatio, immo equitare est equitans, sicut et ambulare ambulans, prout hoc alibi dictum est. Deinde etiam arguendo sic 'equitatio est bona; ergo equus est bonus' non credo quod debeat dici locus ab usibus, sed locus ab usu. Tamen forte consuetum est ita dicere ad innuendum quod eiusdem rei possunt esse plures usus a quorum quolibet aut pluribus simul possumus arguere ad usitatum, ut dicendo 'equitatio est bona et portatio bladi ad molendinum et cultura agri est bona; ergo equus est bonus', hic est locus ab usibus, cum utamur equo ad haec omnia. SDD 6.4.17 Communiter accidentia sunt quae se concomitantur uel unum sequitur ad alterum circa idem subiectum. Et illa sunt duplicia: quaedam enim dicto modo se habent semper uel ut pluribus, alia autem nec semper nec ut in pluribus, sed contingenter ad utrumlibet uel ut in paucioribus. Ex primis autem sumitur locus dialecticus, et non ex secundis, sed esset ex eis argumentum sophisticum. Exemplum de secundis ut 'iste est comptus; ergo est adulter'; hoc enim argumentum est sophisticum et non dialecticum, quia licet aliquis idem inueniatur comptus et adulter, tamen plurimi bene sunt compti qui non sunt adulteri. Exemplum de primis, et primo constructiue, ut 'iste poenitet; ergo peccauit'; locus a communiter accidentibus, maxima: si communiter accidentium posterius inest, prius infuit; secundo destructiue, ut 'iste non peccauit; ergo non paenitet'; locus a communiter accidentibus, maxima: si communiter accidentium prius non infuit, nec posterius inest. Haec septima decima pars est de locis a communiter accidentibus. Et est notandum quod sic arguendo 'iste paenitet; ergo deliquit' non est proprie loquendo locus a communiter accidentibus, sed ab uno communiter accidentium ad alterum. Tamen sic consueuerunt homines loqui, quod loci ab uno communiter accidentium ad alterum et e conuerso sunt loci a communiter accidentibus, cum uterque sit solum ab uno communiter accidentium ad alterum. Notandum est etiam quod praeter diuisionem datam de communiter accidentibus danda est alia, scilicet quod quaedam sunt communiter accidentia quae simul concomitantur se circa idem, et alia quae non simul, sed unum sequitur post alterum. Et iterum possibile est quod huius modi concomitantia uel consecutio sit necessaria sic quod numquam est unum quin sit alterum uel numquam est illud quod natum est esse prius quin sequatur illud quod natum est esse posterius. Et tunc locus est necessariae consequentiae. Verbi gratia, in necessario concomitantibus simul, ut 'luna exsistens in cauda Draconis opponitur soli; ergo luna eclipsatur', et similiter e conuerso; uerbi gratia, in his quorum necesse est unum post alterum esse, ut 'hodie est dies sabbati; ergo cras erit dies dominica', et e conuerso. Sed etiam aliter possibile est quod huius modi concomitantia uel consecutio non sit necessaria, sed contingens ut in pluribus. Et tunc non est locus necessariae consequentiae, sed probabilis solum. Et bene est tale argumentum dialecticum; sufficit enim saepe dialectico uel rhetorico ad persuadendum uel ad generandum opinionem quod argumentum sit probabilis antecedentis uel etiam probabilis consequentiae. Ideo si aliquando aliquis paeniteat qui tamen non deliquit, non propter hoc aufertur quin sit argumentum bonum 'iste paenitet; ergo deliquit'. Iterum forte posset sustineri quod in illo exemplo erat consequentia necessaria. Quia si obiiciatur quod deus numquam peccauit et tamen dixit "paenitet me fecisse hominem", diceretur quod non loquebatur de paenitere proprie dicto, sed secundum aliquam similitudinem. Similiter si dicat aliquis "paenitet me de hoc quod non interfeci talem hominem", uel "de hoc quod non rapui pecuniam eius", diceremus quod quamuis illa sit quaedam displicentia, tamen non est proprie paenitentia, quia hoc nomen 'paenitentia' proprie sumptum significat bene displicentiam, sed connotat quod illa sit secundum rectam rationem et bonam uoluntatem ad emendationem animae de peccato commisso. SDD 6.4.18 Praeter locos praedictos quos nominauit nobis auctor, aliqui dicunt alios esse locos a concomitantibus substantiam, scilicet a toto copulato ad suam partem et a propositione copulatiua ad quamlibet suarum categoricarum, ut 'Socrates currit et Plato disputat; ergo Socrates currit'; item, a parte totius disiunctiui ad suum totum, et a qualibet categorica alicuius disiunctiuae ad illam disiunctiuam, ut 'Socrates currit; ergo Socrates currit uel Plato disputat'; item, locus a toto numerali ad suam partem, ut 'tria sunt; ergo duo sunt', uel 'tu habes tres; ergo tu habes duos'; item a toto, seu a nomine, collectiuo, ut 'populus es; ergo homo est'; item, a plurali ad singulare, ut 'homines sunt; ergo homo est'. Item, Tullius ponit locos ab antecedentibus et consequentibus. Ab antecedente sic 'hominem currere est uerum' (uel 'necessarium', uel 'concessum'); ergo animal currere est uerum' (uel 'necessarium', uel 'concedendum'); maximae: si antecedens est uerum, consequens est uerum; si antecedens est necessarium, consequens est necessarium; si antecedens est concessum, consequens est concedendum. A consequente autem sic 'non est uerum quod animal currit; ergo non est uerum quod homo currit', et sic de 'impossibili' et de 'negato'; maximae: si consequens est falsum, antecedens est falsum; si consequens est impossibile; antecedens est impossibile, si consequens est negatum, antecedens est negandum. Ista ultima pars huius capituli est de locis a concomitantibus substantiam non enumeratis ab auctore. Et auctor noster, et etiam Themistius, non enumerauit illos quia non sunt proprie loci dialectici uel quia faciliter reducuntur ad enumeratos. Consequentiae autem a copulatiua ad partem eius uel a parte disiunctiuae ad ipsam disiunctiuam sunt bene formales, sed non sunt proprie argumenta, sicut dictum fuit prius de aequipollentiis, conuersionibus et subalternationibus, cum non sit ibi medium uel extremum. Et si uellemus dicere quod essent argumenta dialectica et loci dialectici, ego dicerem quod locus a copulatiua ad suam partem reduceretur ad locum a toto in quantitate. Copulatio enim habet modum distributionis, unde apparet quod a termino distributo sequitur copulatiue omnia eius supposita, ut 'omnis homo currit; ergo Socrates currit et Plato currit ...' et sic de singulis. Locus autem a parte disiunctiuae ad ipsam disiunctiuam reduceretur ad locum a parte subiectiua ad suum totum uniuersale. Disiunctio enim habet modum termini communis indefinite sumpti, unde apparet quod ex termino communi non distributo sequitur disiunctiue omnia sua supposita, et etiam ex quolibet supposito alicuius termini sequitur ille terminus non distributus; sequitur enim 'homo currit; ergo Socrates currit uel Plato currit ...' et sic de aliis, et sequitur 'Socrates currit; ergo homo currit'. Alii autem ponunt illos locos reduci ad locum a toto integrali ad suam partem et e conuerso, quia hypothetica est integrata ex suis categoricis. Et apparet mihi, licet hoc sit uerum, scilicet quod categoricae sunt partes integrales hypotheticae, tamen dictae consequentiae non tenent ea ratione qua hoc est totum integratum et illud pars eius. Sed bene esset locus a toto integrali dicendo 'propositio hypothetica est; ergo propositio categorica est', uel saltem 'ergo illud est quod esset propositio categorica si per se poneretur'. Et loquor sic, disiunctiue, propter istam dubitationem utrum aliqua pars propositionis sit propositio, de qua dubitatione dictum est alias. Locus autem a toto numerali ad suam partem apparet manifeste esse locus a toto integrali. Et similiter etiam locus a nomine collectiuo; nam populus uel exercitus integratur ex multis partibus, et homines sunt partes eorum principales, quia non potest esse populus uel exercitus sine hominibus; ideo bene sequitur 'populus', uel 'exercitus', 'est; ergo homines sunt'. Currus autem et equi sunt partes non principales exercitus, quia posset esse exercitus sine talibus, scilicet hominum peditum; ideo non sequitur 'exercitus est; ergo currus est', nec etiam sequitur 'exercitus est; ergo equi sunt'. Et eodem modo, ac omnino consimiliter, est de loco a termino plurali ad terminum singularem; unum enim intelligitur tamquam pars plurium, et etiam terminus pluralis supponit pro pluribus simul et terminus singularis supponit pro unoquoque illorum plurium seorsum. Loci autem ab antecedentibus et a consequentibus conueniunt, secundum Boethium, cum omnibus aliis locis; ideo non enumerat eos Themistius. Nam si formaliter non coincidunt cum aliis, tamen uirtualiter, uel consecutiue, coincidunt cum eis, prout concederemus sequi 'homo currit; ergo hominem currere est uerum', et e conuerso 'hominem currere est uerum; ergo homo currit', et sic suo modo de aliis propositionibus. Si ergo dicamus 'homo currit; ergo animal currit', est locus ab inferiori ad superius, quia ab isto termino 'homo' ad istum terminum 'animal' respectu huius praedicati 'currit'. Sed si dicamus 'hominem currere est uerum; ergo animal currere est uerum', est locus ab antecedente ad consequens, quia ab hac propositione 'homo currit' ad hanc propositionem 'animal currit' respectu huius praedicati 'uerum'. Ita etiam si dico 'domus est; ergo paries est', est locus a toto integrali ad suam partem, et si dico 'uerum est domum esse; ergo uerum est parietem esse', est locus ab antecedente ad consequens. Ita similiter si dico 'paries non est; ergo domus non est', est locus a parte totius integralis ad suum totum respectu huius praedicati 'est', et si dico 'haec propositio 'paries est' est falsa; ergo et haec 'domus est'' est locus a consequente ad antecedens respectu huius praedicati 'falsum', nam parietem esse est consequens ad domum esse. Et apparet etiam quod isti loci ab antecedentibus et a consequentibus non habent ueritatem originaliter, sed ex uirtute aliorum. Non enim est bona consequentia 'hominem currere est uerum; ergo animal currere est uerum' nisi quia haec est bona consequentia 'homo currit; ergo animal currit'; et similiter non est bona consequentia 'domum esse est uerum; ergo parietem esse est uerum' nisi quia haec est bona consequenti 'domus est; ergo paries est', et sic de aliis. Ideo Themistius habuit rationalem causam dimittendi istos locos; Tullius tamen ponit eos quasi formaliter essent distincti ab aliis. Sed adhuc est bene dubitatio. Quia facto syllogismo dicimus "consequens est falsum; ergo et antecedens". Quid ergo respondendum est si quaeratur "unde locus?" quando dicimus "consequens est falsum; ergo et antecedens"? Et uidetur mihi quod hoc est sicut dubitare quo modo sit respondendum si dicatur "aliquod praedicatum", uel "hoc praedicatum 'currit'", "uere praedicatur de specie; ergo et de genere". Apparet ergo mihi quod haec ultima consequentia non est a specie ad genus, sed ab isto termino 'species' ad istum terminum 'genus', qui non sunt sicut genus et species, sed sicut correlatiua. Et sic etiam in prima consequentia non arguebatur a consequente ad antecedens, sed ab isto termino 'consequens' ad istum terminum 'antecedens', qui opponuntur ad inuicem relatiue. Ideo forte tales loci uidentur esse a relatiuis; et de hoc dicetur quando agetur de illis relatiuis. SDD 6.5: DE LOCIS EXTRINSECIS SDD 6.5.1 (1) Sequitur de locis extrinsecis. Et dictum est prius quid sit locus extrinsecus. (2) Locus autem extrinsecus diuiditur, quia alius ab oppositis, alius a maiori, alius a minori, alius a simili, alius a proportione, alius a transsumptione et alius ab auctoritate. (3) Locus ab oppositis iterum diuiditur secundum quattuor genera oppositionum; unus enim est locus a relatiuis, alius a contrariis, alius a priuatiue oppositis et alius a contradictoriis. Istud quintum capitulum est de locis extrinsecis, quod continet undecim partes: prima est de quibusdam diuisionibus locorum extrinsecorum, secunda est de loco a relatiuis, tertia de loco a contrariis, quarta de loco a priuatiue oppositis, quinta de loco a contradictoriis, sexta de locis a maiori et minori, septima de loco a simili, octaua de loco a proportione, nona de locis a transsumptione, decima de loco ab auctoritate, et undecima est de quibusdam aliis locis, non enumeratis ab auctore. Et partes assignabuntur in processu. Prima pars habet tres clausulas manifestas. Prima enim proponit intentionem capituli, remittendo de definitione loci extrinseci ad praedeterminata, secunda diuidit locum extrinsecum in locum ab oppositis et caetera, et tertia subdiuidit locum ab oppositis. De his autem diuisionibus et de membris earum apparebit per partes sequentes. SDD 6.5.2 (1) 'Relatiua' uocamus terminos de praedicamento ad aliquid; et quae sint illa dictum est in tractatu de Praedicamentis. (2) 'Relatiue' autem 'opposita' uocamus terminos de praedicamento ad aliquid qui ad inuicem correlatiue dicuntur, ut 'pater' et 'filius'. (3) Locus a relatiuis est habitudo unius illorum ad alterum sibi relatiue oppositum. (4) Locus a relatiuis tenet constructiue et destructiue respectu huius uerbi 'est', ut 'pater est; ergo filius est', uel etiam 'pater non est; ergo filius non est'; maxima: posito uno relatiuorum, seu relatiue oppositorum, ponitur reliquum, et remoto uno remouetur reliquum. (5) Item, locus a relatiuis tenet constructiue et destructiue secundum conuertentiam utriusque relatiuorum ad reliquum, ut 'Socrates est pater Platonis; ergo Plato est filius Socratis', uel 'Socrates est similis Platoni; ergo Plato est similis Socrati'. (6) Item, secundum auctorem locus a relatiue oppositis tenet ab affirmatione unius relatiue oppositorum de aliquo subiecto respectu tertii ad quod dicitur ad negationem alterius correlatiui de eodem subiecto respectu eiusdem tertii, ut 'Socrates est pater Platonis; ergo Socrates non est filius Platonis'. Haec secunda pars est de loco a relatiuis, seu a relatiue oppositis. Et ego non credo quod in aliquo praedictorum exemplorum debeat dici esse locus a relatiuis, seu relatiue oppositis, sed ab uno relatiuorum, uel relatiue oppositorum, ad reliquum, nec etiam ab oppositis, sed ab uno opposito ad reliquum. Sed tamen ita consuetum est dici ex eo quod terminus a quo est locus et terminus ad quem est locus communi nomine nominantur 'relatiua' uel 'relatiue opposita'. Haec autem pars continet sex clausulas. Prima enim remittit de definitione relatiuorum ad tractatum de Praedicamentis, et secunda describit relatiue opposita, quae est per se manifesta, tertia describit locum a relatiuis, sed potius deberet dici a relatiuo, seu relatiue opposito, prout iam prius notatum est. Aliae tres clausulae assignant tres regulas de loco a relatiuis. Quarta autem clausula uidetur mihi tenere in uirtute istius proprietatis relatiuorum quod relatiua sunt simul natura, et illa exposita fuit prius in tractatu de Praedicamentis; ideo ibi uideatur de hoc et scietur quo modo haec clausula habeat uel non habeat ueritatem. Quinta uero clausula tenet per istam proprietatem relatiuorum tamquam per maximam 'omnia relatiua dicuntur ad conuertentiam', quae quo modo sit intelligenda dictum etiam fuit in tractatu de Praedicamentis. De sexta autem clausula manifestum est quod ipsa non habet efficaciam in relatiuis aequiparantiae, scilicet quae eodem nomine nominantur, de quibus etiam dictum est in tractatu de Praedicamentis. Sed etiam non ualet in omnibus aliis nisi cum modificatione. Nam isti termini 'causa' et 'effectus' dicuntur correlatiue, et tamen non sequitur 'materia est causa formae; ergo materia non est effectus formae', quia utraque est alterius causa et effectus, *nec sequitur etiam 'haec propositio 'homo currit' est antecedens ad istam 'risibile currit'; ergo non est consequens ad eam', quia utraque sequitur ad reliquam*I. Ergo oportet dicere quod numquam idem est eiusdem causa et effectus secundum eundem modum causalitatis, nec idem ad idem est antecedens et consequens secundum eandem consequentiam. Eodem modo etiam oportet dicere de hoc quod dicitur locum a relatiuis tenere de affirmatione ad negationem conuertendo, scilicet sic 'Socrates est pater Platonis; ergo Plato non est pater Socratis'; instantia enim est contra hoc in relatiuis aequiparantiae, *et sicut statim instabatur de terminis conuertibilibus, oportet dicere sicut prius.* Sed etiam notandum est bene quod cum sint diuersae species relatiuorum, sic sunt etiam diuersae species locorum a relatiuis, qui loci iam non sunt dicendi a relatiuis secundum generalem relatiuorum habitudinem, sed secundum specialem terminorum relatiuorum habitudinem. Verbi gratia, dictum fuit quod ab istis terminis 'antecedens' et 'consequens' sunt loci a relatiuis respectu horum terminorum 'uerum' et 'falsum', sed hoc non contingit ut sunt relatiua, sed ut talia relatiua. Ita etiam concederetur iste locus esse a relatiuis 'Socrates est pater Platonis; ergo Plato non est pater Socratis', sed non est a relatiuis ut relatiua, sed ut talia relatiua, scilicet disparantiae. Ita etiam inter locos a relatiuis poneretur hoc argumentum 'totum est album; ergo pars eius est alba', et esset maxima 'quale est totum, talis est aliqua pars eius'. Verum est quod illa maxima indiget modificatione, scilicet restringendo 'quale' ad tertiam speciem qualitatis uel ad illos terminos de genere qualis qui significant dispositionem additam ei pro quo supponit subiectum. Et de hoc nihil plus dicam, quia non est ibi nisi exemplificatio. Manifestum est tamen quod haec consequentia non tenet secundum communem habitudinem relatiuorum ad inuicem, sed secundum specialem habitudinem horum terminorum 'totum' et 'pars' ad inuicem. Ita etiam si dicatur 'una contradictoriarum est uera; ergo altera est falsa', locus non est formaliter ab uno contradictoriorum ad reliquum, sed ab isto termino 'contradictorium' ad istum terminum 'contradictorium', qui inuicem correlatiue dicuntur. Ideo est locus ab uno relatiuorum ad alterum sibi correlatiuum, et non tenet illa consequentia ex eo quod sunt inuicem relatiua, sed ex eo quod sunt talia relatiua. Unde non ualeret consequentia de subalternante ad subalternatam, licet etiam correlatiue se habeant. Ulterius notandum est quod Aristoteles, secundo Topicorum, posuit locum quem uere debemus dicere locum a relatiuis ad sua correlatiua, et non ab uno correlatiuorum ad alterum, ut 'duplex est multiplex; ergo subduplex est submultiplex'. Et tenet per istam regulam, seu maximam, 'si oppositum est in opposito, et propositum in proposito', de quo dicemus quando de loco a contradictoriis agemus. SDD 6.5.3 (1) Contraria sunt quae sub eodem genere posita maxime a se distant et innata sunt fieri circa idem subiectum successiue et non simul. (2) Locus a contrariis est habitudo unius contrariorum ad reliquum. (3) Et tenet destructiue, scilicet ab affirmatione unius contrariorum de aliquo subiecto ad negationem alterius de eodem subiecto, ut 'Socrates est albus; ergo non est niger'; maxima: de quocumque uere affirmatur unum contrariorum, de eodem uere negatur reliquum. (4) Contrariorum autem quaedam sunt mediata et quaedam immediata. Mediata sunt quorum contingit esse medium circa idem subiectum, ut 'albi' et 'niger' media sunt 'rubeum' et 'uiride'; immediata sunt quorum non contingit esse medium, ut 'sanum' et 'aegrum'. (6) Locus a contrariis immediatis tenet constructiue, a negatione unius de aliquo subiecto ad affirmationem alterius de eodem, ut 'Socrates non est aegrum; ergo ipse est sanus'; maxima: a quocumque remouetur unum contrariorum immediatorum, eidem attribuitur reliquum. Haec tertia pars est de locis a contrariis, continens quinque clausulas. Prima est descriptio contrariorum, quae exponenda est decimo Metaphysicae, et de hoc etiam dictum est in octauo capitulo tractatus de Praedicamentis. Secunda clausula est descriptio loci a contrariis, et non deberet dici locus a contrariis, sed ab uno contrariorum ad reliquum. Verum est tamen quod Aristoteles, secundo Topicorum, ponit locum qui uere dicitur a contrariis, ut 'iustitia est uirtus; ergo iniustitia est uitium', de quo dicetur quando de contradictoriis agetur. Tertia clausula continet unam regulam de locis a contrariis, contra quam obiicitur. Primo, quia non sequitur 'B fuit album; ergo B non fuit nigrum'. Secundo, quia uidetur esse possibile quod idem sit simul album et nigrum, scilicet scutum cuius una medietas est alba et alia nigra. Hoc probatur dupliciter: primo, quia omne coloratum est aliquo colore coloratum, et illud scutum est coloratum; ergo aliquo colore est coloratum; et non alio quam albedine uel nigredine, et si albedine, tunc est album, et si nigredine, tunc est nigrum; et qua ratione dicitur esse album, eadem ratione dicitur esse nigrum; ergo oportet concedere quod est album et quod est nigrum. Item, hoc confirmatur, supposito quod totum denominatur a maiori parte ipsius, ut quod B diceretur album si maior pars eius esset alba, licet minor esset nigra, et diceretur nigrum si maior pars eius esset nigra; *sed illius scuti maior pars est alba et etiam eius maior pars est nigra; ergo est album et nigrum. Probo ergo quod eius maior pars est alba, et loco scuti pono lineam AB, cuius medietas AC est tota alba et medietas CB est tota nigra*I; tunc ego aliter diuido lineam AB, uidelicet in duas partes quarum una continet tres quartas eius et alia reliquam quartam, et erit prima illarum partium AD et secunda DB; tunc apparet quod totius AB pars AD est maior quam pars DB, et tamen illa pars AD est alba; ergo sequitur quod maior pars ipsius AB est alba, et, per consequens, quod AB est alba; quod autem illa pars AD sit alba manifestum est, quia eius maior pars est alba, scilicet AC, quae est maior quam CD; eodem modo argueretur quod ipsius AB maior pars est nigra. Ad primam obiectionem respondetur quod regula est intelligenda de propositionibus de praesenti et de inesse, non de illis de praeterito uel futuro uel de possibili. Et adhuc in illis de praesenti non oportet regulam esse ueram nisi in illo casu quo affirmatiua ponatur esse uera pro toto tempore praesenti, sicut dictum est in Sophismatibus, scilicet in quarto sophismate septimi capituli. Ad aliam dicunt aliqui quod illud scutum non est coloratum sed est plura colorata, quia est suae medietates, quae sunt coloratae. Alii autem concedunt quod est coloratum, sed non uno colore, sed pluribus; ideo ista propositio negaretur quod omne coloratum est aliquo colore coloratum; debet enim dici 'aliquo colore uel aliquibus'. Dicendum est breuiter quod si concedamus denominationem totius esse a denominatione maioris partis, hoc non oportet esse uerum nisi illa maior pars sit secundum se totam talis, et non est sic in proposito. Quarta clausula ponit unam diuisionem contrariorum, quam Aristoteles ponit in Praedicamentis, cuius expositio et uerificatio pertinet ad decimum Metaphysicae. Sed quinta clausula ponit unam regulam, seu maximam, de contrariis immediatis, contra quam obiicitur. Quia si Socrates non est, consequentia est falsa, quia antecedens est uerum et consequens falsum. Item, non sequitur 'lapis non est aeger; ergo lapis est sanus'. Item, 'uirtus' et 'uitium' sunt contraria immediata, et tamen non sequitur 'infans non est uirtuosus; ergo est uitiosus'. Respondetur quod illa regula est condicionanda, scilicet quod sit constantia subiecti, et quod subiectum sit innatum recipere illa contraria, et quod etiam sit tempus conueniens ad recipiendum. Et per haec tria remouentur illae tres obiectiones. Ultimo notandum est quod aliqui istam consequentiam uocant 'constructiuam' 'Socrates est albus; ergo Socrates non est niger' quia antecedens est affirmatiuum, et istam uocant 'destructiuam' 'Socrates non est sanus; ergo Socrates est aeger'. Et ego e conuerso uoco eas, quia argumentum uocatur 'destructiuum' ex eo quod infert partem negatiuam quaestionis et 'constructiuum' ex eo quod infert partem affirmatiuam quaestionis. Unde si perficias istud argumentum 'Socrates est albus; ergo Socrates non est niger', faciendo syllogismum, apparet quod syllogismus erit uere destructiuus, scilicet 'nullum album est nigrum, Socrates est albus; ergo Socrates non est niger'. Et ita manifeste loquitur Aristoteles in secundo Topicorum, immo per totum librum. SDD 6.5.4 Quae sunt priuatiue opposita dictum est in tractatu de Praedicamentis. Locus a priuatiue oppositis est habitudo unius priuatiue oppositorum ad reliquum. Et tenet destructiue, ut 'Socrates est uidens; ergo non est caecus'. Maxima: de quocumque uere affirmatur unum priuatiue oppositorum, de eodem uere negatur reliquum. Tenet etiam constructiue supposita constantia subiecti, et aptitudine et tempore determinato, sicut dicebatur de contrariis immediatis, ut 'Socrates non est uidens, et habet tempus determinatum ad uidendum; ergo est caecus'. Haec quarta pars est de loco a priuatiue oppositis. Et differt dicere 'locus a priuatiue oppositis' et dicere 'locus ab uno priuatiue oppositorum ad reliquum', sicut dicebatur de relatiuis et de contrariis. Et non est in hac parte dubitatio quae non sit satis soluta in duabus partibus praecedentibus aut in tractatu de Praedicamentis, capitulo de Oppositionibus. Sed in exemplo de caeco et de uidente notandum est quod haec nomina 'caecus' et 'uidens' non opponuntur priuatiue nisi capiamus 'uidentem' pro 'habente uisum'; dormiens enim, licet non sit in actu uidendi, non dicitur caecus. Notandum est etiam quod in plurali numero non sequitur 'isti duo homines non sunt uidentes, licet habeant tempus conueniens ad uidendum; ergo sunt caeci'. Quia esset instantia si unus eorum esset uidens et alter caecus; nec enim ipsi essent uidentes nec ipsi essent caeci. Unde etiam, correlarie, concludendum est quod in terminis priuatiuis, propter implicationem negationis, non ualet locus ad determinandum problema de definitione, seu de terminatione, a singulari numero ad pluralem numerum. Non enim sequitur 'quiescens est quod non mouetur cum sit aptum natum moueri; ergo quiescentia sunt quae non mouentur cum sint apta nata moueri'. SDD 6.5.5 (1) Similiter quae sit contradictio, siue quantum ad terminos siue quantum ad propositiones, dictum est in tractatu de Praedicamentis. (2) Locus a contradictoriis est habitudo unius contradictoriorum ad reliquum. (3) Et tenet constructiue et destructiue quantum ad contradictionem propositionum, scilicet constructiue de uero ad falsum uel e conuerso, ut 'Socratem currere est uerum; ergo Socratem non currere est falsum' uel e conuerso; maxima: si una contradictoriarum est uera, reliqua est falsa, et e conuerso; destructiue de uero ad uerum uel de falso ad falsum, ut 'Socratem currere est uerum; ergo Socratem non currere non est uerum', uel 'Socratem currere est falsum; ergo Socratem non currere non est falsum'; maxima: impossibile est ambas contradictorias esse simul ueras aut simul falsas. (6) In contradictione autem terminorum tenet etiam locus constructiue et destructiue, scilicet de negatione ad affirmationem et de affirmatione ad negationem, ut 'A est homo; ergo A non est non homo', uel 'A non est homo; ergo A est non homo'; maxima: de quocumque uere affirmatur unus terminorum contradictoriorum, de eodem uere negatur reliquus. Haec quinta pars est de loco a contradictoriis, uel de uno contradictoriorum ad reliquum, quae habet quattuor clausulas. Prima remittit nos ad tractatum de Praedicamentis et secunda describit locum a contradictoriis; et illae sunt manifestae consideratis praecedentibus. Tertia tradit regulam de loco ab una propositionum contradictoriarum ad reliquam, quae etiam est satis concessa. Sed notandum est quod ita posset assignari locus ab una contrariarum ad reliquam, ut 'omnem hominem currere est uerum; ergo nullum hominem currere est falsum'; maxima: si una contrariarum est uera, reliqua est falsa; non enim possunt simul esse uerae. Similiter ab una subcontrariarum ad aliam, ut 'hominem currere est falsum; ergo hominem non currere est uerum'; maxima: si una subcontrariarum est falsa, reliqua est uera, quia non possunt simul esse falsae. Similiter ab una subalternarum ad aliam, ut 'omnem hominem currere est uerum; ergo aliquem hominem currere est uerum', uel 'aliquem hominem currere est falsum; ergo omnem hominem currere est falsum'; maxima: si subalternarum uniuersalis est uera, particularis est uera et si particularis est falsa, uniuersalis est falsa; et hoc est quia particularis sequitur ad uniuersalem. Quarta clausula tradit regulam de uno terminorum contradictoriorum ad reliquum. Et est regula simpliciter uera de affirmatione ad negationem, ut 'A est homo; ergo A non est non homo', uel 'A est non homo; ergo A non est homo', hoc tamen saluato quod dictum fuit in Sophismatibus, scilicet in quarto sophismate septimi capituli. Sed ad hoc quod illa regula sit uera de negatione ad affirmationem, oportet supponere constantiam subiecti. Non enim sequitur 'chimaera non est homo; ergo chimaera est non homo'. Nunc autem considerandum est, ut tactum est prius, quod Aristoteles non solum ponit locos ab uno contradictoriorum ad alterum, immo etiam contrariis ad sibi contraria, et sic de relatiuis et de priuatiue oppositis, *et de contradictoriis*. Sed est differentia, ut dicit Aristoteles, quia in priuatiuis, contrariis et relatiuis tenet consequentia in ipso; in contradictoriis autem tenet consequentia e contrario. Et utrobique hoc contingit dupliciter: uno modo quod sit processus de una propositione categorica constituta ex aliquibus terminis ad aliam categoricam constitutam ex oppositis terminis, alio modo quod sit processus de una consequentia aliquorum terminorum ad aliam consequentiam oppositorum terminorum. In processu autem de consequentia ad consequentiam uocamus 'consequentiam in ipso' quando ex eo quod ad aliquod antecedens sequitur uere aliquod consequens concludimus quod ad oppositum illius antecedentis sequitur oppositum illius consequentis; et uocamus 'consequentiam e contrario' quando ex eo quod ad aliquod antecedens sequitur aliquod consequens concludimus quod ad oppositum consequentis sequitur oppositum antecedentis. Dicimus ergo quod in contradictoriis tenet consequentia e contrario constructiue et destructiue, constructiue sic 'sequitur 'homo currit; ergo animal currit'; ergo sequitur 'nullum animal currit; ergo nullus homo currit", destructiue sic 'non sequitur 'homo currit; ergo asinus ambulat'; ergo non sequitur 'nullus asinus ambulat; ergo nullus homo currit"; maxima: si ad antecedens sequitur consequens, ad contradictorium consequentis sequitur contradictorium antecedentis, et si non, non. In relatiuis autem, et in contrariis et priuatiue oppositis tenet consequentia in ipso. Exemplum de relatiuis, ut 'ad esse duplex sequitur esse multiplex, ergo ad esse subduplex sequitur esse submultiplex'; exemplum autem de contrariis, ut 'ad esse iustum sequitur esse uirtuosum; ergo ad esse iniustum sequitur esse uitiosum'; exemplum de priuatiuis, ut 'ad habere uisum sequitur habere sensum; ergo ad esse uisu priuatum, seu ad esse caecum, sequitur esse sensu priuatum'. In processu autem de una categorica ad aliam tenet etiam consequentia e contrario in contradictoriis et in ipso in aliis oppositis. Exemplum de contradictoriis, ut 'omnis homo est animal; ergo omne non animal est non homo'; exemplum de relatiuis, ut 'omne duplex est multiplex; ergo omne subduplex est submultiplex'; exemplum de contrariis, ut 'omnis iustitia est uirtus; ergo omnis iniustitia est uitium'; exemplum de priuatiuis, ut 'omnis uisus est sensus; ergo omnis caecitas est priuatio sensus'. Et est notandum quod in omnibus istis locis, seu consequentiis, ab oppositis, antiqui solebant assignare istam communem regulam, seu maximam, 'si oppositum in opposito, et propositum in proposito', tamen in contrariis e contrario et in aliis oppositis in ipso. Et quantum ad consequentiam e contrario omnis propositionis datae si subiecti contradictorium uere dicitur de contradictorio praedicati, praedicatum uere dicitur de subiecto; et quantum ad consequentiam in ipso omnis propositionis datae si oppositum praedicati dicitur de opposito subiecti, et praedicatum dicitur de subiecto. Sed tamen contra hanc Aristotelis sententiam sunt plures dubitationes. Prima de consequentia e contrario: quia non sequitur 'deus est ens; ergo non ens est non deus', similiter non sequitur 'chimaera non est asinus; ergo non asinus non est non chimaera', quia antecedens est uerum et consequens falsum, ponendo quod negationes sint infinitantes; *similiter 'non animal est non homo; ergo homo est non animal'*E. Solutio. Notandum est quod per 'terminos contradictorios', ut alias dictum est, intelligimus terminos differentes solum penes finitum et infinitum, ut 'homo' 'non homo', 'animal' 'non animal', 'chimaera' 'non chimaera', et caetera. Quaerere ergo utrum in terminis contradictoriis ualeat consequentia e contrario non est nisi quaerere utrum sit bona consequentia conuersio propositionis manente eadem qualitate et quantitate, mutatis terminis infinitis in terminos infinitos et e conuerso, quam conuersionem auctor uocat 'per contrapositionem'. Et dictum fuit alias, et nunc dicitur, quod non ualent tales conuersiones nisi supposita constantia terminorum, tam infinitorum quam finitorum. Verbi gratia, haec non est bona consequentia, 'omnis' (uel 'aliquis') 'non homo est non chimaera; ergo omnis' (uel 'aliqua') 'chimaera est homo'. Similiter si diceremus quod iste terminus 'non ens' non supponit pro aliquo nec pro aliquibus, non esset bona consequentia 'omnis' (uel 'aliquis') 'homo est ens; ergo omne' (uel 'quoddam') 'non ens est non homo'. Tamen si diceremus quod iste terminus 'non ens' supponit bene pro aliquibus, licet non pro aliquo, quia populus est non ens, et etiam exercitus, tunc non esset inconueniens concedere istam consequentiam 'omnis homo est ens; ergo omne non ens est non homo'. Deinde etiam, licet supponatur constantia terminorum, adhuc consequentia non est formalis particularis affirmatiuae ad particularem affirmatiuam, neque uniuersalis negatiuae ad uniuersalem negatiuam. Non enim sequitur 'non homo est non lapis; ergo lapis est homo', similiter non sequitur 'animal est non homo; ergo homo est non animal'; similiter, negatiue, non sequitur 'nullus homo est non animal; ergo nullum animal est non homo', uel etiam 'nullus homo est lapis; ergo nullus non lapis est non homo'. Sed concedendum est quod tales consequentiae ualent quantum ad uniuersales affirmatiuas et quantum ad particulares negatiuas supposita constantia terminorum. Deinde etiam sunt dubitationes contra consequentiam in ipso in contrarie oppositis. Quia non sequitur 'iustitia est uirtus; ergo iniustitia est uitium'; nam si omnes essent iusti, antecedens esset uerum et consequens falsum. Nec sequitur 'album est dulce; ergo nigrum est amarum', nec sequitur 'prodigalitas est uitium; ergo liberalitas est uirtus', uel etiam 'prodigalitas est mala; ergo liberalitas est bona'. Solutio. Dicendum est quod ad hoc quod talis consequentia habeat locum in contrariis requiritur quod tam subiectum quam praedicatum habeat contrarium. Non enim oportet si 'color' praedicatur de albedine quod contrarium 'coloris' praedicetur de contrario 'albedinis', cum 'color' non habeat contrarium. Deinde ad hoc quod ualeat consequentia requiritur primo constantia terminorum, secundo quod non sit praedicatio per accidens, sed per se, tertio requiritur quod ambo contraria unius contrarietatis non contineatur sub uno contrariorum alterius contrarietatis. Et per haec remouentur tres instantiae prius factae. Deinde etiam obiicitur de relatiuis. Quia non sequitur 'pater est seruus; ergo filius est dominus'. Respondetur, ut prius, quod requiritur constantia terminorum et quod non sit praedicatio per accidens, sed per se. Obiicitur etiam de priuatiue oppositis. Quia non sequitur si omne tangibile est sensibile quod omne intangibile sit insensibile. Neque etiam sequitur si omne habens uisum habet sensum quod omnis priuatus uisu sit priuatus sensu, quia si habeat tactum sine uisu, antecedens est uerum, et consequens falsum, ex eo quod iste terminus 'sensu' distribuitur (ideo sequitur 'priuatus sensu; ergo omni sensu priuatus'. Respondetur breuiter quod consequentia non ualet nisi tali modo 'omne uisibile est sensibile; ergo omne inuisibile est insensibile secundum uisum', uel etiam tali modo 'omne habens uisum est habens sensum; ergo omne uisu priuatum est sensu priuatum'. Adhuc aliqui circa praedictos locos ab oppositis dubitant utrum debeant dici loci extrinseci. Nam in ratione priuationis includitur ratio habitus, cum priuatio definiatur per habitum et unus terminorum contradictoriorum implicet in se reliquum cum negatione. Ideo uidetur quod in talibus includitur unum in altero secundum aliquem modum essendi in; ideo uidetur esse locus intrinsecus. Deinde locus dicitur esse medius ex eo quod termini significant idem sed non supponunt pro eodem, ut 'albedo' et 'album'. Sed sic est de terminis contradictoriis, uel etiam de terminis priuatiue oppositis; ergo illi loci debent dici medii. Solutio. Dico quod tali modo posset aliquis distinguere locos quod illi loci dicerentur intrinseci et tali modo quod deberent dici medii. Et secundum distinctionem Themistii et auctoris nostri, ipsi dicuntur extrinseci quia nec termini supponunt pro eodem nec illud pro quo unus terminorum supponit includitur in eo pro quo alter supponit secundum aliquem modum essendi in, licet bene terminus in termino includatur. Dictum enim fuit prius quod ex hoc auctor noster uocat locos 'extrinsecos'. SDD 6.5.6 Maius, ut hic sumitur, est quod excedit alterum in potentia, uel uirtute, ut rex comitem; minus autem est quod exceditur ab alio. Locus a maiori est habitudo ipsius ad minus; locus a minori est habitudo ipsius ad maius. Locus a maiori tenet destructiue, ut 'rex non potest expugnare tale castrum; ergo nec comes'; maxima: quod maius non potest minus non potest. Locus a minori tenet constructiue, ut 'comes potest expugnare tale castrum; ergo et rex'; quod minus potest maius potest. Haec sexta pars est de locis a maiori et a minori. Et manifestum est quod isti loci secundum descriptiones maioris et minoris his datas non sunt a maiori et minori secundum extensionem, sed secundum potentiam, uel uirtutem, id est a fortiori a debilius et a debiliori ad fortius, seu a magis potente ad minus potens et e conuerso. Et debet glossari 'id est a nomine supponente pro potentiori ad nomen supponens pro minus potente'. Verum est quod communiter solent dari maximae communiores quam nunc sunt datae, scilicet quod in loco a maiori maxima est 'si hoc quod magis uidetur inesse non inest, nec illud quod minus' et in loco a minori maxima est 'si illud quod minus uidetur inesse inest, et illud quod magis'. Et tunc si correspondenter istis maximis debemus describere 'maius' et 'minus', oportet dicere quod per 'maius' et 'minus' debemus intelligere maiorem uel minorem apparentiam quod praedicatum inhaereat subiecto, id est quod uere affirmetur de eo. Et Aristoteles, secundo Topicorum, ponit de hoc tres combinationes. Prima est comparando unum praedicatum ad duo subiecta, et est maxima 'si aliquod praedicatum non inest subiecto cui magis uidetur inesse, nec inest illi cui minus uidetur inesse; et si inest cui minus uidetur inesse, inest cui magis'. Et ad hanc combinationem pertinet exemplum quod ponebatur de rege et comite quantum ad posse et non posse expugnare. Secunda combinatio est comparando duo praedicata ad unum subiectum, ut 'si talis dux non potest expugnare militem, ipse non potest expugnare comitem, et si potest comitem, ipse potest militem', et etiam in aliis praedicabilibus, ut forte cum ego potaui satis, repraesentatur mihi bonum uinum, si ego nolo bibere illud uinum, debet concludi quod ego nolo bibere cum iam non sitiam; ideo nec aliud est mihi praesentandum. Et est maxima 'si illud quod magis uidetur inesse alicui non inest, neque illud quod minus, et si illud quod minus uidetur inesse alicui inest, et illud quod magis. Et capiamus inesse pro affirmatiue praedicari, ut dictum est. Tertia combinatio est comparando duo praedicata ad duo subiecta. Et est maxima 'si praedicatum quod magis uidetur inesse suo subiecto non inest ei, tunc nec aliud praedicatum quod minus uidetur inesse alteri subiecto inest illi, et si illud quod minus uidetur inesse inest, et illud quod magis'. Apparet ergo mihi quod isti loci a maiori et minori debent dici a comparationibus secundum maius et minus uideri praedicatum inesse subiecto. Ideo sic etiam uocat Aristoteles illos locos a magis et minus, et non a maiori et minori. Et si a comparationibus secundum maius et minus fiant argumenta dialectica, tamen reduci possunt ad illos locos qui dicuntur a magis et minus. Cum autem loquitur hic de magis et minus, uidetur quod non debemus intelligere de euidenti apparentia nec de apparentia sophistica, sed probabili. Ideo tales loci nec sunt demonstratiui nec sophistici, sed reputandi sunt dialectici et secundum probabilitatem facientes opinionem uel persuasionem. Item, Aristoteles, secundo Topicorum, ponit adhuc alium modum arguendi, non de magis ad minus uel e conuerso, sed de simpliciter ad magis et ad maxime uel e conuerso, per istam regulam 'si simpliciter sequitur ad simpliciter, magis sequitur ad magis et maxime ad maxime', ut si sequitur 'uoluptuosum; ergo bonum', similiter sequitur 'magis uoluptuosum; ergo magis bonum' et 'maxime; ergo maxime'. Sed contra talem locum, uel consequentiam, sunt ualde multae instantiae, quae magis debent uideri secundo Topicorum. Tamen pro nunc pono istam modificationem quod primo debet supponi quod termini sint comparabiles secundum magis et minus et secundum maxime, secundo quod illae consequentiae fiant in terminis quorum terminus illatus sit essentialiter praedicabilis de inferente, uel saltem per se, tamquam propria passio de suo proprio subiecto. Verbi gratia, propter defectum primae condicionis, non oportet si ad esse simile sequatur esse ad aliquid quod ad esse magis simile sequatur magis esse ad aliquid; et, propter defectum secundae, non oportet si ad esse album sequatur esse magnum quod ad esse albius sequatur esse maius. Regula autem sic modificata habet probabilitatem. Adhuc Aristoteles, in dicto loco, uidetur aliam regulam intelligere, scilicet quod si praedicatum sumptum simpliciter dicitur uere de subiecto etiam dicto simpliciter, tunc de illo subiecto dicto secundum magis dicitur uere illud praedicatum etiam secundum magis, et sic de maxime ad maxime. Et ad uerificandum illam regulam oportet apponere praedictas condiciones et constantiam terminorum. SDD 6.5.7 Similitudo est rerum differentium eadem qualitas. Locus a simili est habitudo unius similium ad reliquum. Et tenet constructiue et destructiue, constructiue sic 'sicut risibile uidetur inesse homini, ita et hinnibile equo, sed homo est risibilis; ergo equus est hinnibilis', uel sic 'risibile inest homini ut proprium; ergo hinnibile inest equo ut proprium'; maxima: de similibus simile debet esse iudicium; destructiue sic 'similiter uidetur inesse animal homini et equo, sed non inest homini ut proprium; ergo nec inest equo ut proprium'; maxima ut prius. Ista septima pars est de loco a simili, uel a similibus. Et in eius principio describitur 'similitudo' proprie dicta, sicut si diceremus Socratem et Platonem esse similes quia uterque esset albus uel sapiens, iuxta illud quod in Praedicamentis dicitur qualitati esse proprium secundum eam simile uel dissimile dici. Sed uidetur mihi quod haec similitudo debeat magis capi secundo intentionaliter prout pertinet ad locos dialecticos, ita quod, sicut in parte praecedente per 'maius' et 'minus' intelligebamus maiorem uel minorem apparentiam quod praedicatum inhaereat subiecto, ita hic per 'simile' debemus intelligere similem, uel aequalem, apparentiam quod praedicata inhaereant suis subiectis uel non inhaereant. Unde cum sit apparentia similis, bene potest inferri probabiliter si hoc inest isti quod illud inest illi, et si non, non, et si hoc inest isti ut proprium uel genus quod ita et illud illi. Sic enim bene dicitur quod de similibus simile est iudicium. Et sciendum est, sicut dictum est de 'magis' et 'minus', quod haec similis apparentia potest esse aut plurium praedicatorum de uno subiecto, aut unius de pluribus, aut plurium de pluribus. Et facile est ponere exempla. SDD 6.5.8 (1) Proportio est plurium ad aliquod unum uel ad plura similis habitudo. (2) Locus a proportione est habitudo unius proportionalium ad reliquum. (3) Et tenet constructiue et destructiue, ut 'sicut se habet nauta ad nauem regendam, ita doctor ad scholas regendas, sed ad nauem regendam non est eligendus nauta sorte, sed propter experientiam eius in arte nauigandi; ergo ad regendum scholas non est eligendus doctor sorte, sed propter eius doctrinalem scientiam'; maxima: de proportionalibus proportionale est iudicium. (4) Differt autem iste locus a loco a simili quia in loco a simili attenditur comparatio secundum similem apparentiam inhaerentiae praedicatorum ad subiecta, locus autem a proportione attenditur penes comparationem habitudinis aliquarum rerum ad inuicem ad habitudinem aliarum rerum ad inuicem. Ista octaua pars est de loco a proportione; et continet quattuor clausulas. Prima est descriptio 'proportionis'. Sed non uidetur hic esse descriptio 'proportionis' simpliciter, sed potius est descriptio comparationis unius proportionis ad aliam similem proportionem. Proportio enim simpliciter est habitudo unius ad unum, ut unius lineae ad aliam lineam, et est proportio dupla uel tripla, uel forte proportio aequalitatis, ut unius numeri ad alium numerum, uel ad unitatem, ut nautae regentis ad nauem regendam. Talis autem habitudo plurium ad unum uel ad plura est iam comparatio proportionis ad proportionem secundum similitudinem, ut quod proprie loquendo non est eadem proportio duorum ad unum et quattuor ad duo, sed est similitudo proportionum, quia utrobique est proportio dupli ad dimidium. Et sic etiam similis habitudo proportionis nautae ad nauem et doctoris ad scholas non est simplex proportio, sed est habitudo unius proportionis ad aliam proportionem. Secunda clausula describit locum a proportione quod est habitudo unius proportionalium ad reliquum. Et melius esset dicere quod locus a proportione est habitudo unius proportionis ad aliam similem proportionem, ut proportionis nautae ad nauem ad proportionem doctoris ad scholas. Et est maxima conueniens quod de similibus proportionibus simile est iudicium. Tertia clausula ostendit et exemplificat quo modo debeat tenere locus a proportione. Et est satis manifesta. Quarta clausula assignat differentiam inter locum a simili et locum a proportione. Et uidetur mihi intentionem Aristotelis esse quod locus a proportione contineatur sub loco a simili, quod est rationale, quia est habitudo similis ad simile, scilicet habitudo unius similium proportionum ad aliam. Ideo Aristoteles, secundo Topicorum, non ponit locum a proportione alium a simili. Nec ualet quod solet dici, scilicet quod locus a simili attenditur penes similiter inesse et locus a proportione penes similiter se habere, quia *finaliter* coincidunt, licet sit diuersitas uerborum. Unde Aristoteles, secundo Topicorum, exponit locum a simili per similiter se habere, dicens "rursus in similibus similiter se habent"; et etiam Aristoteles post dicit "nam si in aliquo similium similiter se habet, et in aliis similibus". Notandum est autem quod etiam solet poni locus a proportione transmutata, ut si primum ad secundum se habet sicut tertium ad quartum, sequitur quod sicut se habet primum ad tertium, ita se habet secundum ad quartum'. Verbi gratia, quia octo se habent ad quattuor sicut sex ad tria (utrobique enim est proportio dupla), ideo sequitur quod octo se habent ad sex sicut quattuor ad tria. Et uerum est quod iste locus tenet in mensuris et mensurabilibus, cuius modi sunt numeri, magnitudines et tempora. Sed non tenet ita in aliis; si enim similiter se habet rector nauis ad nauem regendam sicut rector scholarum ad scholas regendas, non oportet ita se habere nauem ad scholas sicut se habet nauta ad doctorem. Ulterius est dubitatio de locis a proportione, a maiori et a minori an debeant dici extrinseci uel intrinseci. Et constat quod Themistius et auctor noster posuerunt eos extrinsecos. Sed uidetur quod sint intrinseci, quia minus includitur in maiori ut pars in toto; pars enim est minor toto. Deinde si plura praedicata simul affirmantur de eodem subiecto, tunc illud subiectum et illa praedicata supponunt pro eodem uel pro eisdem; et ob hoc dicebatur esse locus intrinsecus. Et similiter est de loco a proportione, cum ille uideatur contineri sub loco a simili, ut dictum est. Respondetur breuiter quod licet contingat minus includi in maiori uel terminos in loco a simili supponere pro eodem, tamen hoc non est de necessitate illorum locorum, quia possibile est res nullo modo se inuicem includentes unam esse maiorem alia uel unam esse similem alteri. Et similiter non oportet terminos supponentes pro pluribus suppositis supponere pro eodem; licet enim similiter se habeat 'risibile' ad 'hominem' sicut 'hinnibile' ad 'equum', tamen 'risibile' et 'hinnibile' non supponunt pro eodem, nec 'homo' et 'equus'. Sed de necessitate locorum intrinsecorum erat quod saluaretur alterum praedictorum, scilicet uel terminos supponere pro eodem uel res pro quibus supponunt unam includi in alia secundum aliquem modum essendi in, sicut dicebatur. SDD 6.5.9 (1) Secundum auctorem nostrum duplex est transsumptio. Quaedam est cum aliquod nomen uel oratio habens suam primam et propriam significationem transsumitur ad significandum aliud propter aliquam similitudinem, sicut hoc uerbum 'ridere' significat proprie risum per os emittere et transfertur ad significandum idem quod 'florere', quia sicut risus significat gaudium, sic floritio plantarum est nobis gaudiosa, et sicut agentem ad hoc quod non potest consumere dicimus litora maris aratorem, quia uterque perdit laborem suum. Alia est transsumptio quando unum nomen magis notum capitur pro alio minus noto, cum illa nomina supponant pro eodem, ut si loco huius nominis 'philosophus' transferamus nos ad hoc nomen 'sapiens'. (2) Dicit ergo auctor quod primus modus transsumptionis ad sophisticum et non ad dialecticum, secundus autem modus pertinet ad dialecticum. (3) Locus a transsumptione est habitudo nominis magis noti ad nomen minus notum cum illa supponant pro eodem. (4) Et tenet constructiue et destructiue, ut 'sapiens est prudens; ergo philosophus est prudens', uel sic 'sapiens non inuidet; ergo philosophus non inuidet'; maxima: quidquid conuenit nomini magis noto conuenit minus noto, et quod non, non, cum illa supponant pro eodem. Ista nona pars est de loco a transsumptione, et continet quattuor clausulas. Prima distinguit duplicem modum transsumptionis et exponit membra; et est satis manifesta. Secunda clausula dicit primum modum transsumptionis non pertinere ad dialecticum. Et hoc credo esse falsum. Nam rhetorica et poetria sunt partes dialecticae; iste autem modus transsumptionis, qui est modus loquendi parabolicus, maxime pertinet ad poetriam; sic enim non modo sophistico, sed poetico, in sacra scriptura uocamus deum leonem, quia sicut leo dominatur super caetera animalia, sic similiter deus super omnia, et sic +ewan'as+ uocamus animalia plena oculis ante et retro. Et sunt ex talibus modis loquendi argumenta dialectica et persuasiua. Si enim aliquis propter eius immunditiam uocetur sus, iudicat se ex huius modi immunditia esse uituperatum, et mouetur ad abstinendum ab ea, et si aliquis uocetur leo propter actus fortitudinis, iudicat se esse laudatum et mouetur ad perseuerandum. Illa autem argumenta si ponerentur in forma apparerent esse talia 'ille est fortis sicut leo; ergo uocandus est leo', 'iste est immundus sicut sus; ergo uocandus est sus'. Et ex huius modi argumentis, saepius subintellectis et raro in forma expressis, quia sic est communis usus poetriae, nos uolentes aliquem uituperare uel laudare uocamus illum leonem aut suem, uel huius modi. In huius modi ergo argumentis dico esse locum uocatum 'a transsumptione'; maxima: nomen proprie significans aliquam rem transsumimus ad significandum aliam propter similitudinem. Esset autem in dicta transsumptione argumentum sophisticum si nomen transsumptiue dictum de aliquo acciperemus tamquam proprie dictum de illo, ut si dicimus 'omne quod ridet habet os, pratum ridet; ergo pratum habet os', conclusio infertur ac si ridere attribueretur prato secundum eius primam et propriam significationem, sed tamen poetice concludimus. Et si uocamus aliquem hominem 'suem', non dicimus falsum, quia non capimus nomen proprie, sed prout ad similitudinem suis significat hominem immundum. Deinde, in hac eadem secunda clausula, dicit auctor quod secundus modus transsumptionis pertinet ad dialecticum. Et hoc ego non nego, sed dico quod locus a tali transsumptione eo modo quo exemplificabatur non erat locus extrinsecus, sed uere intrinsecus, cum teneret ex habitudine conuenientiae quae est in sumendo terminos pro eodem. Locus autem a priori modo transsumptionis uere dicendus est extrinsecus, quia est locus a termino proprie sumpto ad se ipsum transsumptiue sumptum, qui prius et posterius, scilicet in antecedente et in consequente, non supponit pro eodem nec pro rebus quarum una includit aliam in aliquo modo essendi in. Tertia autem clausula et quarta adhuc sunt de loco a secundo modo transsumptionis. Sed de illo secundo modo dictum est quod locus a transsumptione est habitudo termini proprie sumpti ad se ipsum transsumptiue sumptum, uel etiam orationis ad orationem. Et tenet constructiue et destructiue. Propter enim non pium esse, sed crudelem, concludimus hominem non esse agnum, sed leonem. Et prius assignata fuit maxima. SDD 6.5.10 (1) Auctoritas, ut his sumitur, est iudicium sapientis uel experti in arte de pertinentibus ad suam artem uel scientiam; unde Boethius uocat istum locum 'a rei iudicio'. (2) Locus ab auctoritate est habitudo ipsius auctoritatis ad illud quod per eam probatur. (3) Et tenet constructiue et destructiue, ut 'astrologus dicit caelum esse uolubile; ergo caelum est uolubile', uel sic 'astrologus dicit solem non esse minorem terra; ergo sol non est minor terra'; maxima: unicuique experto in sua scientia credendum est. Ista decima pars est de loco ab auctoritate, seu a rei iudicio; et continet tres clausulas. Prima est descriptio auctoritatis. Sed minus stricte describitur si uolumus ample loqui de loco quem philosophi uocant 'a rei iudicio'. Non enim solum a dicto sapientis arguimus, sed ex cuiuscumque dicto innata est probabiliter generari opinio. Iste enim locus, ut dicit Boethius, est totus probabilis, nihil continens necessarium. Probabile autem, ut dicitur primo Topicorum, est quod uidetur omnibus, aut pluribus, aut sapientibus, et his uel omnibus, uel pluribus, uel maxime notis. Idcirco ab omnibus talibus et singulis licet arguere per istum locum. Verbi gratia, si concludimus quod sic est quia super hoc laborat publica uox et fama, argumentum est a loco ab auctoritate, et debet ita accipi. Adhuc tamen istum locum uocat Boethius 'inartificialem'; reducendae enim sunt ad ipsum omnes persuasiones uocatae 'inartificiales', de quibus agit Aristoteles in primo Rhetoricae, quas dicit esse quinque, scilicet leges, testes, pacta, extorta et iuramentum, de quibus uidendum est illic. Ergo communiter dicta auctoritas, prout hic sumitur, est condicio dicentis uel dicentium ex qua probabile est quod dicitur esse uerum; et ideo illum uel illos cui uel quibus conuenit huius modi condicio dicimus habere auctoritatem. Verum est tamen quod aliquando, attributiue loquendo, 'auctoritatem' uocamus propositionem a tali uel talibus dictam; sed auctoritas primo et proprie dicitur condicio talis dicentis uel talium dicentium secundum quam illud quod dicitur efficitur credibile. Secunda clausula describit locum ab auctoritate. Et debet sic intelligi descriptio quod locus ab auctoritate est habitudo auctoritatem habentis uel habentium ad illud quod dicit uel dicunt. Tertia clausula ponit quod iste locus tenet constructiue et destructiue, quod est uerum. Tamen aliqui dicunt quod non tenet negatiue, quia non ualet argumentum 'Aristoteles non dicit esse sensum agentem; ergo non est sensus agens', quia nullus, quantumcumque sapiens, potest scribere uel dicere omnia uera quae possunt scribi uel dici circa talem scientiam. Et hoc est uerum quod non tenet sic negatiue, scilicet arguendo a non dicere. Sed destructiue, id est ad conclusionem negatiuam inferendam, bene ualet a dicere; uerbi gratia, 'dicit quod non est ita; ergo non est ita'. Et communis maxima est 'habenti uel habentibus auctoritatem credendum est'. SDD 6.5.11 (1) Nunc autem dicendum est de quibusdam locis extrinsecis positis ab auctoribus quos auctor noster non uidetur nominasse, prout sunt locus a disparatis, locus ab appositione, locus ab ablatione, quos posuit Aristoteles saepe in Topicis. (2) Sunt autem disparati termini qui numquam, siue simul siue successiue, de eodem et pro eodem possunt uerificari, ut 'homo' et 'asinus', 'albedo' et 'nigredo'. Locus a disparatis est habitudo unius disparatorum ad alterum. Et tenet destructiue, ut 'Socrates est homo; ergo non est asinus', uel 'iste color est albedo; ergo non est nigredo'; maxima: de quocumque uere affirmatur unum disparatorum, de eodem uere negatur reliquum. (3) Locus ab appositione est habitudo eius cui aliquid apponitur et eius quod resultat ad illud quod apponitur. Et tenet constructiue, ut 'B cui A apponitur non erat album, et totum resultans est album; ergo A erat album'; maxima: quando appositum alicui reddit totum tale, ipsum erat tale. Vel arguitur sic 'B cui A apponitur erat album, et quod resultat est magis album; ergo A erat album'; maxima: quando appositum alteri reddit ipsum magis tale, ipsum erat tale. (4) Locus ab ablatione est habitudo eius de quo aliquid aufertur et eius quod remanet ad illud quod aufertur. Et tenet constructiue, ut 'B de quo A aufertur erat album, et quod remanet non est album; ergo A erat album'; maxima: quo ablato de tali residuum non est tale, ipsum erat tale. Haec est ultima pars huius capituli, quae continet quattuor clausulas. Prima proponit quid in hac parte sit determinandum, et est manifesta. Secunda agit de loco a disparatis. Et iste locus potest reduci ad locum a contrariis, quia tenet sicut locus a contrariis, scilicet destructiue, ab affirmatione unius ad negationem alterius. Differunt tamen contraria a disparatis, quia termini proprie contrarii debent posse affirmari de eodem et pro eodem successiue, sed non simul, disparati autem numquam, scilicet nec simul nec successiue. Obiicitur autem contra istum locum. Quia isti termini sunt disparati 'album' et 'dulce', uel 'duplum' et 'filius', et tamen non sequitur 'hoc est album; ergo hoc non est dulce', uel 'hoc est duplum; ergo hoc non est filius'. Et omnino uidetur quod termini diuersorum praedicamentorum sint disparati, maxime abstracti, ut 'magnitudo', 'figura', 'actio' et 'passio'; tamen non sequitur 'hoc est magnitudo; ergo hoc non est figura', uel 'hoc est actio; ergo hoc non est passio'. Solutio. Dico quod large termini uocantur 'disparati' ex eo quod neuter alteri opponitur uel ad alterum sequitur. Et non ualet iste locus in omni disparatione, sicut bene arguebatur. Secundo modo, improprie, termini adhuc uocantur 'disparati' quia neuter potest de altero praedicari quidditatiue, licet bene denominatiue, et sic sunt termini diuersorum praedicamentorum disparati. Et adhuc in hac disparatione non oportet istum locum ualere. Tertio modo, et proprie, termini dicuntur 'disparati' eo modo quo in textu describebantur disparata, et in illis tenebat dictus locus. Tertia clausula agit de loco ab appositione, circa quem sunt plurimae obiectiones. Aqua enim addita calci facit eam calidam et feruentem, et tamen ipsa non erat calida. Sunt etiam pulueres qui ambo sunt albi, et tamen si proiiciantur simul in aquam claram, totum efficitur ualde nigrum. Item, albedo apposita homini reddit ipsum album, et tamen albedo non erat alba. Item, albissimum appositum nigrissimo reddit totum fuscum uel pallidum, cum tamen neutrum fuit fuscum uel pallidum; et blauium oppositum croceo reddit totum uiride. Respondetur breuiter quod ista maxima 'quod appositum alteri reddit ipsum tale, est tale uel erat tale' indiget modificatione. Primo, quantum ad formam subiecto aduenientem, non oportet ipsam esse talem quale reddit subiectum, sed oportet quod sit talis uel talitas, ut quod alteri appositum reddit ipsum album est album uel albedo, et si reddit bonum, est bonum uel bonitas. Secundo, si apponatur corpus corpori et fiat totum tale secundum aliquam primarum qualitatum quale neutrum erat ante, hoc est quia unum erat tale uirtualiter, sed non formaliter, et alterum erat ab eo passibile. Sic enim erat de calce; ipsa enim erat uirtualiter calida. Tertio, si ex tali appositione corporum eueniat talis color quali neutrum erat coloratum ante, ut dicebatur de illis pulueribus et aqua ex quorum commixtione totum efficitur nigrum, hoc est quia ex actione et passione primarum qualitatum ad inuicem secundum diuersas proportiones proueniunt diuersae qualitates secundae, ut diuersi colores, uel sapores, et caetera; nullum ergo illorum trium solitarie, neque ambo eorum sine tertio, erat proportionatum in primis qualitatibus ad producendum nigredinem, sed illa tria simul erant proportionata; nullum ergo per se erat tale, nec formaliter nec uirtualiter, sed illa tria simul erant uirtualiter talia quale totum redditur per ipsorum commixtionem. Item, ponamus quod sit corporis ad corpus appositio secundum commixtionem, quae quidem corpora fuerunt extremis qualitatibus contraria ad inuicem *actiuis* disposita, contingit quod totum resultans fiat sub qualitate media, ut quod ex calidissimo et frigidissimo resultat tepidum. Tunc non sequitur quod aliquod illorum erat tepidum, sed utrumque erat tale ad quale facit reliquum accedere. Nam calidissimum facit frigidissimum accedere ad esse calidum quia erat calidum, et ita e conuerso frigidissimum facit calidissimum accedere ad esse frigidum quia erat frigidum. Si autem unum superdominetur, tunc faciet alterum et totum quale ipsum erat, scilicet uel omnino tale, uel quod simpliciter loquendo denominatur tale. Si autem fiat commixtio per iuxtapositionem per partes minutas, sine actione et passione commixtorum ad inuicem, tunc totum apparet medium uel tale quale erat superabundans, sicut si egissent uel passa fuissent ad inuicem ut immediate dictum est. Quarta clausula est de loco ab ablatione, quae debet proportionaliter exponi sicut clausula de appositione. Sed est bene dubium an isti loci debeant dici extrinseci uel intrinseci uel medii. Et ego credo quod secundum prius datam distinctionem locorum, isti loci, ab appositione et ab ablatione, merentur dici loci medii. Quia locus ab appositione non tenet solum ex habitudine eius cui aliquid apponitur ad illud quod apponitur uel e conuerso (tunc esset locus extrinsecus), nec tenent solum ex habitudine totius resultantis ad illud quod apponitur uel ad illud cui apponitur (tunc esset locus intrinsecus, totius ad partem uel e conuerso), sed tenet simul ex ambabus huius modi habitudinibus; et ideo uidetur esse locus medius, et habet similitudinem cum loco a diuisione. SDD 6.6: DE LOCIS MEDIIS SDD 6.6.1 Sequitur de locis mediis, quod auctor noster enumerat et diuidit quia alius a coniugatis, alius a casibus et alius a diuisione. Hoc sextum et ultimum capitulum huius tractatus est de locis mediis. Quod continet quattuor partes: prima proponit intentionem capituli et enumerat locos medios, secunda agit de loco a coniugatis, tertia de loco a casibus et quarta de loco a diuisione. Prima pars est satis manifesta dum tamen notemus quod praedictae enumerationes locorum, tam intrinsecorum quam extrinsecorum uel mediorum, non ponuntur tamquam sic sufficienter quin forte sint alii loci ponendi, tam intrinseci quam extrinseci uel medii; sed sic ponuntur quia loci enumerati sunt principaliores, quibus magis et saepius dialectici consueuerunt uti. SDD 6.6.2 (1) 'Coniugata' uocantur abstractum et suum concretum, ut 'humanitas' et 'homo', 'albedo' et 'album'. (2) Locus a coniugatis est habitudo unius coniugatorum ad reliquum. (3) Et tenet constructiue et destructiue, ut 'iustitia est bona; ergo iustum est bonum', uel 'iniustitia non est bona; ergo iniustum non est bonum'; maxima: quod conuenit uni coniugatorum, et reliquo, et quod non conuenit uni, nec reliquo. Ista secunda pars est de locis a coniugatis, quae continet tres clausulas. Prima ostendit quae uocantur 'coniugata' et secunda describit locum a coniugatis. Et illae duae clausulae sunt manifestae; apparet enim quod loci a coniugatis possunt esse uel ab abstractis ad concreta, ut 'albedo est color; ergo album est coloratum', uel a concreto ad abstractum, ut 'album est coloratum; ergo albedo est color'. Tertia clausula ostendit quo modo teneat ille locus, et exemplificat, et ponit maximas. Et certe manifestum est quod maximae non sunt bene assignatae, quia nec sequitur si albedo est color quod album sit color, nec sequitur si album sit homo quod albedo sit homo; non ergo uerum est dicere quod quidquid dicitur de uno coniugatorum dicatur de reliquo. Iste ergo locus non ualet respectu eiusdem praedicati de utroque coniugatorum, sed ualet ad inferendum concretum de concreto per hoc quod abstractum dicebatur de abstracto, uel e conuerso, ut 'iustitia est uirtus; ergo iustum est uirtuosum' uel 'album est coloratum; ergo albedo est color'. Et uidetur esse maxima 'si abstractum dicitur de abstracto, et concretum de concreto, et e conuerso'. Et certum est quod ille locus semper tenet affirmatiue ab abstractis ad concreta. Ideo simpliciter haec est bona maxima 'si abstractum uere affirmatur de abstracto, et concretum de concreto'. Ideo etiam ille locus tenet semper negatiue a concretis ab abstracta, ut 'album non est dulce; ergo albedo non est dulcedo', uel etiam uniuersaliter 'nullum album est dulce; ergo nulla albedo est dulcedo'; ideo simpliciter haec est bona maxima 'si concretum uere negatur de concreto, et abstractum de abstracto'. Sed non semper ualet iste locus ab abstractis ad concreta negatiue, neque e conuerso affirmatiue. Non enim sequitur 'humanitas non est color; ergo homo non est coloratus', uel 'albedo non est dulcedo; ergo album non est dulce'; similiter e conuerso non sequitur 'homo est coloratus; ergo humanitas est color', uel 'album est dulce; ergo albedo est dulcedo'. Sed tamen uerum est quod ille locus ualet ab abstractis ad concreta tam affirmatiue quam negatiue in praedicatis essentialibus. Sequitur enim bene 'album est coloratum; ergo albedo est color' ea ratione qua in antecedente erat praedicatio essentialis. Et ideo si istam maximam 'si abstractum dicitur de abstracto, et concretum de concreto' tu uis concedere, et e conuerso, oportet quod addas istam condicionem 'si sit praedicatio essentialis'. Unde a concretis ad abstracta non ualet affirmatiue locus ad determinandum problema de simplici inhaerentia, sed ualet ad determinandum problema de genere, uel ad probandum quod praedicatum dicitur de subiecto essentialiter. Et erit maxima 'si concretum est genus concreti, et abstractum abstracti, et e conuerso', uel sic 'si concretum dicatur essentialiter de concreto, et abstractum de abstracto, et e conuerso'. Sed tunc est dubitatio quare talis locus debeat dici medius. Videtur enim coincidere cum loco a causa formali; locus enim a causa formali est ab abstracto ad concretum, ut 'albedo est; ergo album est'; et tamen locus a causa formali est intrinsecus; ergo et iste. Respondetur quod consequentia a loco a causa formali non tenet nisi ex habitudine conuenientiae, id est inclusionis effectus in causa. Ideo illud idem praedicatum quod dicebatur de nomine causae concludebatur de nomine causati, puta hoc uerbum 'est'. Sed in hoc loco consequentia tenet simul ex habitudine conuenientiae abstracti et concreti et ex habitudine conuenientiae in modo significandi; ideo non infertur de concreto idem praedicatum quod dicebatur de abstracto, sed conueniens et differens sicut conueniebant et differebant abstractum et concretum; sicut enim dicebatur abstractum de abstracto, ita infertur concretum de concreto, et e conuerso. Sed tunc obiicitur: quia Boethius et auctor noster ponit exempla inferendo idem praedicatum, ut 'iustitia est bona; ergo iustum est bonum'. Et ego dico quod exemplum non est bene positum nisi ea ratione qua in talibus concretum uerificatur de abstracto. Quia omnis bonitas est bona; ideo in hoc exemplo potest capi in antecedente 'bona' pro 'bonitate'. Et ita e conuerso bene concluditur 'iustum est bonum; ergo iustitia est bona', quia est bonitas, quae est bona. Unde non sic concluderetur 'album' est coloratum; ergo albedo est colorata'. SDD 6.6.3 'Casus' hic uocantur nomen concretum et aduerbium ex eo descendens, uel forte plura concreta ex eodem abstracto denominatiue dicta, ut 'iustum' et 'iuste'. Locus a casibus est habitudo unius casuum ad reliquum. Et tenet constructiue et destructiue, ut 'quod iustum est bonum est; ergo quod iuste fit bene fit', uel 'quod iniustum est non est bonum; ergo quod iniuste fit non bene fit'; maxima: casus et casus sibi correspondentes proportionaliter se habent. Ista tertia pars est de locis a casibus. Et apparet satis quod locus a casibus est propinquus loco a coniugatis. Ideo sicut dictum est de loco a coniugatis, ita dico quod locus a casibus debet tenere non in praedicationibus accidentalibus, sed ubi erit praedicatio quidditatiua abstracti de abstracto a quibus illi casus descendunt. Unde quia secundum praedicationem quidditatiuam sectio est actio, ideo sequitur quod secare est agere, et secans est agens, et secatiuum est actiuum, et secatiue se habere est actiue se habere, et in quocumque horum est praedicatio essentialis; et sequitur idem de omnibus aliis. Sed hoc non sequitur in praedicatione accidentali. Nam si fortis est liberalis, non sequitur quod fortiter agere sit liberaliter agere, et si album est dulce, non sequitur quod albefieri sit dulcefieri. Hi ergo loci sic modificati sunt probabiles. SDD 6.6.4 (1) Diuisio, prout hic sumitur, est unius termini in plures terminos partitio. (2) Locus a diuisione est habitudo termini diuisi et unius terminorum diuidentium ad reliquum. (3) Et tenet constructiue, scilicet a destructione unius terminorum diuidentium ad constructionem alterius, ut 'A est animal et non est rationale; ergo est irrationale; maxima: de quocumque dicitur diuisum, de eodem dicitur aliquid diuidentium. Haec ultima pars est de loco a diuisione, quae continet tres clausulas. Prima est descriptio diuisionis ad propositum spectantis. Circa quam sciendum est quod propriissime dicta diuisio esset totius integralis per separationem realem partium eius ab inuicem, sicut quando lignum uel lapidem secamus uel frangimus in plures partes; sed de ista nihil intendimus in hoc loco. Alio modo nomen 'diuisionis' restringitur, uel transfertur, ad terminos significatiuos supponentes pro pluribus, non quod ille terminus diuidatur in partes suas integrales, sed diuidatur in alios terminos secundum eius significationem uel suppositionem, ad talem sensum quod terminus diuisus, uel diuisibilis, supponit pro multis et termini diuidentes supponunt etiam pro illis, sed neuter pro omnibus, immo unus pro aliquibus illorum et alter pro aliis. Sic ergo secundum suppositionem est talis partitio unius termini communis in plures terminos minus communes quia unus illorum terminorum minus communium supponit pro una parte illarum rerum pro quibus terminus communis supponit et alter pro alia parte illarum, si sit diuisio sufficiens, de qua sola hic intendimus. Tunc oportet quod termini diuidentes supponant pro omnibus pro quibus supponit terminus diuisus, neuter tamen pro omnibus. Sic enim diuidimus 'animal' in 'rationale' et 'irrationale', dicentes quod animalium aliud rationale, aliud irrationale. Et est notandum quod terminus diuisus debet uere praedicari de quolibet terminorum diuidentium, ut quod tam rationale quam irrationale sit animal. Et etiam termini diuidentes debent disiunctiue de termino diuiso, etiam uniuersaliter, si diuisio sit sufficiens, ut quod omne animal est rationale uel irrationale. Secunda autem clausula describit locum a diuisione. Ex qua descriptione apparet quod ille locus dicendus est medius; cum enim dico 'A est animal et non est rationale; ergo irrationale', duplex concurrit habitudo ad inferendum conclusionem. Prima est habitudo conuenientiae, scilicet 'animalis' ad 'rationale' et ad 'irrationale', quae est habitudo superioris ad inferiora; deinde habitudo disconuenientiae, scilicet 'rationalis' ad 'rationale'. Et neutra harum habitudinum per se sufficeret ad inferendum conclusionem. Non enim sequitur 'A est animal; ergo A est rationale', neque etiam sequitur 'A non est rationale; ergo A est irrationale', accipiendo 'irrationale' tamquam differentiam positiuam 'animalis'. Hanc autem condicionem ego appono quia si capiatur 'irrationale' loco huius nominis infiniti 'non rationale', tunc non solum 'animal' diuidetur per 'rationale' et 'irrationale', immo 'ens', in sua tota communitate; omne enim ens est rationale uel non rationale. Et tunc ad concludendum quod A est irrationale, id est non rationale, nihil facit ista praemissa 'A est animal'. Immo supposita constantia terminorum sequitur 'A non est rationale; ergo A est irrationale', id est 'non rationale', et esset locus qui positus fuit de contradictoriis, et esset extrinsecus, et non medius. Deinde, tam propter illam secundam clausulam quam propter tertiam, notandum est quod aliquando diuisio non est sufficiens per duo membra, sed oportet plura membra ponere, ut 'planetarum alius luna, alius sol, alius Mercurius, alius Venus ...' et caetera. Et tunc ad concludendum constructiue unum membrum, oportet omnia alia negare, ut 'A est planeta, et non est luna nec sol nec Mercurius nec Venus ... et caetera; ergo est Saturnus'. In hoc ergo casu locus a diuisione est habitudo diuisi et omnium membrorum diuidentium praeter unum ad illud unum. Et est maxima ut prius, scilicet de quocumque dicitur diuisum, de eo dicitur aliquid diuidentium. Aliqui autem dicunt illum locum a diuisione non esse computandum inter locos dialecticos, quia argumentum per ipsum est consequentia formalis. Sed sustinendo Boethium et Themistium et auctorem nostrum, et communiter omnes alios qui illum locum enumerauerunt inter locos dialecticos, ego dico quod hoc argumentum est a diuisione 'A est animal et non est rationale; ergo est irrationale'; et non est ibi consequentia formalis, sed bene efficeretur formalis per additionem istius propositionis 'omne animal est rationale uel irrationale'. Sed hoc non obstat, quia etiam in aliis locis ita est. Si enim, per locum a contrariis, arguamus sic 'A est album; ergo A non est nigrum', constat quod syllogismus, seu consequentia formalis, efficitur per additionem huius propositionis 'nullum album est nigrum'. Et sic alii loci dialectici *si non fiant in forma, non concludunt gratia formae, tamen possunt reduci ad formam per additiones.* Item, notandum est quod Boethius et auctor noster uidentur uelle quod iste locus teneat destructiue, scilicet ab affirmatione unius diuidentium ad negationem alterius, ut 'A est animal et est rationale; ergo non est irrationale'. Sed uidetur mihi, quantum spectat ad propositum, quod termini diuidentes alterum terminum aliquando sunt tales quod numquam coincidunt in supponendo pro eodem; ut si diuidamus animal per 'rationale' et 'irrationale' uel per 'sanum' et 'aegrum'; et tunc quantum ad supposita non coincidentia, non oportet in argumento facere mentionem de termino diuiso, sed sufficit dicere 'est rationale; ergo non est irrationale', uel 'est sanum; ergo non est aegrum'. Et tunc non est ibi locus a diuisione, nec locus medius, sed locus simpliciter extrinsecus, scilicet ab oppositis uel disparatis. Aliter autem termini diuidentes sunt tales quod licet non coincidant in rationibus secundum quas significant ea quae terminus diuisus significant, tamen coincidunt in supponendo pro eisdem. Et sic Aristoteles, secundo Ethicorum, diuidit 'bonum' in 'honestum', 'delectabile' et 'utile', et tamen non ualeret locus ab affirmatione unius membri ad negationem reliqui uel reliquorum; non enim sequitur 'felicitas est delectabilis; ergo non est honesta', uel 'utilis'. ==================================================================== SDD 7: DE FALACIIS SDD 7.1: DE QUIBUSDAM COMMUNIBUS SDD 7.1.1 (1) De sophisticis autem elenchis et de fallaciis per eos fieri innatis intendentes, primo de eis quaedam communia praemittemus. Dicamus ergo quod elenchus est syllogismus probatiuus conclusionis contradictoriae positioni respondentis. (2) Elenchus autem sophisticus est oratio quae apparet esse elenchus et non est elenchus. (3) Causa enim apparentiae in elencho sophistico est illud in quo conuenit cum uero elencho; (4) et causa non exsistentiae, siue defectus, est omissio alicuius condicionis requisitae ad uerum elenchum. Iste est septimus tractatus huius operis, et est de fallaciis quae fiunt nobis per argumentationes sophisticas, quem diuidam in sex capitula. Primum erit de quibusdam communibus praemittendis, secundum erit de diuisione et enumeratione fallaciarum, tertium erit de fallaciis in dictione in speciali, quartum de fallaciis extra dictionem, quintum de modis dicendi ad diuersas metas, sextum de solutionibus argumentorum sophisticorum. Primum capitulum habebit septem partes: prima describit elenchum uerum et elenchum sophisticum, secunda describet artem sophisticam, tertia describet disputationem, quarta assignabit genera disputationis, quinta describet metam, sexta assignabit numerum metarum et septima describet fallaciam. Secunda incipit ibi "sophistica est", tertia ibi "disputatio est", quarta ibi "sunt autem genera", quinta ibi "meta in disputatione", sexta ibi "quinque sunt", septima ibi "fallacia est". Prima pars continet quattuor clausulas. Prima cum propositione intenta est descriptio elenchi. Fit autem elenchus ad redarguendum respondentem uel false opinantem. Non fit autem proprie redargutio nisi per argumentationem de necessitate concludentem et fidem facientem, licet aliquando aliter appareat fieri. Et argumentationum solus syllogismus concludit de necessitate gratia formae, sicut alias dictum est. Ideo necesse est omnem elenchum proprie dictum esse syllogismum, non quemcumque, sed probatiuum contradictoriae conclusionis respondentis. Per quemcumque enim syllogismum nihil probantem contra respondentem non redargueretur respondens. Ideo manifestum est quod bene data est descriptio elenchi. Hic autem elenchum describimus qui non est alia argumentatio quam syllogismus, non quia sophista utatur solum syllogismo (utitur enim omni argumentatione quae sibi proficere uidetur ad uideri obtinere contra respondentem), sed quia maxime appetit uideri redarguere, ideo maxime appetit uideri facere elenchum. Secunda clausula describit elenchum sophisticum per apparentiam et non exsistentiam, quia idem significant 'sophisticum' et 'deceptorium'. Non enim decipimur nisi per falsam apparentiam, scilicet credendo apparentiae cum tamen non sit sicut apparet. Tertia et quarta clausulae ostendunt quae sunt causae apparendi elenchum et non exsistendi elenchum; et illae manifestabuntur post in speciali de unaquaque fallacia. SDD 7.1.2 Sophistica est ars qua opponens apparere potest ui argumentationis obtinere contra respondentem, licet non obtineat, et qua respondens potest opponenti resistere, ne uideatur obtinere super eum et ne obtineat. Haec secunda pars describit artem sophisticam secundum quam sunt disputationes artificiales per sophisticas argumentationes, per quas nec scientia habetur nec opinio generatur. Ideo per sophisticam disputationem sophistae non intendunt fieri sapientes, sed intendunt uideri esse sapientes. De his autem dicit Aristoteles quod quibusdam magis opere est uideri esse sapientes et non esse quam esse et non uideri. Videntur autem esse sapientes qui uidentur facere opera sapientis, licet non faciant. Sunt autem, prout spectat ad propositum, duo opera sapientis, ut dicit Aristoteles, non mentiri et mentientem manifestare posse; non mentiri, id est non ponere positionem falsam, sed ueram, et illam ueram posse sustinere contra opponentes, soluendo oppositiones eorum, et mentientem posse manifestare, id est falsam positionem posse reprobare, demonstrando oppositam ueritatem. Secundum ergo primum opus respondens per artem sophisticam uidetur esse sapiens si sic appareat soluere rationes opponentis quod ille non uideatur obtinere contra eum; sed in primo opere opponens per artem sophisticam uidetur esse sapiens si per suas argumentationes sophisticas et subtiles appareat obtinere contra respondentem non potentem soluere illas argumentationes sophisticas; sic enim uidetur ostendere quod respondens dedit falsam positionem. Apparet ergo quod conuenienter describitur sophistica per haec duo opera quibus ipsa sapientiae assimilatur et per ipsam sophista sapienti, propter quod dicit Aristoteles sophisticam esse apparentem sapientiam et non exsistentem. Sed dubitatur utrum sophistica debeat uere et proprie dici ars, sicut positum est in supra posita descriptione. Videtur enim quod non: quia sophistica est deceptoria et cui contingit falsum dicere et concludere, ars autem et prudentia, scientia, intellectus et sapientia non sunt deceptoriae, sed sunt uirtutes intellectuales quibus non contingit falsum dicere, ut dicitur sexto Ethicorum. Et ego respondeo quod si per 'sophisticam' uelis intelligere habitum assensiuum per argumentationes sophisticas acquisitum de conclusionibus earum putando quod illae sunt uerae argumentationes propter nescire soluere eas, ille habitus, sine dubio, nec est ars nec prudentia nec intellectus nec scientia nec sapientia, sed est habitus erroneus alicui dictarum uirtutum intellectualium contrarius. Sed si per 'sophisticam' intelligamus habitum secundum quem apti et prompti sumus circa omnem materiam componere subtiliter argumentationes sophisticas et eas etiam dissoluere, ille habitus, sine dubio, est ars pulcra et multum utilis, primo quidem sapientibus aut sapientiam desiderantibus, ne his argumentationibus inuoluti impediantur a speculatione ueritatis; nam, ut dicit Aristoteles, "artifices et omnes scientes his argumentationibus, aliquando etiam inscii arguuntur". Secundo etiam utilis est insipientibus gloriam ex apparenti sapientia quaerentibus; per hanc enim apparent sapientes cum non sint sapientes. Haec enim ars non est sapientia, sed pars quaedam logicae; sed apparet esse sapientia, quia similitudinem quandam habet cum sapientia, quae est prima philosophia, scilicet metaphysica, in hoc quod ambae intromittunt se de omnibus terminis omnium scientiarum, sed metaphysica per ueras demonstrationes et ars sophistica per sophisticas argumentationes, sicut loquitur Aristoteles, quarto Metaphysicae, dicens "dialectica namque et sophistica eandem subinduunt figuram philosopho, nam circa idem genus uersantur, scilicet circa ens in sua tota communitate, et sophistica et dialectica cum philosophia, sed differunt; sophistica uero in quantum docet argumentationes sophisticas componere et dissoluere neminem decipit, nec per ipsam contingit falsum dicere, in quantum autem utitur artificio suo ipsa est apta nata et potens decipere etiam sapientes si non fuerunt in hac arte imbuti". SDD 7.1.3 Disputatio est actus argumentatiuus unius ad alterum ad finem argumentationis obtinendum. Ista tertia pars describit disputationem, quia maxime exercent eam dialectici et sophistae. Et "actus" ponitur in hac descriptione tamquam genus disputationis. Et cum dicitur "argumentatiuus" tangitur instrumentum quo ille actus exercetur. Et cum dicitur "unius ad alterum" tanguntur disputantes, quos oportet ad minus esse duos, scilicet opponentem et respondentem, uel doctorem et discipulum. Et dicitur "ad finem argumentationis obtinendum" quia omne agens ab arte uel a natura intendit certum finem. SDD 7.1.4 (1) Sunt autem genera disputationum quattuor, scilicet doctrinales, dialecticae, temptatiuae et litigiosae. (2) Doctrinales sunt quae sunt ex uniuscuiusque disciplinae propriis principiis, (3) dialecticae sunt quae ex probabilibus collectiuae sunt contradictionum, (4) temptatiuae sunt ex his quae uidentur respondenti et quae necessarium est scire eum qui simulat se habere scientiam, (5) litigiosae uero, seu sophisticae, sunt quae ex his quae uidentur probabilia et non sunt syllogizant; ita loquitur Aristoteles. In ista quarta parte enumerantur et describuntur genera disputationum, in quinque clausulis. Prima enim enumerat quattuor genera disputationum: quia omnis disputatio fit per argumentationem probatiuam, uel saltem apparenter probatiuam, et omnis talis argumentatio uel est demonstratio, et sic est disputatio doctrinalis, uel est argumentatio dialectica, et sic est disputatio dialectica, uel est argumentatio temptatiua, et sic est disputatio temptatiua, uel est argumentatio sophistica, et sic est disputatio sophistica, quam Aristoteles uocat 'litigiosam'. Rhetorica autem argumentatio sub argumentatione dialectica continetur; unde rhetorica et poetica sunt quaedam partes dialecticae, sicut dicit Aristoteles, ideo etiam disputatio rhetorica sub disputatione dialectica continetur. Differunt autem ista genera disputationum secundum fines diuersos quos disputantes intendunt. Doctrinalis enim ordinatur ad scientiam in discipulo faciendam de proposito, et hoc intendit uterque disputantium, scilicet tam doctor quam discipulus. Dialectica uero in speculatiuis aut modo speculatiuo ordinatur ad opinionem; uterque enim disputantium ordinatur ad opinionem acquirendum de proposito, et accipiunt sibi partes contradictorias, et debet uterque ad partem suam rationes, si habeant, probabiles adducere, et rationes partis oppositae dissoluere, si solutiones etiam habeant probabiles, non modo litigioso, ad uincendum, sed ut concorditer illi parti assentiant ad quam uiderunt ex disputatione rationes magis probabiles et minus solubiles; et si aliter faciant, subintrant modum disputationis sophisticae, quod saepe contingit. Sunt autem alii fines speciales in rhetoricis disputationibus, de quibus in libro Rhetoricae determinandum est. Finis autem temptatiuae disputationis est sumere experientiam de scientia uel ignorantia respondentis. Finis autem sophisticae disputationis satis declaratus est in secunda parte huius capituli. Disputationes autem sophisticas uocat Aristoteles 'litigiosas', 'agonisticas', 'decertatiuas' et 'machicas', propter similitudinem earum ad disputationes rhetoricas in causa iudiciali. Sicut enim actor et reus intendunt ad contrarios fines, scilicet uterque ad proprium lucrum et alterius damnum, propter quod rixas sibi contra inuicem accipiunt, et lites et controuersias, sic etiam sophistice disputantes hoc faciunt, quia ad contrarios fines intendunt, scilicet ad exaltationem sui ipsius super alterum et alterius depressionem in hoc quod est uideri esse sapientem. In aliis quattuor clausulis describuntur dicta quattuor genera disputationum per quasdam earum proprietates. Doctrinalium enim proprietas est procedere ex propriis principiis quantum est possibile secundum materiam subiectam, eo quod illae utuntur demonstrationibus quantum possunt potioribus; demonstrationes autem potissimae sunt ex propriis, ut apparet primo Posteriorum. Dialecticarum autem proprietas est ex probabilibus syllogizare ad utramque partem contradictionis, scilicet unus ad unam partem et alter ad alteram, sicut ante dictum est, quod non potest fieri in disputatione demonstratiua, siue doctrinali. Temptatiuae autem proprietas est disputare de his quae respondenti uidentur et de communibus, primo quidem de communibus et quae supponenda sunt in arte uel scientia de qua temptatur. Quia licet illa possint sciri secundum scientiam speculatiuam, tamen ipsis non scitis non possunt sciri specialia; propter quod si respondens inueniatur hoc non scire, statim habetur experientia quod ignorat artem. Ex quo autem circa huius modi communia bene se habet, transeundum est ad specialia, ut eis sumatur experientia an habeat artem uel scientiam; sed non indifferenter ad quaecumque specialia transeundum est, sed ad talia quae uidentur respondenti; contingit enim saepe peritos in aliqua arte uel scientia non habere de qualibet speciali conclusione promptam pro manibus memoriam. Cum ergo confessus fuerit respondens de aliquibus specialibus habere notitiam et memoriam, uidebitur an illa sciat ex propriis demonstrare, et circumstantes instantias remouere, et opposita dissoluere, quod si scit, experientia habebitur de eo quod sufficienter habeat illam artem uel scientiam. Potest autem temptator conuenienter se transferre de proposito in propositum, quia perfecta experientia requirit quod non solum in uno uel in paucis uideatur esse ita, sed quod in multis. Et ita uidetur mihi quod disputatio temptatiua sit tamquam composita, seu aggregata, ex dialectica et demonstratiua, scilicet ex dialectica circa communia, ad experiendum de ignorantia, et ex demonstratiua circa propria, ad experiendum de scientia. Sed Aristoteles uidetur magis sub dialectica ponere temptatiuam quam sub demonstratiua quia a communibus incipienda est temptatiua. Proprietas autem sophisticae disputationis est ex apparenter probabilibus, non tamen exsistentibus probabilibus, syllogizare, ut dicit Aristoteles. Sed uidetur quod hoc indigeat expositione, ut dictum est. Saepius enim argumentationes sophisticae praemissas probabiles, aut forte necessarias et manifestas, accipiunt, sed non syllogisticae sunt; deficiunt enim plurimis a syllogismo, propter quod oportet illam apparentem probabilitatem, et non exsistentem, referre non solum ad praemissas sophisticae argumentationis, sed etiam ad consequentiam et contradictionem. Est ergo sophistica disputatio ex praemissis uel consequentiis uel contradictione ad positionem respondentis apparentibus ueris aut probabilibus, et non exsistentibus. Et non oportet dicere quod istae sint proprie dictae definitiones horum disputationum generum, sed sufficit quod sint assignationes quarundam proprietatum ipsarum. SDD 7.1.5 Meta in disputatione est inconueniens ad quod opponens nititur ducere respondentem sine quod nititur concludere contra ipsum. Haec quinta pars describit metam. Est autem meta finis siue terminus uiae, uel campi, uel plateae, aut regionis, aut huius modi. Transfertur autem 'meta' ad significandum finem quem sophista intendit contra respondentem. Sunt autem saepe respectu unius operationis plures et multi fines subordinati, prout determinat Aristoteles, secundo Physicorum. Finis ergo principaliter et ultimate intentus ab opponente sophista est gloria in uideri esse sapientem, et huius gratia intendit uideri deuincentem respondentem in disputatione, quod uidetur ducendo ipsum ad inconueniens, uel concludendo contra ipsum inconueniens. Et ita hic est finis propinquus quem intendit opponens sophista, scilicet ducere respondentem ui argumentationum suarum ad inconueniens manifestum. Propter quod hoc nomen 'meta' transfertur ad significandum in disputatione sophistica tale inconueniens, scilicet ad quod intendit opponens ducere respondentem; et hoc dicit definitio. SDD 7.1.6 (1) Quinque sunt tales metae, scilicet redargutio, falsum, inopinabile, soloecismus et nugatio. (2) Meta redargutionis est praeconcessi negatio uel praenegati concessio ui argumentationis et in eadem disputatione. (3) Meta falsi est manifeste falsi concessio. (4) Meta inopinabilis est eius quod est contra communem doctorum uel aliquorum doctorum famosorum uel omnium aut plurium opinionem concessio. (5) Meta soloecismi est orationis uitiosae contra regulas grammaticales concessio. (6) Meta nugationis est superfluae locutionis concessio. (7) Et debes addere in cuiuslibet metae descriptione istam clausulam 'ui argumentationis'. Ista sexta pars enumerat et describit quinque metas sophisticae disputationis; et habet septem clausulas. Prima clausula est enumeratio earum, quae est manifesta. Secunda est descriptio metae redargutionis, quam primo et principaliter intendit sophista, eo quod ipsa est euidentissimum inconueniens, propter hoc quod concessio contradictoriorum est directe contra primum et firmissimum principium complexum. Apponitur autem in descriptione 'ui argumentationis', quia aliter nullum praemium uel gloriam attribueretur opponenti, quod tamen principaliter intendit. Si ergo dicat sponte respondens "satis sustinui istam partem; uolo nunc gratia disputationis sustinere oppositam", ipse non est redargutus. Apponitur etiam " in eadem disputatione", quia si aliqua dicta fuerunt alias, illa transiuerunt, et non sunt de praesenti conflictu; et licet respondenti nunc ponere unam partem et post aliam, quia sic respondens sibi acquirit gloriam si de neutra parte opponens possit eum redarguere. Tertia clausula describit metam falsi, et est descriptio manifesta. Non enim omnis falsi concessio est meta sophisticae disputationis; sunt enim multa falsa probabilia et a multis philosophis posita et opinata, et talia ponere et concedere nullum est inconueniens respondenti. Sed inconueniens est et turpe respondenti si ui argumentationis concedat manifeste falsum, aut etiam si concedat falsum cuius falsitatem opponens possit manifestare contra respondentem. Differt autem meta falsi a meta redargutionis, quia licet necesse sit cuiuslibet contradictionis alteram partem esse falsam, tamen possibile est quod neutra sit manifeste falsa. Redargutus autem non concessit copulatiuam ex contradictoriis, quia manifeste falsum concessisset, sed seorsum concessit unam partem prius et aliam posterius; et si pars illa quam posterius concedit ui argumentationis sit manifeste falsa, tunc ductus est ad duplicem metam, scilicet falsi et redargutionis. Quarta clausula describit metam inopinabilis; et est descriptio manifesta. Turpe enim est ui argumentationis concedere contra communes omnium uel plurium aut famosiorum doctorum opiniones. Tamen respondens potest fugere ab hac meta dicendo quod illud concessum ab eo non est inopinabile, quia licet tales philosophi sint contrariae opinionis, tamen alii, tales et tales, sunt de illa opinione; et si hoc non ualeat dicere, reductus est ad metam, licet non sic inconuenientem sicut sunt aliae priores. Quinta clausula describit metam soloecismi, capiendo large 'soloecismum', pro omni locutione uitiosa secundum grammaticam. Unde sic incurrunt istam metam illi antiqui negantes multitudinem entium, de quibus narrat Aristoteles, primo Physicorum, quod quidam eorum ne cogerentur dicere unum esse multa auferebant a suis propositionibus 'est', scilicet non dicentes 'homo est albus', sed 'homo albus'; alii mutabant locutionem, non dicentes 'homo est albus', sed 'homo albatur'. Sexta clausula describit metam nugationis per 'superfluentem locutionem', scilicet si alicui perfectae orationi uel propositioni aliquid inutiliter apponatur. Et est manifestissima nugatio, et quam magis intendit sophista, si eadem dictio uel oratio inutiliter repetatur, ut 'homo homo currit', uel 'Socrates habet nasum nasum curuum'. Si autem ex aliqua rationabili causa idem repetatur, non erit superfluitas neque inutilitas, et, per consequens, non erit nugatio, ut si ad laudis augmentationem dicimus "deus, deus meus", uel ad augmentationem uituperii, ut "o latro! latro!". Ultima clausula notat quod nullum praedictorum inconuenientium dicitur meta in disputatione sophistica nisi concedatur uel concedi uideatur ui argumentationis opponentis, quia aliter opponens nullam gloriam inde consequeretur. Venit autem opponens ad finem intentum, siue hoc a respondente concedatur siue concedi uideatur, siue etiam ab opponente contra respondentem hoc concludatur uel concludi uideatur et quod a respondente non soluatur, aut uere aut apparenter. SDD 7.1.7 (1) Fallacia autem, prout hic de fallaciis intendimus est deceptio imperiti artis sophisticae per argumentationem sophisticam. (2) Et ideo cuiuslibet fallaciae assignandae sunt causae apparentiae et causae defectus. Ista septima pars in prima eius clausula describit fallaciam, prout de fallaciis spectat ad disputationem sophisticam, quae est pars artis dialecticae. Et est definitio causalis huius nominis 'fallacia' significantis quendam actum per nomina significantia causas eius proprias materialem et agentem. Ponitur autem in hac definitione 'deceptio' tamquam genus 'fallaciae'; sicut enim fallere est decipere et falli est decipi, ita fallacia, seu fallitio, est deceptio, per locum a coniugatis, et sicut est idem actus mouentis et mobilis, qui dicitur 'motus', ita est idem actus fallentis et fallibilis, qui dicitur 'fallacia'. Sicut ergo motus describitur quod est actus mobilis secundum quod mobile et motiui secundum quod motiuum, et quod, in speciali descendendo, alteratio est actus alterabilis secundum quod alterabile et alteratiui secundum quod alteratiuum, prout determinatum est in tertio Physicorum, ita fallacia describitur quod est actus fallibilis secundum quod fallibile et fallacis secundum quod fallax, quo actu fallax fallit et fallibile fallitur; et dictum est quod ille actus est deceptio, qua hic decipit et ille decipitur. Sed iterum, ut ad notius deueniamus, oportet uidere quid appropriate et secundum quod ipsum dicitur fallacia, quid fallibile et quid fallax. De quo manifestum est quod non homo secundum quod homo dicitur fallibilis, quia peritus in arte sophistica non est fallibilis huius modi fallaciis, sed sic est fallibilis secundum quod imperitus, non indifferenter secundum quod uniuscuiusque artis uel scientiae imperitus, sed secundum quod imperitus artis sophisticae. Ergo in hac definitione causali, quantum ad materiam, uel subiectum proprium, dicitur bene quod fallacia est deceptio imperiti artis sophisticae; et hoc notat Aristoteles, dicens "uidetur autem propter imperitiam". Similiter etiam nec homo fallit istis fallaciis in quantum homo, immo etiam nec in quantum sophista, scilicet habens artem sophisticam, licet talis melius sciat fallere et possit quam non habens; dicit enim Aristoteles "et uerum est his fallaciis aliquando artifices et scientes falli ab insciis". Sed homo fallit aut alium aut se ipsum imperitum secundum quod habens uel faciens argumentationem sophisticam et per eam. Ideo in hac definitione quantum ad propriam causam efficientem bene dicitur "per argumentationem sophisticam". Alii autem concedunt hanc esse bonam descriptionem fallitionis, sed ponunt differentiam inter haec nomina 'fallitio' et 'fallacia'. Ideo describunt fallaciam sic quod est habilitas, seu idoneitas, decipiendi. Et hanc opinionem non reprobo, quia nomina significant ad placitum et non oportet disputare de quid nominis. Si enim capiant 'decipiendi' actiue, proprie habilitas decipiendi est ipsa argumentatio sophistica, uel eius apparentia et defectus, qui iterum non sunt nisi ipsa argumentatio sophistica; ideo sic fallacia non esset aliud quam argumentatio sophistica, de qua ante dictum est. Et si capiant 'decipiendi' passiue, tunc habilitas decipiendi est imperitia, quae est ipsemet imperitus. Secunda autem clausula huius partis infert correlarium manifestum. Quia dictum est prius quod elenchus sophisticus, uel argumentatio sophistica, per quam fit fallacia, habet apparentiam et defectum. SDD 7.2: DE DIVISIONE FALLACIARUM SDD 7.2.1 (1) Modi autem arguendi sophistice et fallendi sunt duo: alii quidem sunt secundum dictionem, alii uero extra dictionem; ideo fallaciae quaedam uocantur 'in dictione' et aliae 'extra dictionem'. (2) Dicitur autem fallacia 'in dictione' cuius causa apparentiae se tenet ex parte dictionis ad placitum significantis, (3) et dicitur fallacia 'extra dictionem' cuius causa apparentiae se tenet ex parte rei seu intentionis significatae. Hoc secundum capitulum est de distinctione et enumeratione fallaciarum. Ponuntur autem in hoc capitulo diuisiones et subdiuisiones et enumerationes fallaciarum in quinque partibus principalibus. Secunda incipit ibi "sunt autem", tertia ibi "cum ergo dictio", quarta ibi "fit autem fallacia", quinta ibi "quantum ad fallacias". Prima pars habet tres clausulas. Quarum prima ponit primam diuisionem fallaciarum, penes diuisionem argumentationum sophisticarum per quas fiunt argumentationes quas Aristoteles uocat modos arguendi sophisticos. Dicit ergo argumentationes sophisticas quasdam esse sophisticas secundum dictionem et quasdam extra dictionem; et non accipitur hic 'dictio' prout distinguitur contra 'orationem', scilicet pro terminis incomplexis, sed accipitur hic communiter, pro omni uoce significatiua ad placitum, siue complexa siue incomplexa, immo etiam in proposito ad huius modi dictionem reducitur scriptura, propter hoc quod subordinatur uoci significatiuae ad placitum, ut habetur primo Peri Hermeneias. Aliae duae clausulae declarant membra istius diuisionis. Propter quod notandum est quod non dicuntur fallaciae fieri aliae secundum dictionem aliae extra dictionem ex eo quod opponens in quibusdam suis argumentationibus utatur uoce significatiua in disputando et in quibusdam non, quia manifestum est quod oportet disputando uti uocibus significatiuis in omnibus argumentationibus; sed oportet intelligere, sicut alias dictum est, quod terminis et propositionibus et argumentationibus uocalibus correspondent in mente intentiones significatae, quae sunt termini, propositiones et argumentationes mentales. Sicut ergo notant illae clausulae, quaedam sunt argumentationes sophisticae uocales quibus correspondentes intentiones in mente, circumscripta uocum significatiuarum consideratione, non apparent esse argumentationes, et sic manifestum est quod illae argumentationes habent suam apparentiam ex parte uocis significatiuae; et fallacias ex talibus argumentationibus prouenientes uocamus 'secundum dictionem', id est 'secundum uocem significatiuam'. Aliae autem sunt argumentationes sophisticae uocales quibus correspondentes intentiones in mente, circumscripta uocum significatiuarum consideratione, adhuc apparent esse argumentationes, et sic apparet quod illae non habent suam apparentiam ex parte uocis significatiuae; ideo fallaciae inde prouenientes dicuntur extra dictionem, id est praeter uocis significatiuae considerationem habentes in mente suam apparentiam. Verbi gratia, fiat paralogismus secundum dictionem, faciens fallaciam aequiuocationis, sic 'omnis canis est animal, sidus est canis; ergo sidus est animal', et fiat alter extra dictionem, faciens fallaciam accidentis, sic 'omnis homo est animal, asinus est animal; ergo asinus est homo'. Uterque istorum paralogismorum apparet esse syllogismus ex eo quod est ibi unum medium in quo coniunguntur extremitates secundum subiectionem et praedicationem, quod requiritur ad bonum syllogismum. In primo autem paralogismo illa unitas medii quae est causa apparentiae non est nisi unitas uocis et secundum uocem, quia correspondent ei diuersae intentiones in maiore et in minore, prout sunt uerae; ideo circumscripta consideratione uocis nulla apparebit unitas medii in intentione, propter quod nec illae intentiones apparebunt esse syllogismus. Sed in secundo paralogismo medium est unum secundum uocem et intentionem; huic enim uoci 'animal' correspondet eadem intentio in maiori propositione et in minori, etiam prout sunt uerae, licet non sint uerae pro eisdem rebus pro quibus illa intentio supponit, sed pro aliis et aliis; ergo circumscripta consideratione uocis adhuc in intentionibus remanet unitas medii, propter quod adhuc illae intentiones apparent esse syllogismus. Ex quibus etiam tu potes concludere quod in primo syllogismo est defectus magis propter uariationem medii quam in secundo. In primo enim uariatur medium secundum intentiones significatas, in secundo autem non, sed solum est uariatio rerum pro quibus est uerificatio, stante eadem intentione utrobique ('animal' enim secundum eandem intentionem significat homines et asinos). Ideo etiam in primo paralogismo, si perfecte soluatur, medium est distinguendum, sed non in secundo, sed neganda est consequentia, ex defectu formae syllogisticae, sicut post dicetur. Sed circa hoc tu dubitabis "an ergo aliquis per se ipsum considerando, sine uociferatione, potest decipi per fallacias secundum dictionem?". Et ego dico quod sic, sed non sine uocum significatiuarum consideratione. Possum enim sine uociferatione considerare uocem et paralogismum uocalem, et quod in eo esset medium idem, propter quam identitatem puto quod ille si fieret esset bonus syllogismus, et quod etiam sit bonus ille qui sibi correspondet in mente. SDD 7.2.2 (1) Fiunt autem fallaciae in dictione ex multiplici eiusdem uocis significatione. (2) Unde, sicut dicit Aristoteles, totidem modis fiunt quot modis contingit eisdem nominibus uel orationibus non idem significare, sed plura. (3) Et est in eis causa apparentiae unitas uocis significatiuae, et causa defectus diuersitas intentionum significatarum. Ista secunda pars ostendit unde generaliter debeant distingui fallaciae in dictione; et habet tres clausulas. Prima assignat fundamentum unde proueniant et fiant fallaciae in dictione; proueniunt enim ex multiplici eiusdem uocis significatione, id est ex eo quod uox eadem significat apud animam diuersas intentiones. Credimus enim aliquando argumentum uocale simpliciter ualere sicut ualeret si uox non significaret nisi unam intentionem, et cum hoc non sit uerum, nos decipimur. Ex hoc autem secunda clausula infert quot tot modis possunt fieri sophisticae argumentationes, siue fallaciae, secundum dictionem quot modis contingit unum nomen uel unam orationem non significare unum, id est unicam intentionem, sed diuersa. Non enim fit fallacia secundum dictionem propter eandem uocem significare multa ultimate significata, ut 'homo' multos homines et 'animal' multa animalia, si intentio apud animam immediate significata maneat eadem, sicut uox, quia tunc simpliciter est unio requisita ad syllogismum in mente sicut in uoce. Tertia clausula iuxta dicta assignat communem causam apparentiae et causam defectus in fallaciis secundum dictionem. Est enim causa apparentiae identitas uocis requisita ad ueras argumentationes uocales, quae ita saluatur in argumentationibus sophisticis secundum dictionem sicut in ueris argumentationibus. Causa autem defectus est diuersitas intentionum significatarum, ubi ad ueram argumentationem requirebatur non solum identitas secundum uocem, sed etiam secundum intentionem, eo quod non potest esse bona argumentatio uocalis nisi sibi correspondeat bona mentalis. SDD 7.2.3 (1) Cum ergo dictio uel oratio dicatur multiplex si una exsistens habeat plures significationes, multiplicitas dictionis uel orationis in distinctione fallaciarum secundum dictionem solet distingui triplex, scilicet actualis, potentialis et phantastica. (2) Multiplicitas actualis est cum uox significatiua exsistens una secundum materiam et formam habet plures significationes; et sic fiunt fallaciae aequiuocationis et amphiboliae. (3) Multiplicitas potentialis dicitur cum uox exsistens eadem secundum materiam et diuersa secundum formam habet multas significationes; et sic fiunt fallaciae compositionis et diuisionis et accentus. (4) Multiplicitas autem phantastica uocatur cum uoces diuersae secundum materiam, habentes tamen similitudinem secundum formam, habent dissimiles significationes uel consignificationes; et sic fit fallacia figurae dictionis. Ex fundamento praedicto ponitur in hac tertia parte prima diuisio fallaciarum in dictione et declarantur membra eius, in quattuor clausulis. In prima ponitur diuisio multiplicis uocis significatiuae trimembris, quae per sequentes clausulas explanatur. Ergo propter tres alias clausulas, ad explanandum nomina quibus in eis utimur et eorum significationes ad placitum, notandum est quod quia forma est actus et materia est potentia, et quod res est in actu per formam et in potentia per materiam, ideo auctores uocauerunt multiplicitatem uocis 'actualem' quae est secundum identitatem uocis materialem simul et formalem, et 'potentialem' quae est solum secundum identitatem materialem ipsius uocis. Sed quia phantasia est apparentia sensualis, et saepius sine ueritatis experientia, propter hoc quod fit in absentia sensibilium, ut habetur secundo de Anima, ideo apparens multiplicitas uocis et non exsistens uocatur hic 'multiplicitas uocis phantastica'. Et haec est quando uoces habentes diuersas significationes nec sunt eaedem secundum materiam nec sunt eadem secundum formam, sed uidentur eadem propter earum aliquam similitudinem. Sic ergo fiunt fallaciae aequiuocationis et amphiboliae secundum multiplicitatem uocis actualem, et fallaciae compositionis et diuisionis et accentus secundum multiplicitatem potentialem, et fallacia figurae dictionis secundum phantasticam. Et est notandum quod in istis dictis nos uocamus 'materiam' uocis significatiuae litteras et syllabas ex quibus dictio incomplexa componitur, uel etiam dictiones incomplexas ex quibus oratio componitur. 'Formam' enim hic uocamus modum proferendi aut accentuandi, aut diuisim aut continue, dictiones in oratione proferendo, uel huius modi. SDD 7.2.4 (1) Fit autem fallacia aequiuocationis per multiplicitatem actualem uocis incomplexae, fallacia autem amphiboliae per multiplicitatem actualem orationis. (2) Similiter fallacia accentus fit per multiplicitatem potentialem orationis. (3) Fallacia autem figurae dictionis fit per multiplicitatem phantasticam dictionis uel orationis. (4) Fit autem fallacia compositionis si oratio sit falsa in sensu composito et credatur esse uera propter ueritatem eius in sensu diuiso, et fit fallacia diuisionis si e conuerso. (5) Et ita sunt sex fallaciae in dictione, scilicet fallacia aequiuocationis, amphiboliae, compositionis, diuisionis, accentus et figurae dictionis. Ista quarta pars ponit subdiuisiones membrorum diuisionis praecedentis in quinque clausulas. Prima diuidit multiplicitatem actualem uocis incomplexae, secundum quam fit fallacia aequiuocationis, et in multiplicitatem uocis complexae, secundum quam fit fallacia amphiboliae. Et eodem modo secunda clausula diuidit multiplicitatem potentialem uocis, sicut manifestum est. Tertia etiam clausula bene notat consimilem diuisionem multiplicitatis phantasticae. Sed dubitatur quare non ponimus diuersas fallacias, sed unicam, secundum multiplicitatem phantasticam, scilicet dictionis incomplexae et orationis, sicut posuimus in aliis multiplicitatibus. Et ego respondeo quod non est inconueniens ponere diuersas. Sed Aristoteles non curauit distinguere eas propter breuitatem, quia faciliter potest aliquis uidere distinctionem earum proportionalem ad distinctiones quas ante tractauit de aliis multiplicitatibus. Quarta clausula diuidit multiplicitatem potentialem orationis in duas fallacias, scilicet compositionis et diuisionis, sicut bene manifestum est. Sed tunc etiam dubitatur quare non similiter diuisit multiplicitatem actualem orationis in duas fallacias, sed posuit unam tantum, scilicet fallaciam amphiboliae, et iterum quare etiam non diuisit multiplicitatem potentialem dictionis in duas fallacias, sicut multiplicitatem potentialem orationis. Hoc enim multi dubitant. Ad primam harum dubitationum potest dici quod in multiplicitate actuali oratio est unica secundum uocem, licet sit plures secundum intentionem, in multiplicitate autem potentiali oratio non est unica simpliciter secundum uocem, sed diuersa, licet sit unica secundum quid, quia secundum materiam. Et hoc uoluit Aristoteles notare diuidendo orationem potentialiter multiplicem et non diuidendo orationem actualiter multiplicem. Ad secundam dico quod non est inconueniens diuidere dictionem incomplexam potentialiter multiplicem in duas diuersas dictiones, sicut diuidebatur oratio potentialiter multiplex. Sicut enim ex ueritate orationis compositae possumus credere diuisam esse ueram, et e conuerso, ita etiam ex ueritate secundum accentum graue possumus credere ueritatem secundum accentum acutum, et e conuerso. Sed Aristoteles propter breuitatem, sicut dixi de multiplicitate phantastica in clausula praecedente, etiam non curauit illam distinctionem exprimere, quia quilibet potest faciliter uidere illas diuisiones et processus diuersos de diuersis accidentibus ad inuicem secundum proportionem ad ea quae dicuntur in processibus de oratione composita ad diuisam et e conuerso. Quinta clausula concludit numerum fallaciarum in dictione quod sunt sex, secundum praedictas diuisiones ipsarum. Et non esset inconueniens si enumerarentur plures si fierent ulteriores subdiuisiones, sicut notatum est de fallacia figurae dictionis et accentus. Immo quaelibet istarum fallaciarum et aliarum septem quae ponuntur extra dictionem solent diuidi in plures diuersos modos, qui possent uocari species diuersae fallaciae, sicut enumerantur diuersae species qualitatis, scilicet quattuor, et sunt ualde plures si fiant diuisiones usque ad species specialissimas. SDD 7.2.5 (1) Quantum ad fallacias extra dictionem, considerata definitione elenchi, apparet quod potest esse defectus ex parte contradictionis, et sic fit fallacia ignorantiae elenchi, (2) secundo ex parte probationis conclusionis illatae, et sic fit fallacia petitionis principii, (3) tertio ex defectu syllogismi ostensiui quantum ad illationem, et sic fit fallacia accidentis, (4) quarto fit fallacia secundum non causam ut causam, ex defectu in regressu a conclusione ad praemissas in syllogismo ad impossibile. (5) Deinde, quia elenchus continet terminos, propositiones et consequentias, potest fieri fallacia ex habitudine termini ad alterum terminum, et sic fit fallacia secundum quid et simpliciter, (6) uel ex habitudine propositionis ad propositionem, et sic fit fallacia secundum plures interrogationes ut unam, (7) uel secundum habitudinem consequentiae ad consequentiam, et sic fit fallacia consequentis. (8) Et sic ponuntur septem fallaciae extra dictionem, prout magis apparebit in determinatione speciali de unaquaque earum. Ista quinta pars enumerat et distinguit septem fallacias extra dictionem penes hoc quod diuersae argumentationes quibus fiunt ab elencho deficiunt, cum appareant esse elenchi, etiam circumscripta uocis consideratione. Et sunt ibi octo clausulae, scilicet septem de septem fallaciarum distinctione, et octaua colligit simul numerum earum. Et non est uitium si non ponantur eodem ordine quo de eis determinat Aristoteles. Est ergo fallacia ignorantiae elenchi, cum argumentatio fuerit conueniens et bene probans suam conclusionem, secundum quod conclusio uidetur contradicere positioni respondentis cui non contradicit. Sic enim uidetur respondens redargutus, quod sufficit opponenti sophistae; ut si dicat respondens quod Socrates non est aequalis Platoni et opponens, contra arguens, bene demonstret quod ipsi sunt aequales secundum longitudinem, quia uterque septem pedum. Est autem fallacia petitionis principii si conclusio opponentis bene contradicit conclusioni respondentis et bene concluditur ex suis praemissis, sed non probatur per eas quia non sunt notiores conclusione. Sic enim deficit ab elencho in eo quod elenchus debet esse syllogismus probatiuus. Et dicitur quod talis paralogismus peccat in materia, non quidem in materia syllogismi secundum quod syllogismus, sed in materia syllogismi probatiui secundum quod probatiuus. Fit autem fallacia accidentis si paralogismus sit ex praemissis ueris et notioribus conclusione sed non bene inferat conclusionem, ut 'omnis homo est animal, asinus est animal; ergo asinus est homo', posito quod respondens dixerit quod nullus asinus est homo. Et talis paralogismus dicitur peccans in forma. Deinde, per modum syllogismi ad impossibile, fit fallacia si dictum respondentis cum alia praemissa uel aliis praemissis sumamus ad inferendum conclusionem impossibilem, et cum aliis praemissis uel alia praemissa habentibus apparentiam, licet aliqua sit impossibilis propter cuius impossibilitatem sequebatur ista conclusio impossibilis, nos reuertamur super dictum respondentis, concludendo ipsum esse impossibile tamquam eius impossibilitas sit causa quod inferebatur conclusio impossibilis. Et sic fit fallacia secundum non causam ut causam. Quinto fit fallacia ex eo quod unus terminus aliquo modo includitur in alio, ut terminus simpliciter sumptus in ipso sumpto secundum quid, scilicet cum additione. Ideo credimus esse bonam consequentiam de termino secundum quid ad terminum simpliciter ex eo quod etiam in multis uidemus eam esse bonam. Et hanc dicimus esse fallaciam secundum quid et simpliciter. Sexto etiam fit fallacia ex habitudine propositionis ad propositionem, ut si credamus ita debere proportionaliter esse in propositionibus plures et in propositionibus unis quia in multis ita se habent, licet non in omnibus. Si ergo non ita se habeant, decipimur et est fallacia secundum plures interrogationes ut unam, ut quia caecus describitur quod est aptus natus habere uisum et non habet, si credamus quod etiam caeca debeant describi quod sunt apta nata habere uisum et non habent. Ultimo fit fallacia ex habitudine consequentiae ad consequentiam, ut quia multae consequentiae conuertuntur (sed non omnes), si credamus unam consequentiam conuerti in aliam et non conuertitur, decipimur, et fit fallacia consequentis. Ultima clausula ex his colligit fallacias extra dictionem esse septem, quae ibi nominantur, scilicet fallacia accidentis, fallacia secundum quid et simpliciter, fallacia ignorantiae elenchi, fallacia consequentis, fallacia petitionis principii, fallacia secundum non causam ut causam et fallacia secundum plures interrogationes ut unam, quia manifestum est quod istis modis possumus decipi circa elenchum, scilicet deficere ab elencho cum apparentia. Et non apparent alii modi non reducibiles ad illos. Si enim ex alia habitudine termini ad terminum uel propositionis ad propositionem uel consequentiae ad consequentiam quam ex praedictis fiant fallaciae, tamen praedictae, nominatae 'secundum quid et simpliciter', 'secundum plures interrogationes ut unam' et 'secundum consequens' sunt ex quibus (in his tribus generibus fallaciarum) fiunt magis et frequentius deceptiones. Et ita loco trium fallaciarum secundum genus essent ibi nominatae tres principaliores seu frequentiores species earum, ita quod in enumeratione septem fallaciarum extra dictionem una ponatur fieri ex habitudine termini ad terminum, pro qua nominatur haec species eius frequentior quae fit ex habitudine dicti secundum quid ad dictum simpliciter, et proportionaliter de habitudine propositionis ad propositionem et consequentiae ad consequentiam. SDD 7.3: DE FALLACIIS IN DICTIONE SDD 7.3.1 Dicturi de unaquaque fallaciarum in speciali, describemus terminos a quibus illa fallacia habet denominationem et illae fallaciae assignabimus causam apparentiae et causam defectus eius, et quo modo fiat, et distinguemus et declarabimus diuersos modos ipsius. Istud tertium capitulum determinabit in speciali de unaquaque fallaciarum in dictione. Et habebit decem partes, quarum prima proponit communiter quae et quo modo determinabuntur de unaquaque illarum fallaciarum, secunda erit de fallacia aequiuocationis, tertia de fallacia amphiboliae, quarta de modis harum duarum fallaciarum, quinta de conuenientiis fallaciarum compositionis et diuisionis, sexta de differentiis earum, septima de modis fallaciarum compositionis et diuisionis, octaua de fallacia accentus, nona de fallacia figurae dictionis, decima de modis eius. Secunda incipit ibi "est ergo aequiuocatio", tertia ibi "amphibolia dicitur", quarta ibi "utriusque autem", quinta ibi "fallacia compositionis", sexta ibi "differunt autem", septima ibi "modi autem", octaua ibi "accentus", nona ibi "figura dictionis", decima ibi "fallaciae autem". Prima pars est satis manifesta. SDD 7.3.2 (1) Est ergo aequiuocatio, prout de ea hic intendimus, eiusdem uocis incomplexae diuersae significationes, uel eadem uox incomplexa habens diuersas significationes, uel acceptio termini aequiuoci pro eius diuersis significationibus. (2) Fallacia autem aequiuocationis est deceptio proueniens ex actuali multiplicitate uocis incomplexae secundum materiam et formam. (3) Causa apparentiae est identitas illius uocis incomplexae secundum materiam et formam; et causa defectus est acceptio illius uocis secundum diuersas eius significationes. (4) Fit ergo fallacia aequiuocationis credendo propter identitatem uocis secundum uocem quod sumatur secundum eandem intentionem, cum tamen sumatur secundum diuersas. Ista secunda pars, quae est in speciali de fallacia aequiuocationis, habet quattuor clausulas. Prima describit aequiuocationem, prout hic accipitur, triplici descriptione. Prima est si quis uelit dicere quod hoc nomen 'aequiuocatio' supponat pro significationibus termini aequiuoci, et secunda est si quis uelit dicere quod supponat pro termino aequiuoco, et tertia si quis uelit dicere quod supponat pro usu termini aequiuoci pro pluribus eius significationibus. Et tu posses petere "quid istorum diceres tu?". Et ego dico quod nomina sunt ad placitum, ideo nullum istorum modorum dicendi reprobo, sed tertius uidetur mihi magis ad propositum. Secunda clausula describit fallaciam aequiuocationis. Tertia etiam assignat causam apparentiae et causam defectus in fallacia aequiuocationis. Et quarta clausula ostendit quo modo fiat fallacia aequiuocationis. Et hoc totum est satis manifestum. SDD 7.3.3 Amphibolia dicitur ab 'amphi', quod est 'dubium', et 'bole', quod est 'sententia', quasi 'dubia sententia'. Ideo amphibolia, prout de ea hic intendimus, est eiusdem orationis secundum uocem diuersae sententiae, uel est eadem oratio uocalis habens diuersas sententias, uel est acceptio eiusdem orationis secundum uocem pro diuersis sententiis. Fallacia amphiboliae est deceptio proueniens ex multiplicitate actuali orationis. Causa apparentiae ipsius est identitas orationis uocalis secundum materiam et formam; et causa defectus est acceptio illius orationis secundum diuersas eius sententias. Fit ergo fallacia amphiboliae credendo propter identitatem orationis secundum uocem quod sumatur secundum eandem sententiam. Ista tertia pars dicit omnia proportionaliter de fallacia amphiboliae sicut praecedens de fallacia aequiuocationis. Ideo totum est satis manifestum. SDD 7.3.4 Utriusque autem harum fallaciarum, secundum Aristotelem, sunt tres modi proportionales. Est enim primus modus quando nomen uel oratio principaliter plura significat, secundus autem est quando nomen uel oratio habet unam primam et principalem significationem et aliam uel alias secundum attributionem ad primam, tertius est quando compositum plura significat, separatum uero unum solum. Exemplum de primo, in aequiuocatione, ut 'omnis canis est latrabilis, quoddam sidus est canis; ergo quoddam sidus est latrabile', in amphibolia autem, ut 'quoscumque uellem me accipere, ipsi uellem quod me acciperent, sed ego uellem me accipere pugnantes; ergo uellem quod me acciperent pugnantes'. Exemplum de secundo modo, in aequiuocatione, ut 'omne sanum est animal, urina est sana; ergo urina est animal', in amphibolia autem, ut 'quicumque haurit aquas cribro, ipse est in aquis uel iuxta aquas, sed qui addiscit litteras sine libro haurit aquas cribro' (ut dicit uersificator); 'ergo qui addiscit litteras sine libro est in aquis uel iuxta aquas'. Exemplum de tertio modo, in aequiuocatione, ut 'quicumque sanabatur sanus est, laborans sanabatur; ergo laborans sanus est'; in amphibolia autem, ut 'omne quod scit aliquid hoc scit, sed saeculum scit aliquid; ergo saeculum hoc scit'. Quia fallacia aequiuocationis et fallacia amphiboliae habent multam affinitatem, ideo in hac quarta parte modi earum simul distinguuntur, et postea ipsi distincti declarantur exemplis. Ponitur ergo manifeste utriusque fallaciae tres modi. Et accipias ibi 'nomen' non prout distinguitur contra 'uerbum', sed communiter, pro omni uoce significatiua incomplexa, siue sit nomen siue uerbum, siue dictio categorematica siue syncategorematica. Dicitur autem nomen uel oratio habere principaliter plures significationes si utraque sit imposita sine attributione ad aliam. Sic ergo peccat exemplum positum de aequiuocatione quantum ad primum modum, scilicet quod hoc nomen 'canis' secundum unam eius impositionem significat animal latrabile et secundum aliam quoddam caeleste sidus, et accipitur in maiore pro una eius significatione, scilicet pro animali latrabili, et in minore pro alia, scilicet pro caelesti sidere; ideo non est medium unum nisi secundum uocem, et oportet in bono syllogismo medium esse unum secundum uocem et secundum intentionem, immo magis oportet ipsum esse unum secundum intentionem quam secundum uocem. Sed tunc ponamus quod praedictum terminum accipiamus pro una eius significatione in maiore et in minore, nonne tunc erit bonus syllogismus? Ego dico quod erit bonus et formalis, sed una praemissa erit falsa, nam pro animali latrabili maior esset uera et minor falsa, et pro caelesti sidere e conuerso. Sed tunc iterum ponamus alium casum, scilicet quod tam opponens quam respondens ambo bene uideant multiplicitatem termini et uelit uterque illum terminum capere indifferenter pro qualibet eius significatione, nonne ergo erit bonus syllogismus dicendo 'omnis canis currit, sidus caeleste est canis; ergo sidus caeleste currit? Videtur enim quod sic, quia esset in tertio modo primae figurae, et teneret per dici de omni: nam in maiore 'canis' distribueretur pro omni eius significato; ideo liceret accipere sub de quolibet significato indifferenter et inferre conclusionem. Ad hoc breuiter ego dico quod terminus aequiuocus nec significat sua plura significata per modum copulationis nec significat ea per modum disiunctionis, sed omnino inconiuncte, scilicet utrumque ac si non significaret reliquum. Et ita in casu quo uellemus terminum accipere pro utraque eius significatione, ista uox 'omnis canis currit' aequiualeret isti uoci in significando 'omne animal latrabile caeleste sidus currit', et ista uox non esset una propositio, nec, per consequens, propositio, licet posset dici 'propositio plures'; et sic etiam ista uox 'caeleste sidus est canis' esset sicut dicere 'caeleste sidus est caeleste sidus animal latrabile', quae etiam non est propositio. Ideo etiam nullus esset ibi syllogismus, quia omnis syllogismi quaelibet praemissa seorsum sumpta debet esse propositio. Sed iterum tu diceres " ponamus quod partes consentiant quod ille terminus aequiuocus significet sua significata per modum copulationis et quod ita sumatur in disputatione, quid ergo esset dicendum in proposito?". Ego respondeo quod terminus tunc non esset aequiuocus, nec ista esset distinguenda 'canis currit', sed esset propositio una de copulato extremo, uel esset oratio incongrua, quia aequiualeret isti 'animal latrabile et sidus caeleste currit', et secundum congruitatem deberet dici 'currunt', ideo etiam in casu posito debebat dici 'canis currunt'. Ita etiam exemplum de amphibolia peccat quia 'me accipere pugnantes' potest habere duos sensus, scilicet uel quod ego accipiam pugnantes uel quod me accipiant pugnantes. Et secundum primum sensum minor esset uera et maior falsa, et secundum secundum sensum esset e conuerso. Deinde de secundo modo aequiuocationis et amphiboliae sciendum est quod terminus multiplex in isto secundo modo non dicitur proprie aequiuocus, sed analogus. Et tunc aliqui opinantur quod talis terminus de uirtute sermonis debeat sumi pro principaliori significato si per se ponatur, et sine additione. Unde dicunt istam esse negandam 'urina est sana', sed potest concedi quod urina est sana significatiue, et sic dicunt quod iste paralogismus 'omne sanum est animal, urina est sana; ergo urina est animal' non est soluendus per distinctionem multiplicitatis, sed per interemptionem minoris, quia peccat in materia et non in forma. Sed constat quod tales non sufficienter loquuntur, quia statim in disputatione sophistica ipsi essent ducti ad metam inopinabilis, licet forte non ad metam falsi uel redargutionis. Quoniam negans auctoritatem sapientium et probatissimorum uel dicentes contraria illis auctoribus incurrunt metam inopinabilis, sicut ante dictum fuit; et tamen constat quod non solum poetae, sed etiam Biblia, et omnes theologi, praedicatores et philosophi utuntur saepe terminis et orationibus transsumptiuis et parabolicis, non solum secundum propriam significationem, sed secundum attributionem. Si ergo dicat respondens et ponat quod omne sanum est animal, ego sophistice opponens dicam sibi quod urina, quae non est animal, est sana, et si ipse neget istam 'urina est sana', ego statim concludam, per locum a contradictoriis, quod ipse habet concedere quod nulla urina est sana, quod est contradicere omnibus philosophis et medicis; et dicam hoc inconueniens mihi sufficere, et quod respondeat ad aliam rationem, et reputatabitur confusus nisi aliter se defendat. Sed poterit a tali meta et confusione sibi praecauere distinguendo, scilicet quod maiorem concessit secundum principalem significationem istius termini 'sanum', minor autem ponitur a philosophis et medicis secundum eius significationem attributiuam, et ergo conclusio non sequitur. Ita etiam soluitur exemplum de amphibolia. Maior enim est uera secundum sensum proprium huius orationis 'haurit aquas cribro', et minor falsa; sed secundum sensum metaphoricum minor ponitur et conceditur, et maior negatur. Postea, de tertio modo aequiuocationis et amphiboliae, paralogismus de aequiuocatione est ex eo quod iste terminus 'laborans' per se sumptus non est multiplex, uel etiam sumptus cum uerbo praesentis temporis, sed sumptus cum uerbo praeteriti uel futuri temporis contrahit sibi multiplicitatem, non significationis principalis, sed suppositionis. Ideo haec est multiplex 'laborans sanabatur' et non ista 'laborans sanus est'; uerbum enim praeteriti temporis ampliat nomina ad supponendum non solum pro praesentibus, sed etiam pro praeteritis; ista ergo 'laborans sanabatur' distinguitur quia uel qui est laborans sanabatur uel qui erat laborans sanabatur. Si ergo in praedicto syllogismo ponamus casum quod maior sit uera, tunc si minor sumatur pro illo qui est laborans, ipsa est falsa, et si sumatur pro eo quod fuit laborans, tunc minor est bene uera, sed non sequitur conclusio, quia minor sumebatur pro praeteritis et conclusio non concludit nisi pro praesentibus. Ita loquitur Aristoteles, tamen uidetur mihi quod in isto paralogismo nulla propositio est multiplex, nec est ibi fallacia aequiuocationis, nec in dictione, sed fallacia extra dictionem, scilicet fallacia accidentis. Ista enim propositio 'laborans sanabatur' non est distinguenda; habet enim unicum sensum, qui explanandus est per propositionem unam de disiuncto subiecto, scilicet istam 'qui est uel fuit laborans sanabatur'. Tunc ergo si maior esset uera, oporteret ponere casum quod quicumque sanabatur, ipse adhuc esset sanus, et sic maior et minor essent simpliciter uerae et concedendae, sed non sequeretur ex eis conclusio, propter defectum formae syllogisticae. Esset enim processus a termino magis ample sumpto ad se ipsum minus ample sumptum; nam 'laborans' in minore sumebatur indifferenter pro praesentibus et pro praeteritis, et in conclusione pro praeteritis solum, et talis consequentia non ualet nisi magis amplum fuerit distributum, sicut alias dictum est. Dico etiam quod in isto paralogismo non est fallacia in dictione quia ista ampliatio suppositionis per uerbum praeteriti uel futuri temporis non est propter uocem nec ex parte uocis, sed ex parte conceptuum mentalium. Nam circumscripta omni consideratione uocis, tamen in propositione mentali conceptus mentalis ampliaretur ad supponendum pro praeteritis per uerbum mentalem praeteriti temporis. Et si tu dicas quod ego contradico Aristoteli, qui posuit hoc exemplum, ego respondeo quod non contradico sibi, quia ipse, primo Priorum, dedit istam regulam quod exemplorum non requiritur uerificatio. Tunc ergo de nouo ego distinguam modos aequiuocationis quattuor. Primus enim et secundus sunt si nomen sit multiplex quantum ad significationem essentialem, distinguendo significationem essentialem contra significationem, seu modum significandi, grammaticalem; et tunc uel habet utrasque significationes principaliter, ut 'canis', et est primus modus, uel habet unam principalem et aliam, uel alias, secundum attributionem ad ipsam, et sic est secundus modus. Tertius autem modus est si nomen habeat unam significationem essentialem et sit multiplex quantum ad modos significandi, ut in isto paralogismo 'quicumque sunt episcopi sunt homines, isti equi sunt episcopi; ergo isti equi sunt homines'; haec enim uox 'episcopi' est duplex, quia potest sumi in nominatiuo casu, et tunc maior est uera et minor falsa, uel potest sumi in genitiuo casu, et tunc maior est falsa et minor uera. Quartus autem modus est si terminus nec sumatur multipliciter secundum significationem essentialem nec sumatur multipliciter secundum modum significandi grammaticalem, sed sumatur multiplicitas secundum modum supponendi, et quod haec multiplicitas sumatur ex parte uocis significatiuae, ut si nomen capiatur in una propositione personaliter, siue significatiue, et in alia materialiter, sicut arguendo sic 'omne risibile est homo, risibile est accidens proprium homini; ergo accidens proprium homini est homo', uel sic 'homo est species, Socrates est homo; ergo Socrates est species'. Sciendum est ergo, ut mihi uidetur, quod suppositio materialis non est nisi ratione uocis significatiuae; nullus enim terminus mentalis in propositione mentali supponit materialiter, sed semper personaliter, quia non utimur terminis mentalibus ad placitum, sicut uocibus et scripturis. Numquam enim eadem oratio mentalis diuersas significationes, uel acceptiones, habet; eaedem enim sunt omnibus passiones animae, sicut etiam res quarum ipsae sunt similitudines, ut habetur primo Peri Hermeneias. Unde ego dico quod propositio mentalis correspondens huic propositioni, prout est uera, 'homo est species' non est propositio in qua subiicitur conceptus specificus hominis, sed est propositio in qua subiicitur conceptus quo concipitur specificus hominis, et ille non supponit pro se, sed pro conceptu specifico hominis. Ex quo satis patet quod praedicti paralogismi secundum talem mutationem suppositionum pertinent ad fallacias in dictione. Sed tunc est dubitatio quo modo dicemus tenendo illud dictum Aristotelis quod sunt tres modi communes aequiuocationis et amphiboliae. Et ego dico quod hoc est bene manifestum de duobus primis modis aequiuocationis et de duobus primis modis amphiboliae. Tertius autem modus aequiuocationis non bene habet proportionale in amphibolia, quia modi significandi attribuuntur dictionibus incomplexis, et non orationibus, nisi ratione dictionum. Sed tamen in quarto modo aequiuocationis potest poni similitudo, seu proportio, in amphibolia. Quia licet propositio non supponat, nisi forte materialiter, tamen aliqua oratio, ut definitio, potest supponere et materialiter et personaliter, ut si argueremus sic 'omne animal rationale mortale est homo, animal rationale mortale est definitio; ergo definitio est homo'. Sic ergo sunt tres modi communes aequiuocationis et amphiboliae. Sed per hoc dictum non negat Aristoteles quin possit esse alius modus aequiuocationis, secundum quem non sit talis communicatio aequiuocationis cum amphibolia. Et uidetur quod isti ultimi modi aequiuocationis et amphiboliae uere habeant condicionem quam ponit Aristoteles, scilicet quod compositum plura significat, separatum uero simpliciter: quia nomen per se sumptum, ut 'homo', non supponit; ideo sic non conuenit sibi multiplicitas ex suppositione; sed si fiat subiectum uel praedicatum in propositione, tunc supponit, et sibi potest conuenire multiplicitas, quia potest sumi secundum suppositionem personalem et potest etiam sumi secundum suppositionem materialem. Sic enim peccat istud argumentum 'omne risibile est homo et risibile est accidens; ergo accidens est homo'; 'risibili' enim accepto personaliter, maior est uera et minor falsa, ipso autem accepto materialiter, maior est falsa et minor uera. Et ita etiam potest dici de oratione quae est innata supponere personaliter si supponat materialiter. Sed etiam notandum est quod non solum quantum ad suppositionem modo praedicto, immo etiam aliter praedicta condicio potest conuenire orationi, scilicet quod compositum plura significat, separatum autem simpliciter, ut in isto argumento 'omne quod scit aliquid ...' et caetera. Nam ista 'saeculum scit aliquid' est multiplex, quia 'saeculum' potest sumi in nominatiuo casu et 'aliquid' in accusatiuo, et tunc est propositio falsa, uel 'saeculum' potest sumi in accusatiuo et 'aliquid' in nominatiuo a parte ante, et sic est uera, nam ualet istam 'aliquid' (id est aliqua res, scilicet homo) 'scit saeculum'. Sed si remoueas de ista oratione 'saeculum scit aliquid' ultimam dictionem, residuum non est propositio multiplex, scilicet 'saeculum scit', quia construendo 'saeculum' a parte post in accusatiuo casu non esset propositio, quia non esset ibi subiectum. Sic uidentur posse exponi dicta Aristotelis de istis duabus fallaciis, et saluari. SDD 7.3.5 (1) Fallacia compositionis et fallacia diuisionis multam habent affinitatem; ideo de eis dicenda sunt simul aliqua communia. (2) Prout ergo hic de compositione et diuisione loquitur, compositio est diuidendorum unio et diuisio est componendorum separatio. (3) Fallacia compositionis, uel etiam fallacia diuisionis, est deceptio proueniens ex multiplicitate potentiali orationis. (4) Causa apparentiae in utraque earum est identitas orationis secundum materiam; et causa defectus est acceptio illius orationis secundum diuersas formas quibus correspondent diuersae sententiae. (5) Fit ergo utraque harum fallaciarum credendo propter identitatem orationis secundum materiam quod ipsa sumatur secundum eandem formam et sententiam, cum tamen sumatur secundum diuersas. Ista quinta pars agit de fallaciis compositionis et diuisionis simul in quantum conueniunt. Et habet quinque clausulas: prima proponit istas fallacias habere conuenientias, de quibus in ista parte determinandum est, et aliae declarant illas conuenientias. Secunda clausula describit compositionem et diuisionem prout secundum eas proueniunt fallaciae in dictione. Est enim compositio, ut dictum est supra, diuidendorum unio et diuisio est componendorum separatio. Et ista debent sic intelligi quod oratio uocalis eadem secundum materiam, id est secundum litteras et syllabas et dictiones, habet aliquando dictiones quae possunt ad inuicem coniungi et diuidi secundum prolationem uel scripturam, et secundum hoc habere diuersos sensus. Et illas orationes, quae sic possunt proferri coniunctim uel diuisim, dicimus componendas si oratio secundum earum compositionem esset uera et secundum diuisionem falsa, et eas dicimus diuidendas si oratio secundum earum diuisionem esset uera et secundum compositionem falsa. Compositio ergo faciens fallaciam compositionis est diuidendorum unio, id est acceptio orationis secundum compositionem suarum dictionum secundum quam redditur propositio falsa, cum tamen secundum diuisionem earum esset uera; et e conuerso dicatur proportionaliter de diuisione. Et haec apparebunt clarius in sequentibus. Tertia clausula describit simul, indifferenter, fallacias compositionis et diuisionis, et quarta assignat causas apparentiae et defectus earum, et quinta ostendit quo modo fiant. Et hoc est totum manifestum. SDD 7.3.6 Differunt autem istae fallaciae quia fallacia compositionis fit cum oratio secundum sensum compositum est falsa et propter ueritatem eius in sensu diuiso creditur esse uera, et fallacia diuisionis fit e conuerso. Est ergo fallacia compositionis deceptio proueniens ex multiplicitate potentiali propositionis, siue orationis, uerae in sensu diuiso et falsa in sensu composito, et fallacia diuisionis e conuerso. Causa apparentiae fallaciae compositionis est identitas orationis secundum materiam cum ueritate sensus diuisi, et causa defectus est diuersitas illius orationis secundum formam cum falsitate sensus compositi; et e conuerso fit in fallacia diuisionis. Fit ergo fallacia compositionis credendo propter identitatem secundum materiam orationis compositae et orationis diuisae quod sint eaedem secundum formam et sententiam, et propter ueritatem diuisae quod composita sit uera cum tamen sit falsa; et e conuerso dicatur proportionaliter de fallacia diuisionis. Ista sexta pars est de differentiis fallaciarum compositionis et diuisionis ad inuicem, et de utriusque earum descriptione, et de utriusque causis apparentiae et defectus. Et totum est manifestum si bene considerentur praedeterminata. SDD 7.3.7 (1) Modi autem in utraque harum fallaciarum possunt assignari sex. Primus modus est per hoc quod una determinatio potest coniungi cum utroque duorum determinabilium et separari ab altero uel unum determinabile cum utraque duarum determinationum, ut in ista oratione 'quicumque scit litteras nunc didicit illas', quia 'nunc' potest coniungi et construi cum 'scit' uel cum 'didicit', et in hac oratione 'quidquid uiuit semper est', nam 'semper' potest coniungi uel cum 'uiuit' uel cum 'est'; similiter in ista 'quadraginta uirorum centum reliquit diuus Achilles'. In hoc autem modo sensus 'compositus' uocatur quando illa dictio coniungibilis diuersis coniungitur cum illo ad quod habet situm magis conuenientem et 'diuisus' uocatur quando coniungitur cum illo ad quod habet situm minus conuenientem. (2) Secundus modus est per hoc quod diuersi termini possunt coniunctim esse unum subiectum uel unum praedicatum, uel possunt diuisim esse unum subiectum et alterum praedicatum, ut in hac oratione 'sedentem possibile est ambulare', uel 'album esse nigrum est possibile', uel 'equum esse animal est necessarium'; potest enim totum dictum subiici et modus praedicari, et e conuerso, et sic est sensus compositus; uel potest una pars dicti subiici et alia praedicari et quod modus se teneat ex parte copulae, et sic est sensus diuisus et propositio diuisa. Et similiter est in ista oratione 'Socrates albus erit cras'; sensus enim compositus est prout hoc totum 'Socrates albus' est subiectum et sensus diuisus est prout 'Socrates' ponitur subiectum et 'albus' praedicatum'; et similiter est in ista oratione 'homo risibilis non est', uel 'homo albus incipit esse'. (3) Tertius modus ponitur prout plures termini possunt simul coniunctim subiici uel praedicari in una propositione categorica, et possunt etiam diuisim subiici uel praedicari, et aequiualet tunc uni propositioni hypotheticae, ut in hac propositione 'quinque sunt duo et tria'; si enim 'duo et tria' sint unum praedicatum, propositio est composita et uera, et si sint duo praedicata, propositio est diuisa et falsa, et ualet istam 'quinque sunt duo et quinque sunt tria'; et similiter esset de ista conuersa 'duo et tria sunt quinque', et de ista etiam 'Morellus et Fauellus ualent decem libras', et de ista 'omne animal est rationale uel irrationale'. (4) Adhuc possunt assignari alii modi, scilicet quartus quando negatio praeponitur toti propositioni categoricae, ut 'non homo est animal', quia negatio potest cadere super totum quod sequitur, et est negatio negans, et est propositio composita, ut dictum est aliqualiter et magis dicetur post, uel potest cadere solum super subiectum, quod immediate sequitur, et est negatio infinitans, et est propositio diuisa et uera. (5) Et etiam est quintus modus si negatio negans praeponatur toti hypotheticae, ut 'non homo est equus uel asinus est animal'; si enim negatio cadat super totam hypotheticam dicitur composita et falsa, quia contradicit isti uerae 'homo est equus uel asinus est animal', et si cadat solum super primam categoricam, tunc est diuisa et uera, et est una disiunctiua cuius categoricae sunt istae 'non homo est equus' et 'asinus est animal'. (6) Iterum sextus modus potest poni, scilicet si propositio hypothetica fuerit composita ex tribus propositionibus categoricis, ut dicendo 'homo est asinus et equus est capra uel deus est'; nam duae primae possunt coniunctim disiungi ad tertiam, et est propositio disiunctiua de prima eius parte copulatiua, et est composita et uera, uel prima categorica potest diuisim copulari ad alias duas, et sic est propositio copulatiua de ultima eius parte disiunctiua, et est diuisa, et falsa, propter falsitatem primae partis. Et si possint alii inueniri modi istarum fallaciarum, tamen isti sunt principaliores, uel magis consueti, et uiso quid de istis sit dicendum, potest etiam faciliter uideri de aliis. Ista septima pars assignat in fallacia compositionis et etiam in fallacia diuisionis sex modos. Et primus modus est satis manifestus per exempla quae ibi ponuntur. Tamen, quia potest rationabiliter dubitari quare unus sensus magis debeat dici compositus quam diuisus, eo quod utrobique dictio duabus componibilis componitur cum una earum et diuiditur ab alia, ideo subiungitur regula ad cognoscendum quis sensus debeat dici compositus et quis diuisus. Et ista littera est manifesta. Sed est iterum dubitatio quando illa dictio ponatur in situ magis debito et quando in situ minus debito. Ideo ad hoc sciendum pono duas regulas. Prima est quod situs conuenientior est si dictio cum utraque aliarum duarum componibilis componatur cum immediatiori, et sic redditur oratio composita, et si ponatur cum remotiori, oratio redditur diuisa. Verbi gratia, in ista 'quicumque scit litteras nunc didicit illas' propositio redditur composita si 'nunc' ponatur determinare 'didicit' et diuisa si ponatur determinare 'scit'. Secunda regula est quod illa dictio pluribus componibilis si sit aeque immediata, uel propinqua, utrique, situs magis debitus est quod determinatio sequatur suum determinabile cum quo componitur; naturali enim ordine determinabile debet praecedere suam determinationem, ut substantiuum suum adiectiuum et uerbum suum aduerbium. Sic enim ista est composita 'quidquid uiuit semper est' si 'semper componatur cum ista dictione 'uiuit', et ipsa dicitur esse oratio diuisa si 'semper' componatur cum hoc uerbo 'est'. Ita etiam ista oratio 'quadraginta uirorum centum reliquit diuus Achilles' est diuisa si 'uirorum' componatur cum quadraginta et redditur eadem oratio composita si 'uirorum' componatur cum 'centum'. Sed adhuc potest dubitari, quia uidetur quod in praedictis exemplis sit multiplicitas actualis uocis, eo quod ibi uox est eadem secundum materiam, scilicet secundum litteras, syllabas et dictiones, et eadem etiam secundum formam, quia utrobique illas dictiones proferimus eodem ordine et eisdem accentibus, licet in construendo sit diuersitas, scilicet construendo istam dictionem 'nunc' uel istam dictionem 'semper' cum alio et alio uerbo. Et ego respondeo quod si praedictae propositiones continue proferantur uel scribantur, ipsae de uirtute sermonis non habent diuersos sensus nec aliquam multiplicitatem. Nam si continue proferantur uel scribantur, sine pausa uel puncto interueniente, ipsae de uirtute sermonis non habent nisi sensum compositum, prout constructiones consentiant sitibus magis conuenientibus. Verbi gratia, 'quidquid uiuit semper est' non habet de uirtute sermonis alium sensum nisi quod 'semper' construatur cum 'uiuit', nec ista 'quicumque scit litteras nunc didicit illas' habet sensum nisi quod 'nunc' construatur cum 'didicit'. Sed si illae dictiones non proferantur continue, sed interueniant signa diuisionis, ut pausa in pronuntiatione uel punctum in scriptura, inter dictiones quae secundum conuenientem situm componerentur si esset prolatio uel scriptura continua, tunc illae orationes non habent nisi sensus diuisos de uirtute sermonis. Verbi gratia, ista propositio 'quicumque scit litteras nunc . didicit illas' non habet alium sensum nisi quod 'nunc' construatur cum 'scit', quia punctum notat diuisionem eius a 'didicit'; et ita haec oratio 'quidquid uiuit . semper est' non habet alium sensum nisi quod 'semper' construatur cum 'est', et sic ista oratio 'quadraginta . uirorum centum reliquit diuus Achilles' non habet sensum nisi quod 'uirorum' construatur cum 'centum', et sic de aliis. Et sic intelligenda est diuersitas inter multiplicitatem actualem, in fallacia amphiboliae, et multiplicitatem potentialem, in fallaciis compositionis et diuisionis. Secundus etiam modus in istis fallaciis est satis manifestus per exempla quae ibi ponuntur. Sed tamen notandum est quod ille modus prout communiter assignamus eum inter modales compositas et diuisas potest fieri dupliciter: uno modo prout in composita et diuisa saluamus non solum easdem litteras, syllabas et dictiones, sed etiam eundem situm dictionum in praeponendo uel postponendo eas ad inuicem, alio modo quod licet saluentur litterae, syllabae et dictiones, tamen non saluatur similis ordo dictionum in praepositione et postpositione earum ad inuicem. Verbi gratia, quantum ad primum illorum modorum, ista uocalis oratio 'album esse nigrum est possibile' potest dupliciter proferri uel scribi: uno modo continue, sine pausa uel puncto, et tunc est composita, et est sensus quod hoc totum 'album esse nigrum' est subiectum, alio modo, cum pausa uel puncto immediate sequente hanc dictionem 'album', scilicet sic 'album . esse nigrum est possibile', et tunc est propositio diuisa, ita quod de uirtute sermonis hoc nomen 'album' solitarie est subiectum, propter quod oportet 'nigrum' esse praedicatum, et sic de uirtute sermonis ista propositio 'album esse nigrum est possibile' aequiualet isti 'album possibile est esse nigrum'. Exemplum autem de alio modo est quod utraque harum propositionum, scilicet 'album esse nigrum est possibile ' et ' album possibile est esse nigrum' proferatur uel scribatur continue, sine aliquo signo diuisionis, et tunc prima respectu secundae uocatur composita et secunda respectu primae uocatur diuisa. Et ita communiter dicimus tempore moderno, et non est male dictum, sed utrobique bene. De istis autem exemplis 'Socrates albus erit cras', 'homo rationalis non est', 'homo albus incipit esse' dicendum est quod si proferantur continue, ipsae sunt compositae, et sunt subiecta 'Socrates albus ', 'homo rationalis' et 'homo albus '. Aliter possunt proferri uel scribi cum signo diuisionis sequente immediate primam dictionem, scilicet sic 'Socrates . albus erit cras', 'homo . rationalis non est', 'homo . albus incipit esse', et sic omnes istae sunt diuisae, et aequiualent de uirtute sermonis istis propositionibus 'Socrates erit cras albus ', 'homo non est rationalis' et 'homo incipit esse albus'. Similiter etiam tertius modus est ex exemplis suis satis manifestus. Sed quo modo de uirtute sermonis differant composita et diuisa in modo proferendi uel scribendi, ego dico, ut prius, quod si propositio proferatur uel scribatur continue, ipsa de uirtute sermonis dicitur composita, et debet construi secundum exigentiam sensus compositi, et est proprie categorica; si autem ponatur signum diuisionis inter dictiones quae possunt coniunctim uel diuisim subiici uel praedicari, tunc est diuisa, et aequiualet de uirtute sermonis uni hypotheticae. Verbi gratia, si scribamus sic 'quinque sunt duo . et tria', tunc propositio debet construi quantum ad primum praedicatum quod quinque sunt duo et respectu secundi praedicati debet resumi subiectum et dici quod quinque sunt tria. Ita etiam si dico 'duo . et tria sunt quinque' debet construi quod duo sunt quinque et tria sunt quinque. Et si dico ' Morellus . et Fauellus ualent decem libras', debet construi et suppleri, de uirtute diuisionis, quod Morellus ualet decem libras et Fauellus ualet decem libras'. Ita si dico 'omne animal est rationale . uel irrationale' debet construi et suppleri quod omne animal est rationale uel omne animal est irrationale; et sic de aliis huius modi. Quartus etiam modus est manifestus. Et profertur composita continue, ut prius; in diuisa autem ponitur signum diuisionis immediate post subiectum uel dictionem quam solum uolumus infinitare. Verbi gratia, ista est composita 'non . homo est animal', et est uniuersalis negatiua, aequiualens isti 'nullus homo est animal', et ista est diuisa 'non homo . est animal', et est indefinita, et ualet istam ' aliquid quod non est homo est animal'. In quinto etiam modo propositio hypothetica est composita si continue proferatur uel scribatur, et est diuisa si signum diuisionis ponatur immediate post primam categoricam, scilicet sic 'non homo est equus . uel asinus est animal'. Ita etiam in sexto modo si uolumus dare compositam, nos proferemus eam continue, et si uolumus dare diuisam, nos ponemus signum diuisionis immediate post primam categoricam, scilicet sic 'homo est asinus . et equus est capra uel deus est'. Si autem signum diuisionis non poneretur immediate post primam categoricam, sed post secundam, scilicet sic 'homo est asinus et equus est capra . uel deus est', tunc propositio adhuc esset composita ac si esset sine signo diuisionis; ideo superflueret illud signum diuisionis, nisi poneretur ad maiorem expressionem quod duae primae debent coniunctim disiungi ad tertiam. Et tunc, quantum ad ultimam clausulam, notandum est quod si aliis modis in oratione uocali eadem secundum materiam aliqua dictio uel oratio possit cum alia dictione uel oratione construi coniunctim uel diuisim, secundum illam, uel consimilem, poterit fieri fallacia compositionis uel diuisionis. Et pro sensu composito ipsa erit proferenda uel scribenda continue, et pro sensu diuiso ponendum erit signum diuisionis ubi decebit. SDD 7.3.8 (1) Accentus in isto nostro proposito sumitur large, pro omni modo significatiuo proferendi uel scribendi dictionem. (2) In tali autem modo proferendi uel scribendi quattuor accidunt dictioni. Primo quidem continuitas et interruptio; omnis enim dictio incomplexa debet proferri uel scribi continue, scilicet sine suarum litterarum uel syllabarum ad inuicem interruptione, licet diuersae dictiones semper debeant scribi cum interruptione. Secundo accidit dictioni tempus in pronuntiatione suarum syllabarum, scilicet quod aliquae proferuntur longae et aliae breues. Tertio accidit ei aspiratio; scribitur enim uel profertur dictio uel syllaba aliquando sine aspiratione, aliquando cum aspiratione, ut 'amo' et 'hamo'. Quarto accidit ei accentus proprie dictus, qui est modulatio uocis secundum eleuationem uel depressionem ipsius in eius diuersis partibus. Et solet iste accentus diuidi in accentum acutum, grauem et circumflexum. (3) Est ergo fallacia accentus deceptio proueniens ex multiplicitate dictionis secundum accentum. (4) Causa apparentiae eius est identitas dictionis secundum materiam; et causa defectus est acceptio illius dictionis secundum diuersas formas seu diuersos accentus quibus correspondent diuersae significationes. (5) Fit ergo fallacia accentus credendo propter identitatem dictionis secundum materiam quod ipsa sumatur secundum eandem formam et significationem, cum tamen sumatur secundum diuersas. (6) Et assignantur huius fallaciae quattuor modi. Primus est prout eadem uox secundum materiam potest esse una dictio uel plures, et scribi continue uel interrupte, ut quod usurarius habet dilectionem non supernam, sed super mnam. (7) Secundus est prout syllaba potest proferri longa uel breuis, ut 'mora' in isto uersu 'sunt matura mora, pira, ficus, amygdala mora'. (8) Tertius modus est prout profertur uel scribitur dictio cum aspiratione uel sine, ut 'quidquid hamatur hamo capitur, puella amatur; ergo hamo capitur'. (9) Quartus modus est ex diuersa accentuatione dictionum secundum eleuationem uocis uel depressionem, prout dictio potest proferri accentu acuto, graui uel circumflexo. Ista octaua pars est de fallacia accentus; et habet multas clausulas. In prima describitur 'accentus ' communiter sumptus, quia sic accipitur hic si debeat se extendere ad omnes modos fallaciarum in dictione proueniente ex multiplicitate potentiali dictionis incomplexae. Sic ergo accentus est modus significatiuus proferendi uel scribendi dictionem incomplexam. Et ille modus significatiuus proferendi uel scribendi pertinet ad formam dictionis. Unde dictio eadem secundum materiam non est simpliciter eadem dictio secundum uocem si accentu alio et alio proferatur, ut 'liber' prima breui et prima longa. Dixi ergo quod accentus est modus proferendi uel scribendi dictionem incomplexam, quia de dictionibus incomplexis pertinet ad istam fallaciam. Et dixi "modus significatiuus" ad differentiam cantilenarum, ubi eleuatio uocis uel depressio non faciunt differentiam significationis, sed solum delectationem auditus, ideo nec fallaciam. Secunda clausula assignat quattuor modos accentus sic large sumpti secundum quattuor quae diximus accidere dictioni; et illi sunt satis manifesti. Tertia clausula describit fallaciam accentus. Quarta assignat in ea causam apparentiae et causam defectus. Quinta ostendit quo modo fiat haec fallacia. Et haec omnia sunt satis manifesta. Aliae quattuor assignant quattuor modos huius fallaciae. In primo autem modo potest sic formari paralogismus 'omnis quies est requies, tu es qui es; ergo tu es requies'. Non ualet argumentum, quia prout haec uox 'quies' esset una dictio, maior esset uera et minor falsa, et prout esset duae dictiones maior esset falsa, uel incongrua, et minor uera. Similiter 'omnis habens dilectionem supernam est bonus homo; usurarius habet dilectionem super mnam; ergo est bonus homo'. In secundo modo arguitur sic 'quicumque uult iacere debet sumere lapidem, infirmus uult iacere (quia non potest se sustinere stando uel sedendo); ergo debet sumere lapidem'. Non ualet argumentum, quia si 'iacere' proferatur media breui, maior est uera et minor falsa, et si proferatur media longa, maior est falsa et minor uera. Et est notandum quod ista dictio 'iacere' est diuersa secundum formam in uoce, sed non in scriptura; ideo in scriptura est aequiuoca. Et sic dictiones dissimiles in isto modo non habent differentiam formalem in scriptura, nec in prolatione prosaica, quia proferuntur semper prima longa, ideo sunt tamquam aequiuocae, sed in prolatione metrica habent illam formalem differentiam cum sola identitate secundum materiam. In tertio modo ponebatur iste paralogismus 'quidquid hamatur hamo capitur, puella amatur; ergo puella hamo capitur'. Et tales dictiones 'hamatur' et 'amatur' dicuntur eaedem secundum materiam propter illos grammaticos qui dicunt quod h non est littera. Et hoc approbare uel reprobare non est praesentis negotii. De quarto autem modo manifestum est quod saepe multi poetae et philosophi ponunt orationes falsas modo interrogatiuo, quibus si quis, propter eorum auctoritatem, assentiat tamquam assertiue positis decipitur. Hae autem orationes, eaedem secundum materiam, differunt secundum formam, quia in interrogatione ultima dictio profertur accentu acuto et in assertione profertur accentu depresso, et in scriptura interrogatio post ultimam dictionem habet punctum duplicatum cum eleuatione, in assertione autem habet punctum simplicem sine eleuatione. Ad istum etiam modum pertinent diuersitates uocum prout eas aliter proferimus praecipientes, aliter rogantes, aliter irati, aliter ironizantes, et sic de multis aliis modis. SDD 7.3.9 (1) 'Figura dictionis' hic uocatur similitudo dictionis cum dictione ipsis differentibus secundum materiam. (2) Fallacia figurae dictionis est deceptio proueniens ex similitudine dictionum et dissimilitudine suarum significationum uel consignificationum. (3) Causa apparentiae in ea est similitudo dictionum et causa defectus est dissimilitudo suarum significationum uel consignificationum. (4) Fit ergo haec fallacia credendo propter similitudinem dictionum quod illae sunt similes secundum significationem uel consignificationem, cum tamen non sint. Ista nona pars, quae est de fallacia figurae dictionis, habet quattuor clausulas. Prima ostendit quid hic per 'figuram dictionis' intendamus, quod similitudinem dictionis cum dictione. Et non oportet hic restringere 'dictionem' ad uocem significatiuam incomplexam, sed extendere 'dictionem' ad orationem uocalem, quemadmodum etiam diximus large sumi 'dictionem' in illa distinctione fallaciarum quod quaedam dicuntur in dictione et quaedam extra dictionem. Sed etiam nec quarumcumque dictionum similitudinem uocamus hic 'figuram dictionis', uel 'dictionum', sed dictionum differentium secundum materiam. Si enim esset earum identitas secundum materiam et formam, non uocaretur figura dictionis, sed aequiuocatio uel amphibolia, nec diceremus ibi esse multiplicitatem phantasticam, quae pertinet ad istam fallaciam, sed actualem. Similiter si esset identitas secundum materiam et diuersitas secundum formam non uocaretur figura dictionis, nec multiplicitas phantastica, sed compositio uel diuisio uel accentus, et multiplicitas potentialis. Ideo dicebatur "ipsis differentibus secundum materiam". Iterum, quia uoces non significatiuae non uocantur 'dictiones', sed ex eo quod imponuntur ad significandum uocantur 'dictiones', et ratione modorum significandi essentialium, sine quibus non possunt imponi ad significandum, ideo, sicut mihi uidetur, non sufficit ad hanc fallaciam similitudo uocum, sed exigitur conuenientia in modo significandi, saltem essentiali. Nullus enim, nisi ignorans linguam latinam, crederet quod 'homo' et 'amo' propter similem terminationem in uoce, haberent similes significationes uel consignificationes, aut etiam 'domus' et 'legimus', 'fortiter' et 'niger', et sic de aliis. Ideo dicitur "similitudo dictionis cum dictione", non solum uocis cum uoce. Secunda clausula describit fallaciam figurae dictionis quod est deceptio proueniens ... et caetera. Et supple, uel expone, secundum hoc quod immediate dictum est, 'ex similitudine dictionum eundem modum significandi essentialem participantium'. Et sic etiam supple in tertia clausula, de causa apparentiae, et in quarta, dicente quo modo fiat haec fallacia. SDD 7.3.10 (1) Fallaciae autem figurae dictionis a diuersis diuersi assignantur modi. (2) Et ponuntur aliqui paralogismi de ista fallacia qui forte non sunt de ea; et non est facile enumerare omnes speciales modos quibus fiat haec fallacia, sed aliquos enumerabo, mihi apparentes magis communes. (3) Fit ergo primus modus si propter similem terminationem dictionum credantur illae dictiones habere similes modos significandi accidentales, cum non habeant. Verbi gratia, in nominibus, ut si quia 'musa' et 'domina' sunt feminini generis, credamus ita esse de 'pascha', 'poeta' et 'dogma'; et in multis fortificat causam apparentiae similitudo declinationis, ut 'musa' 'musae', 'pascha' 'paschae', 'poeta' 'poetae'. Similiter in uerbis, ut si quia 'amare', 'docere', 'legere' sunt actiui generis, credamus ita esse de 'sonare', 'sedere' et 'tonare'. (4) Fit autem secundus modus, participans cum primo in eadem causa apparentiae, si propter similem dictionum terminationem creduntur illae dictiones habere similes significationes praedicamentales, cum tamen non habeant, ut quia 'secare', 'agere' significant agere, ita credamus de 'amare' et 'intelligere', et sicut 'secari' et 'uri' significant pati, ita 'amari' et 'intelligi', aut sicut 'album' et 'calidum' significant quale, ita 'bicubitum' et 'tricubitum'. (5) Fit etiam tertius modus si similibus modis significandi grammaticalibus, licet dictionum secundum uocem non similium, credamus correspondere similes significationes, ut si omnia uerba actiui generis credamus significare agere et omnia uerba passiui generis credamus significare pati, uel sicut genitiuus in hac oratione 'asinus hominis' significat habitudinem possessoris ad rem possessam, ita credamus ipsum significare in istis orationibus 'receptor pecuniae', 'pater Roberti', 'dominus ciuitatis', et caetera. (6) Fit iterum quartus modus si propter similitudinem uocalem distributiuorum praedicamentalium credamus similes terminos esse sumendos sub eis (similitudinem enim secundum uocem habent illa distributiua, ut 'quodcumque', 'quotcumque', 'quantumcumque', 'qualecumque', 'quandocumque', 'quotienscumque', 'ubicumque', et caetera); uel, e conuerso, si propter uocalem similitudinem terminorum, credamus illos posse sumi sub eodem distributiuo cum non sit ita, uel etiam si propter similitudinem uocalem terminorum sub eadem uel simili distributione sumptorum, credamus in simili forma ualere de eis syllogismos aut consequentias. (7) Et ponitur adhuc quintus modus si ex simili habitudine dictionum ad dictiones credamus similes utrobique propositiones aut consequentias esse ueras et similes etiam esse falsas, et huius modi; ut si quia sicut se habet 'anima' ad 'animatum', 'albedo' ad 'album' et 'dulcedo' ad dulce', ita 'unitas' ad 'unum', 'priuatio' ad 'priuatum' et 'potentia' ad 'potens' (cum in omnibus his sit habitudo abstracti ad suum concretum), credamus quod sicut nulla anima est res animata et nulla albedo est res alba, ita etiam nulla priuatio sit res priuata et nulla unitas sit res una. Specificationes autem ampliores modorum huius fallaciae relinquo de hoc studere uolentibus. Ista decima pars habet septem clausulas. Prima clausula proponit dicenda in aliis et proponit etiam quod aliqui assignant in hac fallacia modos aut paralogismos quos non credo pertinere ad hanc fallaciam. Dicunt enim multi unum modum huius fallaciae prouenire ex mutatione suppositionis alicuius dictionis. Et secundum hoc dicunt ad istam fallaciam pertinere istos paralogismos 'homo est species, Socrates est homo; ergo Socrates est species'. Similiter 'omne animal rationale mortale est homo, animal rationale mortale est definitio; ergo definitio est homo'; in maiore enim 'animal rationale mortale' supponit personaliter et in minore materialiter, et hoc prout sunt uerae. Ad istum etiam modum dicunt pertinere istum paralogismum 'animal est Socrates, animal est Plato; ergo Plato est Socrates'; non sequitur enim, quia 'animal' pro alio et alio supponit in maiore et in minore, prout dicunt. Similiter hic 'animal est Socrates, animal est Plato, animal est Iohannes ... et sic de aliis; ergo animal est omnis homo', quia proceditur ex pluribus suppositionibus determinatis ad unam determinatam. Similiter si dicatur 'omnis homo est animal; ergo animal est omnis homo', quia 'animal' in antecedente supponit confuse et in consequente determinate. Sed uidetur mihi quod tales paralogismi nullo modo pertinent ad istam fallaciam nisi, de ualde longe, reducantur ad eam. De isto enim paralogismo, 'homo est species, Socrates est homo; ergo Socrates est species', diceretur quod non ualeret licet nulla esset uariatio suppositionis, quia deficit in forma, eo quod ex duabus indefinitis nihil sequitur. Sed tunc oportet dicere de alio paralogismo, qui non peccaret in forma si non mutaretur suppositio. Et apparet quod non prouenit ex eo fallacia propter similitudinem dictionum uel orationum ipsis exsistentibus diuersis secundum materiam, sed prouenit ex identitate secundum materiam et formam huius orationis 'animal rationale mortale' et ex diuersitate suppositionum. Talis autem identitas actualis uocis non facit hanc fallaciam, sed fallaciam aequiuocationis aut amphiboliae, ut dictum est supra. De aliis autem duobus paralogismis, scilicet 'animal est Socrates, animal est Plato ...' et caetera, manifestum est quod non pertinent ad fallacias in dictione, sed extra dictionem, scilicet accidentis, quia ita esset deceptio secundum processus mentales, circumscripta uocum consideratione, cum de conceptu communi animalis praedicarentur conceptus singulares Socratis et Platonis, et ob hoc inferretur unus illorum conceptuum singularium de alio, et essent praemissae uerae et conclusio falsa. Si autem uelles dicere quod sicut decipimur propter uocem in attribuendo unum conceptum singularium mentalium alteri propter hoc quod attribuuntur uni mentali communi, ita in dicto paralogismo possemus decipi secundum uocem in attribuendo unum illorum terminorum singularium uocalium alteri propter hoc quod attribuuntur uni uocali communi, et esset tunc fallacia in dictione, sic autem dicentibus ego dicam quod tali modo possemus dicere de omnibus paralogismis extra dictionem quod essent in dictione, quod non reputo bene dictum. Secundo ego dico quod si sic in illis paralogismis esset fallacia in